19 september 2001
Algemene Politieke Beschouwingen
Eerste termijn
Thom de Graaf, fractievoorzitter
Ik heb de afgelopen week grote moeite gehad mij te concentreren op het
gewone dagelijkse leven. Ik zag steeds dat vliegtuig weer dat zich in
de tweede toren boorde. Iedereen heeft dat gezien, life en telkens
herhaald. Nog nooit heeft iemand zoiets gezien. Een beeld dat gewoon
niet waar kan zijn, te verpletterend om te bevatten. De schok wordt
niet minder als je het vaker ziet, die wordt alleen maar groter. De
Twin Towers waren niet de symbolen van de democratie, eerder van de
westerse economische welvaart. Maar zij keken uit op het
Vrijheidsbeeld en ze stonden op de ondergrond van waarden van
vrijheid, humaniteit en rechtvaardigheid. En nu is er gapende leegte
en daaronder duizenden doden. Een gapende leegte in het hart van de
democratische wereld. Tot die wereld behoren wij.
Het beeld van dat vliegtuig gaat nooit meer weg. Nu niet, morgen niet,
volgend jaar niet.
Een aanval op de vrijheid, op het vertrouwen en op de zekerheden van
het leven zoals wij dat kennen. Een bewuste en uitgelokte beproeving
van onze waarden en weerbaarheid. Dat geldt niet alleen voor Amerika.
Graag wil ik waardering uitspreken voor de balans die de
minister-president in zijn eerste reactie direct na de catastrofe wist
te vinden. Hij verwoordde toen precies wat iedereen voelde: de
verbijstering en de woede, maar ook de noodzaak van beheersing en
wijsheid. De betrokkenheid van Nederland is niet alleen belangrijk uit
solidariteit met de Amerikaanse bevolking, maar evenzeer om bij te
dragen aan internationale stabiliteit en veiligheid. Die opdracht is
bij het kabinet in goede handen.
De wereld na de klap
Voor D66 staat vast dat grote solidariteit met Amerika geboden is. Het
is niet het moment om onze verschillen uit te vergroten of op zich
begrijpelijke vraagtekens te zetten bij onderdelen van het Amerikaanse
buitenlandse beleid. Een overtuigend antwoord op de massaterreur, die
niet alleen Amerika bedreigt, vraagt om grote verbondenheid in een zo
groot mogelijke coalitie van landen. Het is begrijpelijk dat in
Amerika wordt gesproken over oorlog, maar het is niet zonder gevaar.
Ik zou zelf die terminologie niet tot inzet van onze betrokkenheid
willen maken. Wij hoeven dat ook niet te doen om onze solidariteit en
onze bereidheid om bij te dragen te bewijzen.
Het gaat in de eerste plaats om de uitschakeling en zo mogelijk
berechting van terroristen die waanzin aan vernietigingsdrang paren.
Het gaat niet om oorlog tegen staten of geloven of beschavingen. Het
gaat zelfs niet om strijd tegen fundamentalisme, zolang zich dat niet
uit in geweld en terreur. Het gaat er om een halt toe te roepen aan
fanatici, die elk middel geoorloofd achten en elk middel, hoe
weerzinwekkend ook, daadwerkelijk gebruiken. Nu waren het gekaapte
vliegtuigen als vliegende bommen, straks massavernietigingswapens als
ze daar de hand op kunnen leggen. De strijd tegen deze fanatici is
niet zozeer wraak of vergelding als wel voorkoming van verdere
vernietiging, in Amerika en elders.
Effectieve maatregelen om een einde te maken aan de terreur zijn
noodzakelijk en onvermijdelijk. Die kunnen niet zachtzinnig zijn. In
die maatregelen kan een militaire component zitten, ook dat lijkt
haast onvermijdelijk. Groot militair machtsvertoon tegen mogelijk
betrokken staten heeft echter, naast het leed van de burgerbevolking,
ook het grote risico van escalatie met onbeheersbare spanningen in met
name islamitische landen. Natuurlijk zijn er redenen aan te wijzen
waarom de reacties in de wereld verschillend zijn. Maar er is geen
sprake van een "clash of civilisations" en de wereldleiders moeten
koste wat koste voorkomen dat die ontstaat. De Amerikaanse respons zal
getoetst moeten worden aan de internationale stabiliteit (in het
bijzonder in het Midden-Oosten). Die stabiliteit is mede een
verantwoordelijkheid van de Verenigde Naties en van het
NAVO-bondgenootschap. Daarin is ook een belangrijke rol weggelegd voor
de Europese Unie en voor Nederland. Het inroepen van artikel V van het
NAVO-verdrag wil ik ook in dat licht bezien. Het schept de
verplichting tot solidariteit aan weerszijden en dus tot onderlinge
consultatie en afstemming. Ik wil de minister-president uitnodigen
daar op in te gaan. Zie ik het goed dan is een Amerikaanse militaire
reactie geen collectieve NAVO-verantwoordelijkheid geworden, maar
inroeping van artikel V is ook niet gratuit en zuiver symbolisch. Welk
gesprek is mogelijk over de respons en welk gesprek is gaande? Ik
vraag dat ook met het oog op de parlementaire betrokkenheid als het
tot door Nederland ondersteunde acties komt. Die vragen zijn
gerechtvaardigd, niet omdat we zonodig afstand willen bewaren, maar
juist omdat we verantwoordelijkheid mee willen dragen. Daarbij past
een eigen afweging en een eigen debat. Dat is geen gemekker aan de
zijlijn, dat heet democratie.
Ook Nederland is een kwetsbare samenleving. Ook Nederland herbergt
potentiële daders van terreuraanslagen, zoals vorige week weer
duidelijk is geworden. Ook wij zullen onze kwetsbare democratische
samenleving moeten beschermen, zo goed als we kunnen. Dat heeft twee
kanten. In de eerste plaats zullen we moeten nadenken over hoe
bedreigingen van onze interne veiligheid beter kunnen worden
ondervangen. De mogelijkheden van betrokken organisaties, van politie
tot inlichtingen diensten, zullen tegen het licht moeten worden
gehouden. Internationale samenwerking en informatie-uitwisseling is
daarbij bepalend. Ook daarvoor is een sterke en democratisch
verankerde Europese Unie essentieel. De noodzaak van inlichtingen
levert spanning op met de bescherming van ieders persoonlijke
levenssfeer. We zullen moeten bezien hoe we in het licht van de
terreurdreiging daarmee moeten omgaan. Het is even voorbarig om nu te
zeggen dat er niets hoeft te veranderen als om nu op te roepen om
individuele vrijheid te beknotten.Eerst de analyse, dan het besluit.
Ik vraag de regering over deze aspecten en haar zienswijze de Kamer
nader te informeren.
De andere kant van de kwetsbare samenleving is het daadwerkelijk
samenleven, Een open democratie kan veel hebben. Veel zienswijzen,
veel geloofsovertuigingen, veel culturen. Begrip en acceptatie vormen
daarin sleutelwoorden, maar evenzeer noodzakelijke integratie met als
duidelijke grens onze democratische waarden. Ik heb in de Troonrede
een passage daarover echt gemist. Ik vraag de regering die waarden te
willen bewaken en actief te voorkomen dat als gevolg van de
wereldgebeurtenissen nieuwe spanningen in onze samenleving ontstaan.
Dialoog, maar ook duidelijkheid. Wie zich verheugt over wat er in
Amerika is gebeurd, heeft in Nederland een groot probleem. Maar wie
deze aanslagen aangrijpt om haat aan te wakkeren tegen moslims in ons
land eveneens.
Terugblik paars
Democratie houdt niet op door terreur. Daarom praten wij hier over het
beleid van het kabinet, hoe moeilijk het ook is om in deze dagen ons
daarop te richten.
D66 heeft met overtuiging aan paars deelgenomen. Niet paars, maar wel
die overtuiging is onze inzet voor de komende jaren. De overtuiging
dat een politiek die liberaal van gedachte is en sociaal van gevoel
ook in de nabije toekomst belangrijk is. Doorslaggevend zelfs om een
brug te slaan tussen individuele ontplooiing en vrijheid en sociale
samenhang.
Mede door de inspanningen van paars zijn mensen weer aan het werk
gekomen en uit de onmacht van een uitkering. De economische motor werd
opgevoerd, het werd makkelijker om initiatief te nemen, om te
ondernemen. Het beleid van lange jaren om in te krimpen en om te
buigen kon na 1998 worden omgezet in aandacht voor mens, maatschappij
en milieu. Van saneren naar investeren. Het kabinet heeft met forse
impulsen recht gedaan aan de zorgen die in de samenleving bestaan over
zorg, onderwijs en veiligheid. In de grote steden en in het
integratiebeleid worden echt vorderingen gemaakt, hoeveel gevaar er
ook bestaat voor nieuwe spanningen. Er wordt eindelijk aandacht
geschonken aan de veiligheid van ons voedsel. Er is meer ruimte
gekomen voor eigen verantwoordelijkheid van zelfbewuste mensen. Voor
een eigen keuze hoe mensen willen leven, hoe ze hun maatschappelijke
verantwoordelijkheid vorm willen geven en hoe ze dat willen combineren
met de aandacht voor thuis. Eindelijk is er een referendumwet. Er is
na twintig jaar een zorgvuldige euthanasieregeling gekomen. En mensen
worden voor de wet gelijk behandeld of ze nu met een geliefde van
hetzelfde of van het andere geslacht willen trouwen.
Deze coalitie kwam indertijd om bijzondere redenen tot stand en heeft ook het nodige tot stand gebracht. Maar de politieke samenstelling van paars heeft er ook toe geleid dat er dingen niet gedaan zijn. D66 had op een aantal punten harder willen lopen dan de coalitie als geheel toe in staat was. De WAO bijvoorbeeld waar we binnenkort de eenmiljoenste inschrijving kunnen verwachten. Één basisverzekering in de gezondheidszorg bijvoorbeeld, wat nu opschuift naar de volgende periode. Een onderwijsbeleid dat meer inzet op maatwerk en diversiteit in kleinere scholen. Groen en milieu zijn achtergebleven. En Nederland is, ondanks de harde belofte van de vorige minister van BZK er nog niet echt veiliger op geworden. Er zijn dingen blijven liggen.
Zo zijn democratie en overheid in de loop der jaren onder zeer zware
druk komen te staan. De opkomst bij verkiezingen daalt en daalt, het
cynisme over de politiek neemt toe. De mogelijkheden tot een open
verhouding tussen kiezers en gekozenen, tussen burgers en bestuur zijn
mondjesmaat benut. Een moderne democratie vraagt om stevige
aanpassingen maar de oude politiek blijft bang voor verandering. Dat
mag zo niet blijven.
Hetzelfde geldt voor de overheid. Steeds blijken dezelfde problemen
van intense verkokering, gebrekkige samenwerking en slechte
informatievoorziening. Handhaving, toezicht en controle vormen vaak
duistere begrippen met veel speelruimte en weinig afspraken. Waar de
overheid zelf moet optreden mist zij nogal eens slagkracht. Waar de
overheid de uitvoering op afstand heeft gezet, blijken de waarborgen
dun en de verantwoordelijkheden zoek. Mensen zijn meestal van goede
wil maar werken in systemen die verouderd en gebrekkig zijn.
Wij zullen naar een nieuwe overheid toemoeten, een nieuwe balans
tussen wat de overheid moet en wat de maatschappij kan. Een overheid
met een hart en een hoofd. Een hart om tegemoet te komen aan kansen en
noden van mensen, een hoofd om dat op de beste manier te organiseren.
Een krachtige overheid waar mensen weer in geloven, kan niet zonder
ingrijpende wijzigingen: meer openheid in de relatie met burgers,
betere waarborgen voor toezicht en controle, duidelijke
verantwoordelijkheden in plaats van verpoldering en versplintering.
Het primaat van de politiek moet weer gezicht krijgen. Ook als het
gaat om openbaar vervoer of arbeidsvoorziening. Niet meer overheid,
ook niet minder, maar anders. Als ik de Verkenningen goed begrijp is
de R weer in de maand: richting, ruimte, resultaat en rekenschap. Ik
voeg daar de V aan toe: van verbouw, verantwoordelijkheid en
vernieuwing. Dat is de ambitie waar D66 voor staat.
th.dgraaf@tk.parlement.nl