Slachtoffers van de informatiesamenleving: werkdruk en wao
ARBO - marcel.wilders@vc.fnv.nl
In een vorige week gepresenteerd boekje stelt SMO dat de computer zorgt voor een toegenomen werkdruk, wat leidt tot psychische klachten. De oorzaken zijn divers. Zo is op sommige plekken het werk een stuk complexer geworden door de hulp van computers. Ook kunnen taken worden uitgehold door de inzet van informatietechnologie, waardoor weinig inspirerend werk overblijft. Deze ontwikkeling kan ook stress veroorzaken.
Werknemers
De eerste toepassingen van nieuwe technologieën vinden, voordat ze het publieke en privé-leven van mensen bereiken, over het algemeen plaats in het economisch domein. Van de drie onderzochte groepen is het meest gepubliceerd op het gebied van `werken in de informatiesamen-leving`. Ook hier is het niet de ICT zelf maar de manier waarop deze in de organisatie van arbeid gebruikt wordt, die ingrijpende gevolgen heeft. In navolging van verschillende auteurs, wordt in deze publicatie onderscheid gemaakt tussen het werk zelf en de plaats die het werk in het dagelijks leven van mensen inneemt. Bij het eerste gaat het om de arbeidsorganisatie en arbeidsprocessen die onder invloed van het toenemend gebruik van ICT veranderen. Deze veranderingen hebben vervolgens ook invloed op het tweede aspect: de manier waarop arbeid, zorg en vrije tijd worden verdeeld.
Complexe arbeid
Door de verdergaande mechanisering van de industriële productie is een diensteneconomie ontstaan, waarin kennis en voortdurende scholing onmisbare productiefactoren zijn geworden. De opkomst van ICT versterkt deze ontwikkeling. Arbeid kan niet langer op gestandaardiseerde wijze worden verricht. Veel arbeid wordt onder invloed van ICT abstracter. Er is sprake van complexe arbeid, die niet langer in routineregels kan worden vastgelegd. Immers, het werk speelt zich af in een context die door nieuwe informatie voortdurend wisselt. Hierdoor is een geleidelijke stijging te zien van het gemiddelde opleidingsniveau dat de arbeidsmarkt van de werknemer vraagt. Ook de manier waarop het werk georganiseerd wordt, verandert hierdoor. Arbeid wordt steeds vaker in teamverband verricht en de controlerende functie van de leidinggevende wordt vervangen door een vorm van collectieve verantwoordelijkheid van het team. Arbeids-relaties zijn in toenemende mate gebaseerd op vertrouwen.
Aan de andere kant wordt in de literatuur ook gewezen op het feit dat ICT zich uitstekend leent voor een vergaande arbeidsdeling en vereenvoudiging van met name laaggeschoold werk. Arbeidstaken kunnen hier als het ware `uitgehold` worden doordat ICT de complexere onderdelen overneemt. Hierdoor zullen minder geschoolde vormen van arbeid gemarginaliseerd worden; er blijft weinig inspirerend werk over. Ook de ontwikkelingen in ongeschoold werk wijzen deze kant op. Door procesautomatisering zal het aandeel ongeschoold werk in de toekomst verder af-nemen. In de informatiesamenleving zullen de kansen voor hoger geschoolden toenemen, terwijl het de lager- of ongeschoolden zijn die juist de nadelen van de ICT-ontwikkelingen ondervinden.
WAO
Als eerste duidelijke gevolg van de opkomst van de informatiesamenleving kan het torenhoge percentage WAO-ers genoemd worden. Aan de ene kant is uit een groot aantal onderzoeken gebleken dat dit de prijs is voor organisatorische vernieuwing binnen het bedrijfsleven in de laatste twee decennia van de twintigste eeuw. Afslanking, afvloeiing van overtollig middenkader en de opwaardering van het kwalificatieniveau, konden relatief pijnloos verlopen via WAO, VUT en andere sociale regelingen. Aan de andere kant wordt de toename van het aantal WAO-ers in verband gebracht met de hoge werkdruk. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau blijkt dat de werk-druk in Nederland de afgelopen jaren sterk is gestegen, zozeer dat deze het hoogst is van alle landen in de EU. Tegelijkertijd kent Nederland een hoog aantal arbeids-ongeschikten. Dit is op zijn minst opmerkelijk en de veronder-stelling dat de hoge werkdruk in verband staat met het hoge aantal WAO-ers dat afgekeurd is!
vanwege psychische klachten, wordt ook in de gebruikte literatuur onderschreven.
Werkdruk en werkstress
In deze publicatie komt duidelijk naar voren dat toenemende werkdruk en met name werkstress gevolgen zijn van de opkomst van de informatie-samenleving. Volgens het model van Karasek wordt werkstress veroorzaakt door een combinatie van hoge regeleisen (hoge werkdruk) en een laag regelvermogen (mogelijkheden om aan de eisen te voldoen). Volgens andere onderzoekers leidt een hoge werkdruk vrijwel automatisch tot werkstress. Oorzaak ligt in het steeds complexer worden van arbeid. Om deze complexere arbeid aan te kunnen, is verruiming van de regelcapaciteiten nodig. Meer autonomie en flexibiliteit in het werk geven de werknemer de benodigde ruimte, maar veroorzaken tegelijkertijd een markante toename van zowel de werkdruk als de werkstress.
Bron: SMO 11-12-2001
Meer arbo nieuws? Ga naar http://www.fnv.nl/arbo.