Ruimte laten en keuzes bieden
in de tweede fase havo en vwo
Inhoud
Voorwoord 5
1 Inleiding 7
1.1 Continuïteit en vernieuwing: overeenstemming over hoofdlijnen 7
1.2 Van landelijke keuzes naar keuzes voor scholen, leraren en leerlingen 8
1.3 Examenprogramma's 9
1.4 Opbouw van de voorstellen 9
2 De profielen: vakken en studielasturen 11
3 Het vrije deel 13
3.1 Inleiding 13
3.2 Examenvakken ter keuze (keuzedeel) 13
3.3 Het geheel vrije deel (schooleigen deel) 13
4 Het gemeenschappelijk deel 15
4.1 Talen 15
4.2 Algemene natuurwetenschappen 16
4.3 Maatschappijleer 16
4.4 Ckv1 en kcv 17
4.5 Het combinatiecijfer en de uitslagregel 17
5 De profieldelen 19
5.1 Inleiding 19
5.2 Natuur en techniek/gezondheid 19
5.3 Economie en maatschappij 20
5.4 Cultuur en maatschappij 20
6 Het gymnasium 25
7 Maatschappelijke oriëntatie 27
Tabellen 30
Bijlage 35
Hoofdlijnen van de nieuwe examenprogramma's: een indicatie 35
3 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Voorwoord
Voor u liggen voorstellen voor een bijgestelde invulling van de profielen in havo en
vwo. Ze zijn de uitkomst van overleg tussen het departement en vertegenwoordigers
van de onderwijsorganisaties. Ze zullen door die organisaties met hun leden worden
besproken en zij zullen dan daarover rapporteren. Uit de reacties zullen conclusies
worden getrokken die worden verwerkt in het definitieve voorstel dat aan de Tweede
Kamer zal worden voorgelegd. Uiteindelijk moet dit leiden tot een nieuwe wettelijke
structuur van de profielen. De scholen zullen vervolgens voldoende tijd krijgen voor
de invoering.
De voorstellen bouwen voort op de hoofdlijnen die zijn aangegeven in de notitie
Continuïteit en vernieuwing in de tweede fase havo/vwo. De voorstellen zijn echter ook
nieuw. Ze leggen meer nadruk op de keuzevrijheid en gaan uit van vertrouwen in het
vermogen van scholen, leraren en leerlingen om zelf oplossingen aan te dragen.
De voorstellen zijn erop gericht om, zonder een nieuwe verandering van het onder- wijsstelsel in gang te zetten, binnen de bestaande structuren zoveel mogelijk ruimte te scheppen voor eigen keuzes en versnippering en overladenheid tegen te gaan.
Er komt dus meer ruimte voor scholen, leraren en leerlingen. Dat betekent ook een
meer gevarieerde invulling, wat de profielen aantrekkelijker maakt voor de leerlin-
gen. Die profielen blijven; ze geven de kaders aan waarbinnen scholen hun eigen
invulling kunnen geven. Het doel is herkenbare, samenhangende en voor leerlingen
en vervolgopleidingen zinvolle vakkenpakketten. Maar óók aantrekkelijke en haalbare
vakkenpakketten, met variatie waar mogelijk. Aan de ene kant sluit dat aan bij de
talenten van leerlingen, aan de andere kant bij de belangstelling en professionaliteit
van leraren en schoolleiders.
Ik ben de organisaties dankbaar voor hun inspanningen in het proces. Bij de uitwer-
king op programmaniveau zullen zoveel mogelijk leraren worden betrokken. Ik wil
goed luisteren naar wat de mensen uit de praktijk van deze voorstellen vinden. Ik
hoop dan ook dat de voorstellen zullen leiden tot een vruchtbare discussie.
Ik hoop dat u na lezing, overdenking en bespreking van deze voorstellen met mij van
mening zult zijn dat keuzemogelijkheden in evenwicht kunnen zijn met een goede
plaats voor de verschillende vakken.
Maria J.A. van der Hoeven
Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen
5 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
1 Inleiding
1.1 Continuïteit en vernieuwing: overeenstemming over hoofdlijnen
In 1998/1999 werd de nieuwe tweede fase officieel ingevoerd in het havo en vwo.
Een ingrijpende operatie, die gepaard ging met invoeringsproblemen. Scholen heb-
ben er alles aan gedaan om deze problemen te overwinnen. Inmiddels gaan er veel
dingen goed; scholen werken creatief aan het vergroten van samenhang, de ont-
wikkeling van vaardigheidsonderwijs en meer zelfstandig en actief leren.
Bovendien zijn leraren en schoolleiders min of meer gewend geraakt aan het nieu-
we systeem.
Toch kunnen we, vier jaar na de invoering, ook vaststellen dat veel zaken nog voor
verbetering vatbaar zijn. In de vorige kabinetsperiode zijn al voorstellen voor verbete-
ring gedaan in de notitie Continuïteit en vernieuwing in de tweede fase havo/vwo. De grond-
gedachte achter de voorstellen was verbetering waar nodig, met behoud van het
goede dat scholen uit eigen kracht hebben ontwikkeld. In het onderstaande citaat uit
de notitie wordt de bedoeling van de voorstellen samengevat.
Leraren worden geconfronteerd met een noodzakelijke, niet-geringe inspanning.
Toch waarderen zij in meerderheid het uitgangspunt van een meer actieve leer-
ling en de inhoudelijke vernieuwingen. Tegelijkertijd stuiten zij erop dat zij aan
de vernieuwingen onvoldoende gestalte kunnen geven. Hun werklast is hoog,
mede door de vernieuwingen. Vaak hebben zij weinig uren voor hun vak en
daardoor veel groepen. De examenprogramma's schrijven hun veel voor. Er is
ook sprake van administratieve belasting. Leraren hebben geen behoefte aan
belastende nieuwe voorschriften, wél aan ruimte om aan de tweede fase op hún
wijze beter vorm te geven. En aan ruimte voor reflectie, verdieping, vaardig-
heidsonderwijs.
Heel kort samengevat komen de concrete voorstellen in de eerdere notitie op het vol-
gende neer:
* De vier profielen blijven, de mogelijkheid om ze met elkaar te combineren wordt
vergroot.
* In het gemeenschappelijk deel komen er keuzemogelijkheden bij de ordening
van vakken en vakonderdelen (literatuur, klassieke culturele vorming).
* Deeltalen worden vervangen door volledige talen. In het vwo wordt Frans of Duits
of een andere taal verplicht naast Engels. In het havo wordt de mogelijkheid
om een taal te kiezen naast Engels vergroot.
* Ook voor het overige worden deelvakken vervangen door volledige vakken.
* Het aantal verplichte profielspecifieke vakken wordt verminderd van vier naar
drie.
* Daardoor komt er ruimte voor twee vrije keuzevakken in plaats van één.
* Waar mogelijk komt er ook een keuzemogelijkheid bij profielspecifieke vakken.
* De examenvoorschriften per vak worden drastisch beperkt, met name die voor
het schoolexamen.
Door de voorstellen wordt het volgende bereikt:
* voor de scholen: een betere organiseerbaarheid van de profielen en meer keuze-
mogelijkheden; meer ruimte voor alternatieve werkvormen (bij voorbeeld stages
in vervolgonderwijs of maatschappij);
* voor de leraren: meer ruimte, meer mogelijkheden voor eigen keuzen in het vak,
7 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
minder administratieve voorschriften, een groter beroep op de eigen kunde, meer
gelegenheid om vorm te geven aan het proces van didactische vernieuwing;
* voor de leerlingen: meer ruimte en meer keuzemogelijkheden.
1.2 Van landelijke keuzes naar keuzes voor scholen, leraren en leerlingen
Overleg
Over de in Continuïteit en vernieuwing in de tweede fase havo/vwo voorgestelde maatregelen
is uitvoerig gesproken met diverse organisaties binnen het voortgezet onderwijs: de
organisaties van leraren, schoolleiders, schoolbesturen, leerlingen en ouders. Zij
steunden de voorgestelde hoofdlijnen Over de resultaten van het overleg is ook
gesproken met vertegenwoordigers van het hoger onderwijs. In het begin van 2002
heeft ook de Tweede Kamer zich uitgesproken over de hoofdlijnen. Er heeft daarna
verder overleg plaatsgevonden met de organisaties over de concrete invulling van de
maatregelen.
Dit overleg tussen het departement en de organisaties van het voortgezet onderwijs,
heeft uiteindelijk geleid tot het hier gepresenteerde voorstel voor een nieuwe opzet
van de tweede fase.
In het overleg moesten ingewikkelde afwegingen plaatsvinden. Zo is er, mede op
basis van de evaluatiegegevens, gekozen voor twee `echte' keuzevakken (examenvak-
ken) in het vrije deel en voor een geheel vrij deel dat tenminste dezelfde omvang
heeft als in de oorspronkelijke profielen. Dat biedt grote voordelen, maar heeft tege-
lijkertijd consequenties voor de rest van het vakkenpakket. Voldoen aan alle wensen
tegelijk kan niet. En de invulling moet passen in de eerder overeengekomen hoofd-
lijnen.
Zijn er geen andere modellen mogelijk? Niet met behoud van de uitgangspunten. Er
zouden bijvoorbeeld meer vakken verplicht kunnen worden gesteld in het profieldeel.
Maar dan worden de keuzemogelijkheden kleiner, of het programma blijft versplin-
terd in kleine (deel)vakken. Ook zouden vakken in het gemeenschappelijk deel of het
profieldeel méér uren kunnen krijgen. Maar ook dan worden de keuzemogelijkheden
kleiner en wordt het geheel van het vakkenpakket weer versmald.
Profielen
De voorstellen gaan uit van het systeem van de profielen. Die profielen leiden immers
tot meer samenhang en tot vakkenpakketten die beter dan vroeger aansluiten op de
vervolgopleidingen. Maar ook het streven naar meer keuzemogelijkheden voor scho-
len, leerlingen en leraren heeft een groot draagvlak. Niemand kan daaraan voorbij-
gaan en ook de onderwijsorganisaties steunen dit streven.
Het lijkt soms aanlokkelijk het eigen vak te beschermen door middel van verplichtin- gen. Maar daarvoor mogen algemene regels niet worden gebruikt. Verplichtingen moeten worden beperkt tot wat nodig is, zoals Nederlands in het gemeenschappelijk deel. Alleen die beperking maakt meer keuzemogelijkheden mogelijk, zowel in het profieldeel als in het vrije deel. Dat schept uiteindelijk meer mogelijkheden voor vak- ken, en voor specialisatie, verdieping én verbreding.
Zo is in de voorstellen de verplichte tweede kleine vreemde taal in het havo vervallen. Maar mede daardoor wordt het wel mogelijk in het vrije deel twee volledige examen-
8 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
vakken te kiezen. Dus bijvoorbeeld een volledige vreemde taal en nog een vak, of twee
volledige vreemde talen. Dat leidt tot gemotiveerde leerlingen en geeft ruimte voor
leerling en leraar om zich te verdiepen in de breedte van het vak.
1.3 Examenprogramma's
De voorstellen die hier worden beschreven, moeten steeds worden bezien in samen-
hang met de nog te formuleren voorstellen voor de nieuwe examenprogramma's.
Uitgangspunt is dat de nieuwe programma's zoveel mogelijk aansluiten bij de
bestaande. Wel moeten ze meer ruimte geven en leiden tot minder overladenheid,
minder versplintering en minder regels.
1.4 Opbouw van de voorstellen
De voorstellen zijn als volgt opgebouwd. Hoofdstuk 2 geeft in meer algemene zin een
voorstel voor het systeem van de profielen. De hoofdstukken 3, 4 en 5 beschrijven
meer in detail de voorstellen voor respectievelijk het vrije deel, het gemeenschappe-
lijk deel en de profieldelen. Hoofdstuk 6 gaat in op de specifieke veranderingen voor
het gymnasium. In hoofdstuk 7 wordt tot slot beschreven hoe het onderwerp `maat-
schappelijke oriëntatie' in de voorstellen is verwerkt.
In de tabellen 1 en 2 (p. 30 en 31) zijn de voorstellen schematisch weergegeven. In
tabel 1 is de voorgestelde nieuwe invulling van de profielen vwo aangegeven, in tabel
2 die voor het havo. Tabellen 3 en 4 (p. 32 en 33) maken een vergelijking met de
bestaande (deel)vakken mogelijk.
De bijlage beschrijft globaal de voorgestelde hoofdlijnen van de nieuwe programma's.
Overigens wil dat niet zeggen dat die hoofdlijnen nu al vastliggen. Er wordt slechts
een globale aanduiding gegeven, met de bedoeling om de voorgestelde invulling van
de profielen beter te kunnen beoordelen. Over die nieuwe programma's moet verder
worden gesproken, allereerst en vooral met de leraren.
9 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
2 De profielen: vakken en studielasturen
Het vrij complexe en versnipperde systeem van vakken en deelvakken wordt vervan-
gen door een eenvoudiger systeem van volledige vakken, met een min of meer gestan-
daardiseerde omvang. Kort gezegd kan de verandering als volgt worden gekarakteri-
seerd: de vele verplichte, kleine vakken en deelvakken met weinig keuzemogelijkheid,
worden vervangen door een kleiner aantal grote vakken die deels verplicht zijn en
deels kunnen worden gekozen. Voor die keuze komt er ruimte.
Elk profiel heeft een gemeenschappelijk deel, een profielspecifiek deel en een vrij
deel. Dat vrije deel is niet `vrijblijvend'.
Het omvat in de eerste plaats twee keuzevakken. Dat zijn gewone examenvakken (veel-
al met een centraal examen) die de leerling móet kiezen. Vaak zijn het vakken uit een
ander profiel. Zo zijn wiskunde, natuurkunde en scheikunde de profielspecifieke vak-
ken binnen het profiel natuur en techniek. Daarnaast kan een leerling dan nog bij-
voorbeeld kiezen voor biologie (profielspecifiek vak uit het profiel natuur en gezond-
heid) en economie (profielspecifiek vak uit het profiel economie en maatschappij).
Het examen omvat dus minstens twee vakken meer dan de vakken uit gemeenschap-
pelijk deel en profieldeel.
Daarnaast is een deel `geheel vrij'. Dat is bijvoorbeeld bedoeld voor godsdienstonder-
wijs. Maar de leerling kan er ook nog een extra examenvak in kiezen. De benaming
`vrij deel', met daarbinnen een `geheel vrij deel', wekt soms misverstanden. Misschien
is het beter in de toekomst andere benamingen te gebruiken, bijvoorbeeld `keuzedeel'
(voor de twee verplicht te kiezen examenvakken) en `schooleigen deel' (voor het
geheel vrije deel).
Veel leraren vrezen dat door de voorstellen hun vak achteruit zou gaan in het aantal
studielasturen dat ervoor beschikbaar is. Soms is dat ook zo. Het gaat dan in het alge-
meen om relatief kleine verschillen bij grote vakken. Maar vaak is dat ook níet zo.
Dan zou het doel om meer ruimte te scheppen ook ín de vakken immers niet
bereikt worden.
De kleine vakken krijgen in het algemeen méér uren dan ze nu hebben. Waar vakken
nu zijn verdeeld in deelvakken en volledige vakken, krijgt het nieuwe vak soms wat
minder uren dan het bestaande volledige vak. Maar in het algemeen krijgen de nieu-
we vakken meer uren dan de deelvakken. De tabellen 3 en 4 maken een vergelijking
mogelijk.
Vooral in het havo doen zich problemen voor in de vorm van versplintering, overla-
denheid en overbelasting van leraren. De voorstellen bieden daarvoor een oplossing.
Problemen moeten daar worden opgelost waar ze zich voordoen; oplossingen moeten
niet leiden tot nieuwe problemen. Als een vak wat minder uren krijgt toebedeeld, dan
is dat om ruimte te maken voor de kleine vakken, voor het handhaven van de brede
vorming én voor eigen keuzes.
Ten slotte: studielasturen zijn in eerste instantie bedoeld om een norm voor het exa-
menprogramma vast te kunnen stellen; ze zijn geen voorschrift voor de scholen bij
het toedelen van de lesuren aan de vakken.
11 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
3 Het vrije deel
3.1 Inleiding
We beginnen de toelichting niet met het gemeenschappelijk deel, maar met het vrije
deel. De bedoeling van de nieuwe voorstellen is immers niet om zoveel mogelijk voor
te schrijven en dan te kijken of er nog iets overschiet ter vrije keuze (`een vakje'). De
bedoeling is te garanderen dat er, náást noodzakelijke verplichtingen, een werkelijke
vrije keuze is.
3.2 Examenvakken ter keuze (keuzedeel)
In het vrije deel zijn allereerst twee examenvakken opgenomen ter keuze. In de
bestaande profielen was de examenverplichting door de noodzakelijk gebleken ver-
lichtingsmaatregelen beperkt geworden tot één klein (deel)vak. Dat was oorspronke-
lijk niet de bedoeling. Uitgangspunt bij de twee keuzevakken zijn vakken in een nieu-
we standaardomvang van 440 studielasturen voor het vwo, 320 voor het havo. Dus ook
vakken als informatica en management en organisatie, die nu kleiner zijn, krijgen
een omvang van 440/320 studielasturen. Elk vak van de standaardomvang kan daar-
mee goed worden gekozen in het vrije deel. Dat is voor veel vakken en dus voor veel
leraren en leerlingen een grote verbetering. Het betekent ook, dat weer meer leerlin-
gen een volledige derde (vwo) of tweede en derde (havo) vreemde taal zullen kiezen.
De examenvakken in het vrije deel zijn ter keuze, waar mogelijk van de leerling. Maar de school hoeft niet alle keuzemogelijkheden aan te bieden; zij mag daarin eigen keu- zes maken. Ook mag de school bijvoorbeeld voor een profiel een keuzevak voorschrij- ven, om zo feitelijk een profiel te maken met vier profielvakken. Daardoor kunnen ook twee profielen met elkaar worden gecombineerd.
We willen wijzen op een mogelijkheid die nu al bestaat, maar waarvan scholen nog
weinig gebruik maken. Scholen kunnen zélf een vak ontwikkelen voor het vrije deel,
eventueel in samenwerking met hogescholen en universiteiten. Zo'n vak kan dan
door het departement worden erkend als examenvak. Ook voor zo'n eigen examenvak
worden de mogelijkheden groter.
3.3 Het geheel vrije deel (schooleigen deel)
Naast de twee examenvakken is er het geheel vrije deel. Dit geheel vrije deel heeft in
het vwo dezelfde omvang gehouden als in de profielregels zoals die oorspronkelijk
waren, dus vóór de verlichtingsmaatregelen. Dat is 520 studielasturen. In het havo is
het vergroot: 320 in plaats van 240 studielasturen.
Maar er is een verschil met de oorspronkelijke profielregels; het geheel vrije deel is
ook écht vrij. De nieuwe voorstellen sluiten in dit opzicht aan bij de eerdere verlich-
tingsmaatregelen. Het geheel vrije deel mag worden gevuld met niet-examenonderde-
len, maar verplicht is dat niet. De desbetreffende studielasturen mogen dus ook wor-
den besteed aan bijvoorbeeld extra tijd voor de examenvakken. Er komt daarvoor dus
geen voorschrift. Dat past in keuzemogelijkheden voor de school en geeft ruimte voor
verdieping, reflectie en aanvullende ondersteuning voor leerlingen die dat nodig heb-
ben. Daarmee is er dus ook extra ruimte voor vermindering van eventueel nog gevoel-
de overladenheid en versplintering.
13 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
4 Het gemeenschappelijk deel
4.1 Talen
Tweede moderne vreemde taal
Het gemeenschappelijk deel omvat in de eerste plaats, net als nu, de talen Nederlands
en Engels. In het vwo zijn de beide deeltalen Frans 1 en Duits 1 met elk 160 studie-
lasturen vervangen door één volledige tweede moderne vreemde taal. Dat kan, door-
dat leesvaardigheid Frans én Duits als algemene eis voor álle studenten aan de univer-
siteit minder belangrijk is geworden. Het betekent echter niet dat deze talen voor het
overige minder belangrijk zijn geworden. Een tweede vreemde taal in de bovenbouw
past in de gedachte van internationalisering, vermijdt een eenzijdige gerichtheid op
de Angelsaksische wereld, en past ook in afspraken binnen Europa.
Voor de tweede vreemde taal zijn 480 studielasturen beschikbaar, net als nu voor de
volledige taal. Daardoor is er ruimte om het vak goed vorm te geven. Nu niet meer
gekozen wordt voor leesvaardigheid Frans én Duits voor alle leerlingen, kan dus ook
Spaans, Russisch, Italiaans, Arabisch of Turks gekozen worden of Fries. Overigens zal
het in de praktijk op de meeste scholen gaan om Frans of Duits.
In het havo is er in het gemeenschappelijk deel geen ruimte voor een volledige tweede
moderne vreemde taal. De beschikbare ruimte in het havo is beperkt en scherpe keu-
zes zijn daarom nodig. Wel zijn er in het vrije deel nu twee examenvakken ter keuze,
waardoor een volledige tweede en derde moderne vreemde taal kunnen worden geko-
zen. Bovendien is voor het havo een tweede vreemde taal verplicht in het profiel cul-
tuur en maatschappij.
Aardrijkskunde als vervangend vak
Voor sommige leerlingen werpt het volgen van een tweede moderne vreemde taal een
onevenredig zware barrière op. Het kan dan gaan om dyslectische leerlingen, leerlin-
gen van allochtone herkomst, of leerlingen met een sterke bètagerichtheid. Voor die
leerlingen kan de school bepalen de tweede vreemde taal te vervangen door aardrijks-
kunde. De tweede vreemde taal blijft de eerste keus, maar de school mag zelf bepalen
dat voor een leerling de tweede vreemde taal wordt vervangen door een ander vak. Er
is daarbij gekozen voor aardrijkskunde, omdat ook voor deze leerlingen een zekere
internationale oriëntatie buiten de Angelsaksische wereld gewenst is. Bovendien kan
het vak voor sommige allochtone leerlingen daarnaast juist een omgekeerde functie
vervullen: een grotere oriëntatie niet zozeer op de wereld maar juist op Nederland en
vergroting van de kennis daarover. Daarmee wordt de integratie bevorderd.
Literatuuronderwijs
Bij de talen hoort ook literatuur. Ook hier worden de keuzemogelijkheden vergroot.
De school mag zelf kiezen of de literatuur wordt gegeven in het kader van de desbe-
treffende taal, of dat de literatuur van de verschillende moderne talen een geïnte-
greerd blok vormt (het zogenaamde geïntegreerd literatuuronderwijs, GLO). Die keu-
zemogelijkheid heeft de school nu ook, maar dan moet er nu toch in alle gevallen een
geïntegreerd cijfer voor literatuur op de cijferlijst komen. Dat doet geen recht aan de
eigen keuze van de school. In plaats daarvan komt een andere regel. Op de cijferlijst
komen afhankelijk van de inhoudelijke keuze die de school zelf maakt cijfers voor
`taal en letterkunde' (van taal x,y en z) of één cijfer voor `letterkunde'. Als er één cijfer
is voor `letterkunde', dan wordt dit voor de uitslagbepaling overigens opgenomen in
het zogenaamde combinatiecijfer (zie paragraaf 4.5).
15 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
4.2 Algemene natuurwetenschappen
In de notitie Continuïteit en vernieuwing in de tweede fase havo/vwo is opgenomen, dat
algemene natuurwetenschappen in het havo niet meer gevolgd zal worden door de
leerlingen van de beide bètaprofielen. De kernelementen van algemene natuurweten-
schappen worden voor die leerlingen opgenomen in de vakken natuurkunde, schei-
kunde en biologie. Daarbij wordt verwezen naar de noodzaak om in het havo scherpe-
re keuzes te maken, om zo overladenheid en versnippering te voorkomen.
Een meer inhoudelijke benadering is echter ook mogelijk.
Uit de ervaringen tot nu toe blijkt, dat de leerlingen van de beide bètaprofielen dit
vak toch vaak ervaren als een (te eenvoudige) dubbeling van de vakken natuurkunde,
scheikunde en biologie. De kernelementen van algemene natuurwetenschappen (een
bepaalde benadering van de natuurwetenschappen) kunnen dan beter worden opge-
nomen in de vakken natuurkunde, scheikunde en biologie; dat vermijdt overlapping
en werkt motiverend voor de leerlingen. Bovendien doet dat recht aan de vernieuwing
op het gebied van het onderwijs in de natuurwetenschappelijke vakken die is geïntro-
duceerd door het vak algemene natuurwetenschappen. Tegelijk kan algemene natuur-
wetenschappen dan beter zijn functie vervullen in de natuurwetenschappelijke vor-
ming van de leerlingen in de profielen economie en maatschappij en cultuur en
maatschappij.
Deze benadering geldt net zozeer voor het vwo als voor het havo. Voor het vwo wordt
daarom voor dezelfde opzet gekozen als voor het havo. Dat maakt het geheel van de
profielen bovendien transparanter.
`Voortgezette (algemene) natuurwetenschappen'
Daarmee is echter nog niet alles gezegd. Voor de bètaleerlingen kan het van groot
belang zijn om zich verder te oriënteren op fundamentele, toepassingsgerichte en
sociaal-culturele aspecten van de natuurwetenschappen dan mogelijk is in het
bestaande vak algemene natuurwetenschappen.
Daarom zal voor deze leerlingen een keuzevak (vrij deel) worden ontwikkeld met de
standaardomvang (meer dus dan algemene natuurwetenschappen nu), met als werkti-
tel `voortgezette (algemene) natuurwetenschappen'. In zo'n vak kan enerzijds worden
voortgebouwd op het huidige vak algemene natuurwetenschappen; anderzijds kun-
nen veel verdergaande aspecten uit de `frontlinie' van de moderne exacte vakken wor-
den opgenomen.
Voor sommige leerlingen betekent zo'n vak wellicht een stimulans voor de bètastudie.
Het vak moet keuzemogelijkheden bieden voor school en leerling, en kan worden ont-
wikkeld met een grote inbreng van de wetenschap en de docenten.
4.3 Maatschappijleer
Het eerder voorziene `combinatievak geschiedenis en maatschappijleer' wordt niet
ingevoerd. In plaats daarvan wordt aangesloten bij de bestaande situatie, waarin de
maatschappelijke vorming voor alle leerlingen in eerste instantie plaatsvindt in het
vak maatschappijleer. Daarvoor zijn in de beide bètaprofielen in het vwo 200 studie-
lasturen beschikbaar en in het havo 160.
De keuze voor maatschappijleer wijkt af van wat is opgenomen in de notitie
Continuïteit en vernieuwing in de tweede fase havo/vwo. Die notitie ging nog uit van het
16 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
oorspronkelijk voorziene combinatievak geschiedenis en maatschappijleer. Het over-
leg over de notitie met de Tweede Kamer heeft geleid tot die aanpassing.
Het programma voor maatschappijleer wordt wel gebaseerd op het programma dat de
Commissie De Rooy voorstelde voor het combinatievak. Dat wil zeggen dat burger-
schapsvorming het uitgangspunt is. Zo kan invulling worden gegeven aan de noodza-
kelijke maatschappelijke oriëntatie.
Maatschappijleer in het gemeenschappelijk deel vormt als het ware het pendant van
algemene natuurwetenschappen. Dat geldt voor vwo en havo op dezelfde wijze. Dat
betekent dat maatschappijleer verplicht zal zijn voor leerlingen met de beide bètapro-
fielen.
Voor leerlingen met de profielen economie en maatschappij en cultuur en maat-
schappij kan in de profielvakken voldoende vorm worden gegeven aan de maatschap-
pelijke vorming. Voor die leerlingen is maatschappijleer in de eerste plaats een moge-
lijk vak in de profieldelen (met meer studielasturen dan in het gemeenschappelijk
deel). Tot op heden bieden weliswaar niet veel scholen dat grotere vak aan, maar dat
komt doordat de ruimte voor het vak in de bestaande profielen (vrij deel) uiterst
beperkt is. Door de grotere keuzeruimte worden de mogelijkheden daarvoor groter.
Daarnaast zullen in de examenprogramma's van de profielvakken geschiedenis, eco-
nomie, aardrijkskunde, filosofie en de kunstvakken elementen worden opgenomen
die gericht zijn op de burgerschapsvorming. Mede in verband daarmee komen voor de
vakken geschiedenis en aardrijkskunde (en in het vwo ook voor filosofie) aanzienlijk
meer uren beschikbaar. Dat zal betekenen dat alle leerlingen met deze profielen in
ten minste twee examenvakken met deze elementen in aanraking komen (en vaak in
meer vakken, namelijk de keuzevakken in het vrije deel).
4.4 Ckv 1 en kcv
Culturele en kunstzinnige vorming 1 (ckv1) blijft verplicht voor alle leerlingen. Dat
past in de uitgangspunten van het project `Cultuur en School'.
In de huidige situatie wordt ckv1 op het gymnasium vervangen door klassieke cultu-
rele vorming (kcv). Dat vak is aanvullend op de vakken Latijn en Grieks. Om het ook
op het atheneum wat dit betreft gemakkelijker te maken om Latijn (of Grieks) te vol-
gen, wordt het mogelijk dat ook daar ckv1 wordt vervangen door kcv. Dat kan overi-
gens ook als níet Latijn/Grieks wordt gevolgd; dat vermijdt praktische problemen als
een leerling in een later stadium Latijn/Grieks laat vallen.
Voor kcv is het voorstel: óf er is een afzonderlijk vak met een afzonderlijk cijfer dat
wordt opgenomen in het combinatiecijfer, óf de school integreert de desbetreffende
onderdelen met Latijn en/of Grieks.
4.5 Het combinatiecijfer en de uitslagregel
Combinatiecijfer
Voor de bepaling van de uitslag van het examen worden de cijfers voor de kleine vak-
ken die voor alle leerlingen gelden gemiddeld tot een combinatiecijfer. Het gaat om
algemene natuurwetenschappen of maatschappijleer, het profielwerkstuk, literatuur
(als de school kiest voor geïntegreerd literatuuronderwijs), kcv (als de school kiest
voor een apart cijfer) en eventueel godsdienst/levensbeschouwelijke vorming. Voor dat
laatste vak mág de school namelijk ook een cijfer vaststellen en de school mág dat
dan meenemen in het combinatiecijfer. De vakken lichamelijke opvoeding 1 en ckv 1
echter kennen geen beoordeling met een cijfer.
17 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Uitslagregel
Het combinatiecijfer heeft als voordeel dat het zonder verdere regels even zwaar kan
meetellen als de cijfers voor de overige vakken. Dat maakt weer een eenvoudiger uit-
slagregel mogelijk, met een compensatiemogelijkheid. Dat laatste stimuleert leerlin-
gen tot hogere prestaties; het gaat de `zesjescultuur' tegen (zie hiervoor verder para-
graaf 4.3 van de notitie Continuïteit en vernieuwing in de tweede fase havo/vwo).
Die uitslagregel zou kunnen luiden dat de leerling is geslaagd met:
* alle cijfers 6 of hoger;
* 1 x 5;
* 1 x 4, mits gemiddeld 6;
* 2 x 5, mits gemiddeld 6;
* 1 x 5 en 1 x 4, mits gemiddeld 6.
18 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
5 De profieldelen
5.1 Inleiding
De profieldelen omvatten op dit moment in principe vier strikt voorgeschreven vak-
ken. In het profiel natuur en techniek zijn het drie grotere, en in het profiel cultuur
en maatschappij vijf kleinere.
In de nieuwe voorstellen wordt dit vereenvoudigd. In elk profieldeel zijn er drie volle-
dige vakken:
1 wiskunde (480 studielasturen in vwo; in havo 320);
2 een `kernvak' (480 studielasturen in vwo, in havo 400);
3 een vak van de standaardomvang (440/320 studielasturen).
(Het profiel cultuur en maatschappij havo wijkt hiervan af, doordat wiskunde niet
verplicht is maar in het vrije deel kan worden gekozen.)
Waar mogelijk is er een keuzemogelijkheid binnen aangegeven kaders.
Doordat elk profieldeel drie vakken omvat, is er in het vrije deel ruimte voor twee
examenvakken ter keuze.
5.2 Natuur en techniek/gezondheid
Het profiel natuur en techniek omvat wiskunde, natuurkunde als kernvak, en schei-
kunde. Het profiel natuur en gezondheid omvat wiskunde, biologie als kernvak, en
scheikunde.
Wiskunde
In het profiel natuur en gezondheid kan de leerling dezelfde wiskunde volgen als in
het profiel natuur en techniek. Het kan echter ook de wiskunde zijn van het profiel
economie en maatschappij; die is als voorbereiding op vervolgopleidingen in de sector
gezondheidszorg ook zeker geschikt. Bovendien wordt het profiel door deze keuzemo-
gelijkheid haalbaar en aantrekkelijk voor een grotere groep leerlingen. Dat is van
belang in verband met de behoefte aan bèta-opgeleiden. De school kan bepalen welke
vorm van wiskunde in het profiel wordt aangeboden, maar kan de leerling ook laten
kiezen.
Voor het vak wiskunde in het vwo geldt, dat daarvoor 480 studielasturen beschikbaar
worden gesteld. Dat geldt voor alle vier de profielen. Voor de profielen natuur en tech-
niek en natuur en gezondheid (en economie en maatschappij) is dat minder dan in de
huidige situatie. In de huidige profielen heeft wiskunde namelijk 760 (NT) en 600 (NG
en EM) studielasturen. Dat is zeer veel meer dan alle andere vakken. Alles afwegende
zijn daarvoor onvoldoende redenen.
Voor veel leerlingen die voor het overige redelijke resultaten hebben (ook in de
natuurwetenschappelijke vakken) is wiskunde een obstakel, terwijl het dat niet zou
moeten zijn. Vanuit de wereld van de natuurkunde en de scheikunde wordt opge-
merkt, dat de zwaarte van wiskunde leerlingen belet om een bètaprofiel (en dus
natuurwetenschappelijke vakken) te kiezen. Met 480 studielasturen en een daaraan
aangepast examenprogramma krijgt wiskunde de proporties van een (ander) groot vak.
Daardoor kan zowel de kwaliteit als de haalbaarheid van het wiskunde-onderwijs (het
vak is verplicht voor álle leerlingen in het vwo!) beter worden gediend.
19 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Er is echter ook een ander aspect. Terwijl enerzijds wiskunde voor veel leerlingen
een onevenredig zwaar vak is, zijn er ook de specifiek voor wiskunde getalenteerde
leerlingen. Die vinden volgens velen in het voor alle leerlingen ontworpen vak onvol-
doende stimulans. Dat probleem kan niet worden opgelost binnen de bestaande vak-
ken. In de opzet van redelijk geproportioneerde `algemene' wiskundevakken met
daarnaast twee keuzevakken in het vrije deel kan het wél worden opgelost. Voor deze
leerlingen zal in samenwerking met de wetenschappelijke wiskundewereld en in
goed overleg met leraren wiskunde een nieuw keuzevak worden ontwikkeld (stan-
daardomvang, 440 studielasturen), met als werktitel `voortgezette wiskunde'.
Daarnaast zou wellicht het programmatische verschil tussen wiskunde B (NT) en wis-
kunde A (EM) wat kunnen worden aangescherpt, waardoor het zinvol wordt dat een
leerling met het profiel NT wiskunde A als keuzevak in het vrije deel volgt. Het effect
van beide maatregelen zou zijn, dat voor het vak wiskunde zowel verbreding als ver-
dieping mogelijk is.
Op de hierboven voorgestelde wijze kunnen dilemma's bij het vak wiskunde worden
opgelost op het gebied van breedte en diepgang, van vakmatige wensen en van prakti-
sche uitvoerbaarheid.
Voor het havo kan voor wiskunde meer aangesloten worden bij de bestaande situatie.
Voor wiskunde in de profielen NT, NG en EM zijn 320 studielasturen beschikbaar (was
respectievelijk 440, 320 en 280).
Natuurwetenschappelijke vakken
Ook bij de natuurwetenschappelijke vakken kan worden gezocht naar verbreding en
verdieping in het vrije deel (keuzevakken). In de eerste plaats bestaat die mogelijkheid
doordat een leerling naast twee profielspecifieke natuurwetenschappelijke vakken
het derde vak (biologie of natuurkunde) als keuzevak kan kiezen.
In paragraaf 4.2 is verder al vermeld dat een keuzevak `voortgezette (algemene)
natuurwetenschappen' zal worden ontwikkeld.
5.3 Economie en maatschappij
Het profiel economie en maatschappij omvat naast wiskunde het vak economie als
kernvak. De maatschappelijke component wordt verder vertegenwoordigd door een
maatschappijvak ter keuze: aardrijkskunde, maatschappijleer of geschiedenis. Ter
keuze betekent dat de school de leerling de volledige of een beperkte keuzemogelijk-
heid kan bieden. De school mag echter ook zélf een keuze maken, vanuit de eigen
visie en/of praktische mogelijkheden. Een school die bijvoorbeeld veel heeft geïnves-
teerd in de samenhang tussen profielvakken, kan er met inzet van het vrije deel voor
kiezen het profiel economie en maatschappij te laten zoals het was: wiskunde, econo-
mie, geschiedenis en aardrijkskunde en nog één keuzevak in het vrije deel.
5.4 Cultuur en maatschappij
Wiskunde
We kijken eerst naar het vwo. Ook in het profiel cultuur en maatschappij is wiskunde
verplicht, in een vorm die is aangepast aan de wensen van het universitaire onderwijs
op sociaal en cultureel gebied. Het aantal studielasturen is 480: even hoog als in de
andere profielen, maar meer dan het was (360). Daardoor hebben leerlingen meer
ruimte om aan de eisen te voldoen die het vervolgonderwijs stelt, zonder dat het pro-
20 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
gramma een onevenredig grote omvang krijgt. Onderzocht moet worden of het pro-
gramma door deze extra ruimte ook aantrekkelijker kan worden gemaakt voor deze
leerlingen. Dat zou kunnen door, uitgaande van het huidige programma (wiskunde
A1, 360 studielasturen), daarin een of twee onderwerpen ter keuze op te nemen van
meer `beschouwende' (verbale, culturele, maatschappelijke) aard.
Cultureel kernvak
Verder is in dit profiel een cultureel kernvak ter keuze opgenomen. Dat kan zijn ckv 2
of ckv 3, maar ook geschiedenis, filosofie of een klassieke taal. Voor al die vakken is
een aanzienlijk hoger aantal studielasturen bestemd dan in het huidige profiel, dat is
versnipperd in vijf verplichte vakken. Eigenlijk zijn het er zelfs zes, door het onder-
scheid in ckv 2 en ckv 3. Ckv 2, op dit moment met 200 studielasturen, is de theoreti-
sche, beschouwende, algemene component van de vaste combinatie van deelvakken
ckv 2,3. Die combinatie was oorspronkelijk bedoeld als verplichting voor alle leerlin-
gen in dit profiel, maar die verplichting werd door praktische omstandigheden niet
ingevoerd. Ckv 3, met 280 studielasturen, was de praktische, op één kunstzinnige dis-
cipline gerichte component.
Er is niet voor gekozen om alsnog ckv 2,3 voor alle leerlingen in het profiel verplicht
te stellen. Op dit moment kunnen scholen zelf kiezen of ze ckv 2,3 invoeren als voor
de leerling verplicht vak in het profiel. Scholen/leraren hebben daar vaak veel in geïn-
vesteerd en daarmee zijn goede resultaten behaald. Maar:
* niet op alle scholen die nu al voor die verplichting hebben gekozen zijn de erva-
ringen gunstig, voor een groter of kleiner deel van de leerlingen (en daardoor
voor leraren) vormt het een onnodige belasting;
* het past niet in een model waarin wordt gestreefd naar een keuzemogelijkheid
waar die mogelijk is, gelet op de inhoudelijke eisen die het vervolgonderwijs
stelt;
* een groot deel van de scholen heeft ckv 2,3 nog niet ingevoerd: het alsnog ver-
plichten betekent voor die scholen een nieuwe verandering, een nieuwe verplich-
tende regel;
* het past niet in een model waarbij uit wordt gegaan van in principe drie vakken
per profieldeel;
* de gewenste kunsteducatie voor álle leerlingen is gegarandeerd, want ckv 1 wordt
nadrukkelijk gehandhaafd in het gemeenschappelijk deel;
* verplichtstelling stuit bij sommige scholen op problemen van levensbeschouwelij-
ke aard.
Het komt erop neer, dat het profiel cultuur en maatschappij voorbereidt op een grote
verscheidenheid van vervolgopleidingen; niet alleen culturele, maar ook sociale, com-
municatieve, enzovoort. Voor slechts een beperkt deel daarvan, en dus voor slechts
een deel van de leerlingen, is de volle breedte van ckv 2,3 van belang. De eerder voor-
ziene verplichtstelling had bovendien als noodzakelijke aanvulling een relatief
omvangrijke algemeen-beschouwende component (ckv 2). Toch zijn er voor ckv 2 in de
huidige structuur onvoldoende studielasturen (200) beschikbaar. Dat is min of meer
opgelost door een ingreep in het programma, dat daardoor niet meer evenwichtig is
en overladen blijft.
Tegelijk gaat de tijd voor ckv 2 ten koste van de meer op een kunstdiscipline gerichte
component (ckv 3: beeldende vormgeving, muziek, dans, drama). Voor ckv 3 waren
280 studielasturen beschikbaar, voor de vroegere kunstvakken daarentegen globaal
480. Het is te begrijpen, dat veel leraren dit zien als een aantasting van hun vak; ook
21 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
omdat zij ervaren dat leerlingen die het vak verplicht volgen voor een deel minder
getalenteerd en ook minder gemotiveerd zijn.
Desalniettemin is er een groep leraren die met veel enthousiasme en een grote inzet
ckv 2 ontwikkelt, geschikt voor de bredere groep leerlingen van het profiel cultuur en
maatschappij. Het is het waard, recht te doen aan beide professionele invalshoeken.
Dat kan als volgt:
* voor álle leerlingen blijft ckv 1 verplicht (200 studielasturen);
* de leerlingen met het profiel cultuur en maatschappij kunnen daarnaast ook het
vak ckv 2 kiezen als kernvak: daarvoor zijn dan voldoende studielasturen beschik-
baar (480);
* ze kunnen ook ckv 3 (beeldende vormgeving, muziek, dans, drama) kiezen, en
ook daarvoor zijn dan (weer) voldoende studielasturen beschikbaar;
* leerlingen (van alle profielen) kunnen verder ckv 2 en/of ckv 3 in het vrije deel
kiezen.
Hierdoor worden overladenheid en versnippering voorkomen. De algemene culturele
vorming voor álle leerlingen is gegarandeerd, daarnaast is ter keuze verbreding en
verdieping mogelijk.
De leerlingen moeten in dit profiel een cultureel kernvak kiezen. Dat kan dus ckv 2 of
ckv 3 zijn, maar ook filosofie of geschiedenis. Ook voor die vakken zijn dan 480 stu-
dielasturen beschikbaar. In de bestaande situatie is het vak filosofie overladen, omdat
er te weinig studielasturen voor beschikbaar zijn: slechts 320. De benodigde verdie-
ping en reflectie vindt niet goed plaats.
Om goed vorm te geven aan het nieuwe programma `De Rooy' zijn ook voor geschiede-
nis meer uren gewenst (was 360). Daar komt bij, dat in de bestaande `overgangssituatie'
in het gemeenschappelijk deel ook nog 80 studielasturen voor geschiedenis zijn opge-
nomen. Voor het nieuwe vak zijn 480 studielasturen uitgetrokken. Daardoor ontstaat
ook ruimte om elementen van burgerschapsvorming in het programma op te nemen.
Maatschappelijk vak
De gewenste breedte van het profiel cultuur en maatschappij wordt gegarandeerd door-
dat de leerlingen naast het culturele kernvak ook nog een maatschappelijk vak moeten
kiezen. Ook daarvoor zijn meer studielasturen beschikbaar dan nu (aardrijkskunde,
maatschappijleer). Geschiedenis nu verplicht in het profiel blijft in het profiel een
bijzondere positie innemen. De aard van het vak maakt, dat het kan worden gekozen
als cultureel vak, maar ook als maatschappelijk vak. In de praktijk zullen veel leerlin-
gen in het profiel het vak geschiedenis volgen. Sommige scholen zullen het waarschijn-
lijk zo inrichten, dat geschiedenis voor alle leerlingen in het profiel verplicht is en dat
zij daarnaast nog een ander cultureel of maatschappelijk vak kunnen kiezen.
Andere keuzes
Overigens kunnen scholen zelf ook andere keuzes maken. Er zijn scholen die ckv 2,3
al hebben ingevoerd als verplicht vak voor alle leerlingen in het profiel cultuur en
maatschappij en daar goede ervaringen mee hebben. Zij kunnen met inzet van het
vrije deel daarmee verdergaan. Er komen dan alleen veel meer studielasturen voor
beschikbaar. Scholen kunnen dus met inzet van de keuzevakken in het vrije deel ook
de huidige breedte van het profiel handhaven: tweede moderne vreemde taal
(gemeenschappelijk deel), derde moderne vreemde taal (vrij deel), wiskunde, geschie-
denis, en ckv 2 en 3.
22 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Het komt erop neer, dat de noodzakelijke variatie/specialisatie in het profiel (gelet op
de vervolgopleidingen: cultureel óf maatschappelijk) kan worden bereikt door een ver-
standige keuze van de vakken. Tegelijkertijd is de gewenste breedte (cultuur én maat-
schappij) gegarandeerd.
Voor leerlingen met een op talen gerichte belangstelling is daarenboven gegarandeerd
dat zij in het gemeenschappelijk deel Nederlands, Engels én een volledige tweede
moderne vreemde taal volgen. Bovendien kunnen zij een derde vreemde taal kiezen
in het vrije deel. Het opnemen van een taal in het profieldeel cultuur en maatschap-
pij is daarmee niet nodig.
Havo
Voor het havo is wel ruimte gemaakt voor de tweede moderne vreemde taal in het
profiel cultuur en maatschappij.
Voor wiskunde kan voor het havo een andere keuze worden gemaakt dan voor het
vwo. In het vwo moet bij cultuur en maatschappij (een eigen vorm van) wiskunde ver-
plicht zijn; voor alle sociale opleidingen in het wetenschappelijk onderwijs is wiskun-
de vereist, voor veel culturele opleidingen is het op z'n minst gewenst. In de relatie
havo-hbo geldt dit niet. Alleen voor de lerarenopleiding basisonderwijs is wiskunde
gewenst (maar niet absoluut noodzakelijk). De leerling die wiskunde nodig heeft voor
zijn vervolgopleiding, kan in het vrije deel de wiskunde van het profiel economie en
maatschappij kiezen. Daarom behoeft wiskunde in het profieldeel niet verplicht te
zijn, waardoor ruimte ontstaat voor de tweede moderne vreemde taal (die in het havo
niet is opgenomen in het gemeenschappelijk deel).
In het profiel cultuur en maatschappij havo kan verder als cultureel vak een keuze
worden gemaakt tussen ckv 2 óf ckv 3, of geschiedenis of filosofie. Veel sterker nog
dan in het vwo geldt voor het havo, dat de eerder voorziene verplichtstelling van ckv
2,3, met 120 + 240 studielasturen, gepaard zou gaan met een zodanig aantal uren dat
niet meer goed vorm zou kunnen worden gegeven aan de culturele en kunstzinnige
vorming. Vooral voor ckv 2 met 120 studielasturen is de beschikbare tijd veel te
gering. In de bestaande situatie, waarin scholen voor ckv 2,3 kiezen -het is niet ver-
plicht- is dat opgelost door een drastische ingreep in het examenprogramma. In het
examen komt maar de helft van de stof aan de orde, en dan nog is er sprake van over-
ladenheid. Anderzijds zijn er ook voor ckv 3 niet zoveel studielasturen beschikbaar als
de leraar muziek of beeldende vormgeving en de gemotiveerde leerling in het alge-
meen zouden wensen. Daarom is gekozen voor een keuzemogelijkheid: ckv 2 of ckv 3
(of geschiedenis of filosofie) kunnen worden gekozen als cultureel vak in het profiel.
Als keuzevak zijn er dan voldoende studielasturen voor beschikbaar (320).
Samengevat: juist bij het profiel cultuur en maatschappij zijn veel invalshoeken en professionele benaderingen mogelijk. In het overleg is een model gezocht waarin deze optimaal tot hun recht komen. Het belang van de leerlingen met hun verschillende belangstelling en talenten is met dit model het beste gediend.
23 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
6 Het gymnasium
Kort samengevat geldt op dit moment voor het gymnasium, dat de leerling in het
vrije deel één examenvak extra moet doen, met een omvang van 480 studielasturen.
Zo kan worden voldaan aan de verplichting om tenminste een van de vakken Latijn of
Grieks te volgen, naast het algemene vwo-programma.
Het aantal voor Latijn/Grieks beschikbare studielasturen van 480 is echter te klein
gebleken om tot de vereiste kennis en (vertaal)vaardigheid te komen. Daarom gaat het
nieuwe voorstel uit van 600 studielasturen. Daarbij komen 200 studielasturen voor
klassieke culturele vorming. De leerling kan Latijn of Grieks gewoon kiezen als een
van de twee keuze-examenvakken in het vrije deel. De leerling met specifieke belang-
stelling op dit gebied kan ook de tweede klassieke taal kiezen in het vrije deel. Maar
het wordt bovendien mogelijk om een klassieke taal op te nemen in het profieldeel
cultuur en maatschappij, als cultureel keuzevak.
25 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
7 Maatschappelijke oriëntatie
Ingrijpende ontwikkelingen hebben geleid tot grotere maatschappelijke en politieke
aandacht voor de noodzaak van bevordering van cohesie van de maatschappij. Ook is
er meer aandacht voor de maatschappelijke integratie van groepen met verschillende
culturele achtergronden. De betekenis van waarden en normen wordt weer nadrukke-
lijk naar voren gebracht. Het is van belang, dat in het voortgezet onderwijs aandacht
wordt besteed aan maatschappelijke oriëntatie, waarbij de verschillende levensbe-
schouwingen aan de orde komen.
Hieraan kan op verschillende manieren vorm worden gegeven. Het gaat daarbij zeker
niet alleen om vakken en programma's. Die spelen hierin wel een belangrijke rol. Alle
vakken bevatten aspecten van maatschappelijke vorming.
Waar het meer specifiek gaat om maatschappelijke oriëntatie, mede in relatie tot levensbeschouwingen, is het goed om een onderscheid te maken; ook gelet op de ver- antwoordelijkheid van de overheid en de scholen voor het onderwijs.
Ten eerste kunnen we de burgerschapsvorming in meer algemene zin onderscheiden.
De overheid mag van de scholen vragen daaraan een belangrijke bijdrage te leveren.
Die krijgt mede vorm in het vak maatschappijleer (gemeenschappelijk deel van de
bètaprofielen). Er wordt daarbij aangesloten bij het programma zoals de commissie
`De Rooy' dat heeft voorgesteld voor het zogenaamde combinatievak `geschiedenis en
maatschappijleer'. Burgerschapsvorming is daarvan uitdrukkelijk het uitgangspunt.
De problemen van de cultureel-pluriforme, democratische samenleving vormen een
belangrijk onderwerp in het voorgestelde programma.
De maatschappelijke vorming in de profielen economie en maatschappij en cultuur
en maatschappij kan in voldoende mate plaatsvinden in de vakken van de profielde-
len: economie, geschiedenis, aardrijkskunde, filosofie, de kunstvakken en soms maat-
schappijleer als keuzevak. Dat betekent dat in de voorziene programma's aan dit
aspect nadrukkelijk aandacht moet worden besteed. De ruimte daarvoor is er in alle
betrokken vakken.
Ten tweede is er het aspect van de kennis van de verschillende levensbeschouwingen.
In het verleden bestonden in het onderwijs vakken als `geestelijke en maatschappelij-
ke stromingen' en `kennis van het geestelijk leven'. Ze waren niet verplicht en werden
door weinig scholen aangeboden. Daarnaast kreeg dit onderwerp ook redelijk veel
aandacht in de verplichte vakken geschiedenis en aardrijkskunde (later werd dit min-
der).
Op deze traditie kan worden aangesloten. Er moet voor worden gezorgd dat dit aspect
in de nieuwe programma's in voldoende mate aan de orde komt. Mede daarin past,
dat in het profiel cultuur en maatschappij het vak geschiedenis kan worden gekozen
als maatschappelijk vak, maar ook als cultureel vak. Ook die ruimte is er. Waar het de
meer zuiver maatschappelijke aspecten van de levensbeschouwingen betreft, heeft
het vak maatschappijleer daarin ook een functie.
Ten derde is er het aspect van de reflectie op waarden en normen.
Het vak filosofie kan daarin een belangrijke rol spelen. Het aantal scholen dat het vak
aanbiedt is door de invoering van de profielen havo/vwo sterk toegenomen. Dit werd
mede gestimuleerd door een door het departement gefaciliteerde omscholing voor
leraren.
De nieuwe voorstellen bieden ruimere mogelijkheden om filosofie te kiezen. Reflectie
op waarden en normen heeft echter ook een plaats in andere vakken. Daartoe beho-
27 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
ren maatschappijleer en literatuur in het gemeenschappelijk deel en de profielvakken
geschiedenis, maatschappijleer en economie.
Ten vierde is er het aspect van de specifieke levensbeschouwelijke vorming zoals die een
plaats heeft in de meeste bijzondere scholen.
De overheid heeft daarmee geen inhoudelijke bemoeienis. We kunnen vaststellen, dat
in de levensbeschouwelijke vorming in het algemeen mede aandacht wordt besteed
aan andere levensbeschouwingen. De overheid kan en wil dat echter niet voorschrij-
ven. Vandaar dat deze aspecten ook worden opgenomen in de vakken maatschappij-
leer, geschiedenis en aardrijkskunde.
Door de nieuwe voorstellen kunnen scholen de levensbeschouwelijke vorming ver-
sterken door een cijfer daarvoor op te nemen in het combinatiecijfer, dat volledig
`meetelt' voor het examen. Het departement kan een door de school zelf ontwikkeld
verdergaand vak op dit gebied erkennen als `eigen examenvak'. De ruimte voor zo'n
eigen examenvak wordt door de voorstellen groter in het vrije deel. De keuzevrijheid
wordt namelijk groter, doordat er twee examenvakken ter keuze in het vrije deel zijn.
28 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Tabel 1: profielen vwo
Gemeenschappelijk deel (1920 slu, was 1960)
Nederlands 480
Engels 400
2e moderne vreemde taal *) 480
maatschappijleer óf anw 200
lich. opvoeding 1 160
ckv 1 óf kcv 200
Natuur en techniek (1480 slu, was 1840)
wiskunde NT 480
natuurkunde 480
scheikunde 440
profielwerkstuk 80
Natuur en gezondheid (1480 slu, was 1840)
wiskunde NT/EM 480
biologie 480
scheikunde 440
profielwerkstuk 80
Economie en maatschappij (1480 slu, was 1840)
wiskunde EM/NT 480
economie 480
maatschappijvak (keuze) 440/480 aardrijkskunde (440), maatschappijleer (440),
geschiedenis (480)
profielwerkstuk 80
Cultuur en maatschappij (1480 slu, was 1840)
wiskunde CM/EM/NT 480
cultureel vak (keuze) 480/600 ckv 2 óf ckv 3 (480), geschiedenis (480),
filosofie (480), klassieke taal (600)
maatschappijvak (keuze) 440/480 aardrijkskunde (440), maatschappijleer (440),
geschiedenis (480)
profielwerkstuk 80
Vrij deel (1400 slu, was 1000)
1e keuze-examenvak 440/480/600
2e keuze-examenvak 440/480/600
geheel vrij deel 520 (was 520)
*) kan worden vervangen door aardrijkskunde
30 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Tabel 2: profielen havo
Gemeenschappelijk deel (1120 slu, was 1480)
Nederlands 400
Engels 320
maatschappijleer óf anw 160
lich. opvoeding 1 120
ckv 1 120
Natuur en techniek (1120 slu, was 1160)
wiskunde NT 320
natuurkunde 400
scheikunde 320
profielwerkstuk 80
Natuur en gezondheid (1120 slu, was 1160)
wiskunde NT/EM 320
biologie 400
scheikunde 320
profielwerkstuk 80
Economie en maatschappij (1120 slu, was 1160)
wiskunde EM/NT 320
economie 400
maatschappijvak (keuze) 320 aardrijkskunde (320), maatschappijleer (320),
geschiedenis (320)
profielwerkstuk 80
Cultuur en maatschappij (1120 slu, was 1160)
cultureel vak (keuze) 320 ckv 2 óf ckv 3 (320), geschiedenis (320),
filosofie (320)
2e moderne vreemde taal 400
maatschappijvak (keuze) 320 aardrijkskunde (320), maatschappijleer (320),
geschiedenis (320)
profielwerkstuk 80
Vrij deel (960 slu, was 560)
1e keuze-examenvak 320/400
2e keuze-examenvak 320/400
geheel vrij deel 320 (was 240)
31 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Tabel 3: Nieuwe vakken in vergelijking met bestaande (deel)vakken: vwovakgebied deelvak bestaand volledig vak bestaand nieuw vak
Nederlands 480 480 Engels 400 400 Frans 160 480 480 Duits 160 480 480 andere vreemde taal 480 480 Fries 400 480 Latijn 480 600 Grieks 480 600 wiskunde A 360 600 480 wiskunde B 600 760 480 voortgezette wiskunde 440 natuurkunde 360 560 480 scheikunde 400 520 440 biologie 160 480 480 anw 200 200 voortgezette anw 440 economie 280 520 480 management en organisatie 360 440 maatschappijleer (1) 120 200 maatschappijleer (2) 360 440 aardrijkskunde 360 440 geschiedenis 80 360 480 filosofie 320 480 informatica 280 440 ckv 1/kcv 200 200 ckv 2 200 480 ckv 3 280 480 lich. opvoeding 1 160 160 lich. opvoeding 2 280 440
32 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Tabel 4: Nieuwe vakken in vergelijking met bestaande (deel)vakken: havovakgebied deelvak bestaand volledig vak bestaand nieuw vak
Nederlands 400 400 Engels 360 320 Frans 160 360 400 Duits 160 360 400 andere vreemde taal 160 360 400 Fries 160 360 400 wiskunde A 160 280 320 wiskunde B 320 440 320 natuurkunde 240 440 400 scheikunde 280 320 biologie 320 400 anw 160 160 economie 200 440 400 management en organisatie 280 320 maatschappijleer (1) 160 160 maatschappijleer (2) 200 320 aardrijkskunde 200 320 geschiedenis 240 320 filosofie 360 320 informatica 240 320 ckv 1 120 120 ckv 2 120 320 ckv 3 240 320 lich. opvoeding 1 120 120 lich. opvoeding 2 240 320
33 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Bijlage
Hoofdlijnen van de nieuwe examenprogramma's: een indicatie
Deze bijlage geeft slechts een globale indicatie van de hoofdlijnen van het voorziene programma per vak, in hoofdzaak als ondersteuning bij de oordeelsvorming over de invulling van de profielen. Het gaat voornamelijk om de `zwaarte' van het program- ma, in relatie tot het voorziene aantal studielasturen. De bedoeling van de voorstellen is immers, om meer ruimte te geven voor vakken door minder overladenheid, meer ruimte voor verdieping, praktische vaardigheden, eigen keuzen en nieuwe didactiek.
De programma's moeten nader worden uitgewerkt, met intensieve betrokkenheid van
de leraren. Bij die uitwerking kunnen meer aspecten worden betrokken dan hier aan
de orde gesteld. Zo kunnen onderdelen worden aangepast omdat ze niet meer actueel
zijn, onderdelen kunnen vervallen, enzovoort.
In het algemeen wordt wel het bestaande programma als uitgangspunt
genomen; veranderingen worden alleen doorgevoerd waar dat écht nodig is.
Het bestaande programma wordt in deze bijlage omschreven als `het nu van toepas-
sing zijnde programma'. Dat betekent, dat wordt uitgegaan van het bestaande pro-
gramma met inachtneming van veranderingen daarin sinds de vaststelling: perma-
nente aanpassingen, tijdelijke verlichtingsmaatregelen, uitsluitingen door CEVO en
voorgestelde aanpassingen per 1 augustus 2003. Dat wil niet zeggen dat al die veran-
deringen ongewijzigd en onverkort zouden moeten worden overgenomen. De diverse
aanpassingen hebben tot onevenwichtigheden geleid, die bij het opnieuw vaststellen
moeten worden hersteld. Bij dat opnieuw vaststellen moeten CEVO-uitsluitingen over-
bodig zijn, doordat het programma zonder die incidentele uitsluitingen haalbaar
moet zijn.
Nederlandse taal en letterkunde
Het aantal studielasturen verandert niet (vwo 480, havo 400).
Het programma kan in hoofdlijnen hetzelfde zijn als het bestaande. Minder vorm-
voorschriften: meer ruimte voor eigen keuzen van leraren (bijvoorbeeld in het litera-
tuuronderwijs).
Friese taal en letterkunde
In vwo wordt het aantal studielasturen verhoogd (480, was 400). In havo worden de
beide (deel)vakken Fries 1 (160 studielasturen) en Fries 1,2 (360 studielasturen) vervan-
gen door één vak Fries (400).
Het programma kan in hoofdlijnen hetzelfde zijn als het nu van toepassing zijnde
(havo: heeltaal).
Minder vormvoorschriften: meer ruimte voor eigen keuzen van leraren (bijvoorbeeld
in het literatuuronderwijs).
Engelse taal en letterkunde
Het aantal studielasturen verandert niet (vwo, 400) of nauwelijks (havo, 320 in plaats
van 360).
Het programma kan in hoofdlijnen hetzelfde zijn als het nu van toepassing zijnde.
Minder vormvoorschriften: meer ruimte voor eigen keuzen van leraren (bijvoorbeeld
in het literatuuronderwijs). Niveauspecificaties nader bezien. Handelingsdelen verval-
len als verplichting.
35 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Duitse/Franse taal en letterkunde
In vwo worden de beide (deel)vakken Duits 1/Frans 1 (160 studielasturen) en Duits
1,2/Frans 1,2 (480 studielasturen) vervangen door één vak (480 studielasturen). In havo
worden de (deel)vakken Duits 1/Frans 1 (160 studielasturen) en Duits 1,2/Frans 1,2 (360
studielasturen) vervangen door één vak (400 studielasturen).
Het programma kan in hoofdlijnen hetzelfde zijn als het nu van toepassing zijnde
(heeltaal). Minder vormvoorschriften: meer ruimte voor eigen keuzen van leraren (bij-
voorbeeld in het literatuuronderwijs). Niveauspecificaties nader bezien.
Handelingsdelen vervallen als verplichting.
Overige moderne vreemde taal en letterkunde
Het programma kan in hoofdlijnen hetzelfde zijn als het nu van toepassing zijnde
(heeltaal). Minder vormvoorschriften: meer ruimte voor eigen keuzen van leraren (bij-
voorbeeld in het literatuuronderwijs). Niveauspecificaties nader bezien.
Handelingsdelen vervallen als verplichting.
Wiskunde A
In het vwo kan het programma wiskunde CM in hoofdlijnen gebaseerd zijn op het nu
van toepassing zijnde programma wiskunde A1. Er zijn daarvoor 480 studielasturen
beschikbaar in plaats van 360. Verdere invulling nader bezien. Daarbij bezien of in
het programma enkele meer culturele/maatschappelijke en/of `verbale' elementen
kunnen worden opgenomen.
Het programma wiskunde EM kan in principe worden afgeleid van het nu van toepas-
sing zijnde programma wiskunde A1,2. Beperking is echter nodig.
In het havo kan het programma wiskunde EM in hoofdlijnen zijn gebaseerd op het nu
van toepassing zijnde programma wiskunde A1,2. Enige beperking nader bezien.
Wiskunde B
In het vwo worden de beide (deel)vakken wiskunde B1 (600 studielasturen) en B1,2
(760 studielasturen) vervangen door één vak wiskunde B (480 studielasturen). Het pro-
gramma kan in principe gebaseerd worden op het nu van toepassing zijnde program-
ma wiskunde B1. Beperking is echter nodig. Daarnaast programma `voortgezette wis-
kunde' bezien.
In het havo worden de beide (deel)vakken wiskunde B1 (320 studielasturen) en B1,2
(440 studielasturen) vervangen door één vak wiskunde B (320 studielasturen). Het pro-
gramma kan in hoofdlijnen gebaseerd worden op het nu van toepassing zijnde pro-
gramma wiskunde B1. Beperking nader bezien.
Algemene natuurwetenschappen
Het aantal studielasturen (200 vwo, 160 havo) verandert niet. Het programma kan
gebaseerd worden op het nu van toepassing zijnde.
Natuurkunde
In het vwo worden de beide (deel)vakken natuurkunde 1 (360 studielasturen) en 1,2
(560 studielasturen) vervangen door één vak natuurkunde (480 studielasturen). Het
programma zal in hoofdlijnen gebaseerd kunnen worden op het nu van toepassing
zijnde programma natuurkunde 1. De kernelementen van algemene natuurweten-
schappen worden in het programma opgenomen.
In het havo worden beide (deel)vakken natuurkunde 1 (240 studielasturen) en 1,2 (440
studielasturen) vervangen door één vak natuurkunde (400 studielasturen). Het pro-
gramma zal in hoofdlijnen gebaseerd kunnen worden op het nu van toepassing zijnde
36 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
programma natuurkunde 1. Dan is er ook de nodige ruimte voor verdieping, prak-
tisch werk en voor het opnemen van de kernelementen van algemene natuurweten-
schappen.
Voor vwo en havo geldt: het practicum wordt weer verplicht.
Scheikunde
Voor het vak scheikunde wordt op termijn een nieuw programma voorzien; het huidi-
ge programma is niet alleen overladen, maar bovendien niet meer actueel. Het nieu-
we programma zal moeten passen in de nieuwe structuur. Een nieuw programma zal
echter pas op termijn in werking kunnen treden. Voorlopig geldt daarom het volgen-
de. In het vwo worden de beide (deel)vakken scheikunde 1 (400 studielasturen) en 1,2
(520 studielasturen) vervangen door één vak scheikunde (440 studielasturen). Het pro-
gramma is in principe het nu van toepassing zijnde programma scheikunde 1. De
kernelementen van algemene natuurwetenschappen worden in het programma opge-
nomen.
In het havo wordt het vak scheikunde van 280 studielasturen vervangen door een vak
van 320 studielasturen. Het programma is in principe het huidige programma schei-
kunde. Enige beperking nader bezien. De kernelementen van algemene natuurweten-
schappen worden in het programma opgenomen.
Voor vwo en havo geldt: het practicum wordt weer verplicht.
Biologie
In het vwo worden de beide (deel)vakken biologie 1 (160 studielasturen) en 1,2 (480
studielasturen) vervangen door één vak biologie (480 studielasturen). Het programma
zal in hoofdlijnen gebaseerd kunnen worden op het nu van toepassing zijnde pro-
gramma biologie 1,2. De kernelementen van algemene natuurwetenschappen worden
in het programma opgenomen.
In het havo wordt het vak biologie van 320 studielasturen vervangen door een vak van
400 studielasturen. Het programma zal in hoofdlijnen gebaseerd kunnen worden op
het nu van toepassing zijnde programma. De kernelementen van algemene natuurwe-
tenschappen worden in het programma opgenomen.
Voor vwo en havo geldt: het practicum wordt weer verplicht.
Economie
In het vwo worden de beide (deel)vakken economie 1 (280 studielasturen) en econo-
mie 1,2 (520 studielasturen) vervangen door één vak economie (480 studielasturen).
Een aanzet voor een nieuw programma is gegeven door de Commissie Teulings. Deze
aanzet moet verder worden uitgewerkt tot een volledig examenprogramma. Dat zal
moeten passen in 480 studielasturen. Invoering zal pas op termijn mogelijk zijn. Het
bestaande programma zal nog enige tijd moeten worden gecontinueerd. Er zullen
dan daarin wellicht enige beperkingen moeten worden aangebracht, waarbij gelet zal
worden op de voorstellen voor het nieuwe programma. Ook moet worden bezien of in
dat tijdelijk te handhaven bestaande programma enige keuzemogelijkheid kan
worden opgenomen, om scholen/leraren de mogelijkheid te geven om alvast ervaring
op te doen met de nieuwe onderwerpen. Mede gelet op de leermiddelenvoorziening
etc. zou er eventueel voor kunnen worden gekozen, tijdelijk voor het vwo het huidige
havo-programma (440 studielasturen) in te voeren, met daaraan enkele onderwerpen
voor de nodige verdieping toegevoegd.
In het havo worden de beide (deel)vakken economie 1 (200 studielasturen) en econo-
mie 1,2 (440 studielasturen) vervangen door één vak economie (400 studielasturen).
Ook daarvoor wordt een nieuw programma voorgesteld. Tijdelijk kan het huidige wor-
37 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
den gecontinueerd. Enige beperking nader bezien. Bezien of enige keuzemogelijkheid
kan worden opgenomen.
Management en organisatie
In het vwo wordt het huidige vak van 360 studielasturen vervangen door een vak van
440 studielasturen. In het havo wordt het huidige vak van 280 studielasturen vervan-
gen door een vak van 320 studielasturen. Er komt dus iets meer ruimte, het huidige
vak is overladen. Daarnaast is er ruimte gewenst voor een aantal vernieuwende
onderdelen. Uitgaande van het huidige programma zijn daarom aanpassingen nodig
om tot een betekenisvol, evenwichtig, actueel en haalbaar geheel te komen. De lera-
renvereniging (VECON) heeft daarvoor een voorstel gedaan dat nader kan worden uit-
gewerkt.
Aardrijkskunde
In het vwo wordt het huidige vak van 360 studielasturen vervangen door een vak van
440 studielasturen. In het havo wordt het huidige vak van 200 studielasturen vervan-
gen door een vak van 320 studielasturen. Er wordt, door een commissie in KNAG-ver-
band, gewerkt aan een aanzet voor een nieuw programma. Dat moet vervolgens ver-
der worden uitgewerkt. Invoering is pas op termijn mogelijk. Het nu van toepassing
zijnde programma kan tijdelijk worden gecontinueerd. Met name in het havo komt
daardoor meer ruimte: het bestaande havo-programma is, in relatie tot de huidige
200 studielasturen, overladen.
Geschiedenis
In het vwo wordt het huidige vak van 360 studielasturen vervangen door een vak van
480 studielasturen. In het havo wordt het huidige vak van 240 studielasturen vervan-
gen door een vak van 320 studielasturen. Door de Commissie historische en maat-
schappelijke vorming (`De Rooy') is een nieuw programma opgesteld. Invoering is pas
op termijn mogelijk. Het nu van toepassing zijnde programma kan tijdelijk worden
gecontinueerd, waarbij voor het vwo gelet moet worden op het wegvallen van de
onderwerpen uit het kleine vak geschiedenis van het gemeenschappelijk deel. Met
name in het havo komt meer ruimte: het bestaande havo-programma is, in relatie tot
de huidige 240 studielasturen, overladen.
Maatschappijleer
Voor het gemeenschappelijk deel wordt gekozen voor het vak maatschappijleer in plaats
van het zgn. combinatievak `geschiedenis en maatschappijleer'. Het programma
wordt gebaseerd op het programma zoals door de Commissie historische en maat-
schappelijke vorming (`De Rooy') voorgesteld voor het combinatievak.
Burgerschapsvorming is daarvan het uitgangspunt. Uitwerking nader bezien.
Voor het profielvak zijn in het vwo 440 studielasturen beschikbaar (was: 360) en in het
havo 320 (was: 200). De invulling moet nader worden bezien, waarbij aangesloten
kan worden bij voorstellen van het zgn. Platform NVLM en samenhang moet worden
aangebracht met het programma van het vak in het gemeenschappelijk deel. Zo
mogelijk moet op onderdelen ook samenhang worden aangebracht met de nieuwe
programma's economie, geschiedenis en aardrijkskunde. Invoering van een nieuw
programma zal pas op termijn kunnen. Tijdelijk kan het nu van toepassing zijnde
programma worden gecontinueerd. Met name in het havo komt daardoor meer ruim-
te: het bestaande havo-programma is, in relatie tot de huidige 200 studielasturen,
overladen.
38 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
Filosofie
In het vwo wordt het vak van 320 studielasturen vervangen door een vak van 480 stu-
dielasturen. Het programma kan zijn gebaseerd op het nu van toepassing zijnde: er
komt meer tijd voor beschikbaar. Voor verdieping is die nodig.
In het havo wordt het vak van 360 studielasturen vervangen door een vak van 320 stu-
dielasturen. Enige beperking nader te bezien.
Culturele en kunstzinnige vorming 1
Het aantal studielasturen (200 vwo, 120 havo) verandert niet. Het programma kan in
hoofdzaak zijn gebaseerd op het nu van toepassing zijnde. De kern is en blijft de cul-
tuureducatie in de vorm van `culturele activiteiten'. Overige domeinen nader bezien.
Daarin is beperking gewenst, en ook een keuzemogelijkheid. Die zou bij voorbeeld
kunnen zijn gericht op een betere afstemming met literatuur en met ckv2.
Culturele en kunstzinnige vorming 2,3
In het vwo wordt ckv2 keuzevak in het profiel cultuur en maatschappij, met 480 stu-
dielasturen (was 200). Het huidige examenprogramma omvat zes onderwerpen (chro-
nologisch geordende thema's). Die komen niet elk jaar allemaal aan de orde: elk jaar
vervalt één onderwerp. Het programma is dan nog wat overladen. Er is nu ruimte
voor verbreding en/of verdieping. Op dit moment is er alleen een centraal examen
voorzien (vooralsnog: schoolexamen met centraal aangeboden toets, vrijwillige deel-
name), er is dus geen schoolexamen. Dat komt doordat het examen ckv2 het centraal
examen is van het `éne vak' ckv 2,3. In het nieuwe model is er geen vaste combinatie
met ckv3 meer. De positionering van ckv2 (en ckv3) in relatie tot centraal examen en
schoolexamen moet nader worden bezien.
Ckv3 wordt in het vwo een keuzevak in het profiel cultuur en maatschappij, met veel
meer studielasturen dan nu: 480 in plaats van 280. Daardoor ontstaat (weer) ruimte
voor de noodzakelijke verbreding en verdieping in een kunstzinnige discipline. De
gevolgen voor het programma moeten nader worden bezien. Wellicht is enige inhou-
delijke uitbreiding gewenst/mogelijk, wellicht voldoet het huidige programma (waar-
voor nu te weinig ruimte is).
In het havo omvat op dit moment de `vaste vakkencombinatie' ckv 2,3 360 studielast-
uren: ckv2 120, ckv3 240. Dat betekent dat er zowél voor ckv2 als voor ckv3 onvol-
doende ruimte is voor de noodzakelijke verdieping en verbreding. Voor ckv2 leidt dat
er toe, dat van de zes onderwerpen er elk jaar maar drie aan de orde komen dan
nog is er sprake van een zekere overladenheid, terwijl bovendien het programma niet
evenwichtig meer is. In het nieuwe model wordt ckv2,3 in het havo vervangen door de
afzonderlijke vakken ckv2 en ckv3: elk 320 studielasturen, en elk een keuzevak in het
profiel cultuur en maatschappij. Voor ckv2 kan dan in principe het gehele huidige
programma aan de orde komen (dus alle zes onderwerpen). Voor ckv3 zou in principe
het huidige programma kunnen worden gehandhaafd: daarvoor ontstaat de nodige
ruimte. Ook voor het havo geldt, dat de nadere invulling van het examen (schoolexa-
men/centraal examen) nader moet worden bezien.
Zowel voor havo als voor vwo geldt, tenslotte, dat bij ckv3 beeldende vormgeving de
school zelf kiest of dat vak wordt ingevuld met één of met meerdere beeldende disci-
plines.
Lichamelijke opvoeding 1
Het aantal studielasturen blijft gelijk: 160 in vwo, 120 in havo. In principe zou het
bestaande programma kunnen worden gehandhaafd. Er zijn niet echt klachten over.
Er zijn wel signalen, dat er soms nogal vrij met het programma wordt omgegaan. Dat
39 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO
moet worden bezien tegen de achtergrond van het feit, dat het programma erg gede-
tailleerd en voorschrijvend is. Bezien moet worden, of het programma niet beter pas-
send kan worden gemaakt bij de uitgangspunten van autonomie en een groter beroep
op het eigen oordeel van leraren.
Lichamelijke opvoeding 2
In het vwo wordt het bestaande vak van 280 studielasturen vervangen door een vak
van 440 studielasturen. In het havo wordt het bestaande vak van 240 studielasturen
vervangen door een vak van 320 studielasturen. De ervaringen met het vak zijn nog
beperkt. In het havo kan waarschijnlijk in principe het bestaande programma worden
gehandhaafd. In het vwo komt wezenlijk meer ruimte beschikbaar. Bezien moet wor-
den, of dit kan/moet leiden tot een betere profilering van de (voor voorbereidend
wetenschappelijk onderwijs noodzakelijke) theoretische component.
Informatica
In het vwo wordt het bestaande vak van 280 studielasturen vervangen door een vak
van 440 studielasturen. In het havo wordt het bestaande vak van 240 studielasturen
vervangen door een vak van 320 studielasturen. In principe lijkt te kunnen worden
aangesloten bij het nu van toepassing zijnde programma (zie vakdossier SLO 2001:
leraren bepleiten een uitbreiding van het aantal studielasturen zonder dat er sprake
is van een inhoudelijke verzwaring van het vak).
Klassieke taal en letterkunde/klassieke culturele vorming
Voor de klassieke talen is op dit moment onvoldoende tijd beschikbaar. Daarom
komen er 600 studielasturen beschikbaar in plaats van 480. Het programma kan dan
zijn gebaseerd op het nu van toepassing zijnde programma. Voor kcv komen er min-
der inhoudelijke voorschriften (school mag keuze maken in cultuurdomeinen die aan
de orde komen) en minder vormvoorschriften (handelingsdeel).
40 RUIMTE LATEN EN KEUZES BIEDEN IN DE TWEEDE FASE HAVO EN VWO