Space Research Organization Netherlands (SRON)
28 april 2003
Ruimteonderzoekers bespreken explosief heelal
Van 5 tot 8 mei is het Koninklijk Instituut voor de Tropen in
Amsterdam even het centrum van het heelal in haar meest onrustige
vorm. Honderden ruimteonderzoekers uit binnen- en buitenland komen dan
bijeen om onder het motto The Restless High-Energy Universe de totaal
vernieuwde aanblik op het heelal te bespreken, die de
Italiaans/Nederlandse satelliet BeppoSAX opgeleverd heeft. En, toeval
of niet, vermoedelijk halverwege deze week zal de inmiddels
uitgeschakelde satelliet na zes baanbrekende werkzame jaren
terugvallen in de atmosfeer en verbranden.
BeppoSAX werd op koninginnedag 1996 gelanceerd vanaf de lanceerbasis
Cape Canaveral in Florida. Al snel ontpopte de röntgensatelliet zich
als een ware gammaflitsenjager. Gammaflitsen, kortstondige kosmische
uitbarstingen van de hoogenergetische gammastraling, zijn sinds hun
ontdekking door Amerikaanse spionagesatellieten dertig jaar lang een
raadsel gebleven.
Lancering BeppoSAX
Dankzij de röntgengroothoekcamera's van het Nederlands
ruimteonderzoeksinstituut SRON aan boord van BeppoSAX kwam hier
verandering in. Met ongekende snelheid konden deze camera's de positie
van een gammaflits aan de hemel bepalen. Door de positie onmiddellijk
bekend te maken konden ook andere telescopen de nagloed van de flits
(the smokin' gun) bestuderen in het röntgen-, radio- of zelfs het
zichtbaar licht. De flits die waargenomen werd in februari 1997 bracht
wetenschappers een stuk dichter bij een verklaring voor de mysterieuze
flitsen: de geboorte van een zwart gat bij de ineenstorting van een
zware roterende ster. De explosie waar dat mee gepaard gaat is zo
groot dat ze waarneembaar is tot in de verre uithoeken van het heelal.
BeppoSAX heeft meer dan veertig van deze explosies gelokaliseerd, de
meeste op afstanden tussen 5 en 12 miljard lichtjaar.
Eén van de twee groothoekcamera's van SRON
Heftig heelal
De doorbraak rond de gammaflitsen was één van de belangrijkste
wapenfeiten van BeppoSAX, maar zeker niet het enige. Hoe rustig een
sterrenhemel er ook uit kan zien, BeppoSAX heeft ons nog eens getoond
dat het in het heelal bekeken in röntgenstraling veel heftiger
toegaat., zegt Ed van den Heuvel, professor aan de Universiteit van
Amsterdam en organisator van de bijeenkomst. Tijdens het symposium
zullen de ontdekkingen op basis van BeppoSAX-waarnemingen aan bod
komen, maar ook de nieuwste resultaten van zijn opvolgers XMM-Newton,
Chandra en Integral.
Detectie van een Gammaflits door BeppoSAX
BeppoSAX is sinds een jaar niet operationeel meer, maar draait nog wel
in een baan om de aarde. Die cirkelvormige baan, nu nog op zon 250
kilometer boven het aardoppervlak, wordt geleidelijk lager door de -
uiterst geringe - luchtweerstand op die hoogte. Naarmate de satelliet
verder daalt neemt de luchtweerstand toe, waardoor de daling versnelt,
totdat op 120 kilometer hoogte de terugkeerfase begint. In een minuut
of veertig verbrandt de satelliet boven de evenaar grotendeels in de
atmosfeer.
Nederland heeft een deel van de ontwikkeling van het instrument
gefinancierd en was verantwoordelijk voor de ontwikkeling van het
standregelsubsysteem, de zonnepanelen (Dutch Space),
besturingselectronica (SPE), de sensoren (TNO TPD) en de eerder
genoemde röntgengroothoekcameras (SRON). Het Nederlands Instituut voor
Vliegtuigontwikkeling en Ruimtevaart (NIVR) was programmamanager van
dit project. De astronomen van de Nederlandse Onderzoeksschool voor
Astronomie (NOVA) en van SRON hadden een belangrijke rol bij de
interpretatie van de BeppoSAX-waarnemingen.
Links:
* symposium The Restless High-Energy Universe
* Promovendus verklaart zeldzame röntgenflitsen
* Team gammaflitsspeurder wint EU-wetenschapsprijs