Katholieke Universiteit Nijmegen
Oratie prof. Anneke Smelik over behagen in de visuele cultuur
Pleidooi voor meer educatie over huidige beeldcultuur
Er is in ons land meer systematische aandacht nodig voor visuele
geletterdheid. We leven in een visuele cultuur, in een cultuur waarin
het beeld dominant is geworden ten opzichte van het woord. Of ruimer,
in een mondiale mediamaatschappij waarin beeld, tekst en geluid
integraal worden geproduceerd, gedistribueerd en gecommuniceerd. Des
te vreemder is het dat het in ons land ontbreekt aan systematische
aandacht voor `visuele geletterdheid', stelde prof. Anneke Smelik,
hoogleraar visuele cultuur aan de KU Nijmegen in haar oratie op
vrijdag 10 oktober.
De oratie is getiteld: Zwemmen in het asfalt. Het behagen in de
visuele cultuur. Met voorbeelden uit reclame, science fiction film,
videoclips, digitale fotografie en internetkunst toont hoogleraar
Smelik het behagen in visuele cultuur: " We leven in een
mediamaatschappij waaraan we ons niet kunnen onttrekken. Als visuele
cultuur ons voortdurend en overal om-ringt, 24 uur per dag, van de
huiskamer en het kantoor tot op straat, dan lijkt het mij gezonder
voor ons welzijn en ons humeur om te onderzoeken hoe dit een mogelijke
bron kan zijn van behagen".
Dédain voor visuele media
Visuele cultuur is de laatste jaren in opkomst als theoretisch gebied
en als studierichting in Amerika en Engeland. In Nederland echter
staat de studie naar visuele cultuur nog in de kin-derschoenen. Prof.
Smelik legt uit dat door de late komst van film- en
televisiewetenschap aan de Nederlandse universiteiten, gekoppeld aan
een elitair aandoend dédain voor visuele media bij beleidsambtenaren
in diverse overheidsorganen, er in het lagere, middelbare en hogere
onderwijs nog steeds weinig aandacht is voor media-educatie. Ze wijst
op de vanzelfspre-kendheid waarmee kinderen een taal te leren spreken,
op school leren lezen en schrijven, poezie en proza leren analyseren,
maar ze leren nooit hoe het complexe medium van film en televisie in
elkaar steekt. "Vanaf Teletubby leeftijd kijken zij dagelijks
televisie, maar leren niets over genres, de opbouw van een nieuwsitem,
de structuur van een film, de cameravoering in reclame of montage in
videoclips. Eindeloos spelen zij computergames, maar nooit leren zij
hoe interactiviteit de verhalende structuur beïnvloedt of hoe
personages in games zich verhouden tot personages in films. Visuele
geletterdheid is hard nodig in de beeldcultuur waarin wij leven".
Zoeken naar nieuwe betekenissen
De digitalisering van de huidige beeldcultuur verlegt in rap tempo de
grenzen van de waarneming en van identificatie. Daarmee worden ook de
grenzen van behagen in de visuele cultuur verlegd, meent Smelik.
Sterker nog, vermoedelijk roepen de beelden vaak een gevoel van
onbehagen op. Daarom ook is het belangrijk om systematisch aandacht te
schenken aan visuele geletterdheid en om te zoeken naar nieuwe
betekenissen en nieuwe waarden in deze beelden.
Ze laat gedigitaliseerde beelden zien van dolfijnen die zwemmen in het
asfalt (reclame), van een razendsnelle reis door een tunnel naar
cyberspace (science fiction film en videoclips); en van mens/machines
(cyborgs in digitale fotografie, internetkunst en videoclips).
In de visuele cultuur zijn representaties van het menselijk gelaat en
het menselijk lichaam volledig doortrokken van technologie. In
culturele termen zijn het magische beelden die dan ook zowel angst als
verlangen oproepen. Angst voor verlies van het zelf en van de
identiteit zoals we die kennen, maar ook het verlangen om dat zelf los
te laten en nieuwe identiteiten te kunnen onderzoeken.
Zoeken naar nieuwe vormen van behagen
Juist omdat de beelden zijn losgezongen van realistische conventies,
kunnen ze een bron van inspiratie vormen in onze benadering van de
technocultuur van vandaag. Want met de secula-risatie van het beeld,
doet een seculiere vorm van spiritualiteit haar intrede in de digitale
revolutie. Naast de auto kunnen de dolfijnen in het asfalt zwemmen. De
tunnel brengt ons in het lichaam en in cyberspace. In de identificatie
met gedigitaliseerde gezichten realiseren we ons hoe innig we
verbonden zijn met technologie. Het gesimuleerde beeld stimuleert de
kijker uit te stijgen boven de afgezaagde werkelijkheid. Het roept ons
op nieuwe vormen van behagen te vinden. De duikende dolfijnen, de
tocht door de tunnel, of de schoonheid van het gedigitaliseerde
gelaat, tillen ons, al is het maar voor eventjes, over de banaliteit
van het dagelijks le-ven heen.
`Zwemmen in het asfalt. Het behagen in de visuele cultuur, oratie
prof. Anneke Smelik, hoogleraar visuele cultuur aan de KU Nijmegen,
vrijdag 10 oktober 2003.
Prof. dr. Anneke M. Smelik (1956) is de eerste hoogleraar op de
Katrien van Munsterleerstoel, vernoemd naar de eerste vrouw die aan de
KU Nijmegen promoveerde. Anneke Smelik is sinds 1998 als universitair
docent film en digitale media verbonden aan deze universiteit. Ze
studeerde Engelse taal- en letterkunde en theaterwetenschap aan de
Universiteit Utrecht.
10-10-2003