Ministerie van Justitie
http://www.justitie.nl
MINJUS: Donner over eigenhandig optreden
Postadres: Postbus 20301, 2500 EH Den Haag
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
der Staten-Generaal
Postbus 20018
2500 EA DEN HAAG Bezoekadres
Schedeldoekshaven 100
2511 EX Den Haag
Telefoon (070) 3 70 79 11
Fax (070) 3 70 79 00
www.justitie.nl
Onderdeel Afdeling Criminaliteitspreventie
Datum 27 oktober 2003
Ons kenmerk 5228840/03/DJC
Uw kenmerk 28 600 VI, nr 56
Onderwerp Voorlichtingscampagne over eigenhandig optreden
Bij de stemming over de vaststelling van de begrotingsstaat van het
Ministerie van Justitie voor het jaar 2003 is door uw Kamer de motie
van het lid Luchtenveld c.s. aanvaard met de volgende strekking:
verzoekt de regering in een voorlichtingscampagne in begrijpelijke
taal uit te leggen waar de grenzen liggen van eigenhandig optreden,
aangezien het voor de burger onduidelijk is wat hij wel en niet mag,
zolang de politie nog niet aanwezig is.
Per brief van 19 februari 2003 bent u geïnformeerd over de wijze
waarop ik voornemens was gevolg te geven aan de amendementen en moties
die de Tweede Kamer heeft aangenomen bij de behandeling van de
Justitiebegroting 2003. Voor de aanvaarding van motie 56 staat in deze
brief dat ik de motie in samenwerking met mijn collega van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zal uitvoeren en dat hierbij
gebruik gemaakt kan worden van de ervaringen die opgedaan zijn bij de
voorlichtingscampagnes Meld Geweld in 2001 en 2002.
In deze brief ga ik eerst in op de acties die ik heb ondernomen om
vervolgens aan te geven hoe de motie mijns inziens het beste
uitgevoerd kan gaan worden.
Onderzoek naar de rol van omstanders bij geweldsincidenten
In het kader van het programma Politie & Wetenschap wordt een studie
verricht naar de rol van omstanders bij geweldsincidenten. Deze studie
met als centrale vraagstelling: 'Op welke wijze kan het tegenhouden
door bijstanders invulling worden gegeven en welke rol kan de
Nederlandse politie daarbij hebben',zal aan het eind van de zomer
gereed zijn. Ik heb contact opgenomen met degenen die het onderzoek
uitvoeren en hen verzocht om in het verlengde van het hoofdonderzoek
een kleinschalig literatuuronderzoek te verrichten, waarbij antwoord
gegeven zou moeten worden op de volgende vragen: wat is er tot nu toe
bekend in de wetenschappelijke literatuur over 'bijstander-effecten'
en de mogelijkheden tot beïnvloeding daarvan; en welke ervaringen zijn
in binnen - en buitenland hiermee in de praktijk opgedaan.
Uit de literatuurscan blijkt onder meer dat er weinig onderzoek is
verricht naar hoe de factoren, die het ingrijpen door bijstanders
bepalen, kunnen worden beïnvloed. Op welke wijze moet worden
ingegrepen en welke gevolgen dit ingrijpen heeft op het verloop van
incidenten, is tot op heden nog niet onderzocht. De onderzoekers doen
de suggestie om een (experimenteel) onderzoek te starten naar
ingrijpen door omstanders in crisissituaties en in 'real life'
situaties.
De juridische reikwijdte van eigenhandig optreden
In onze rechtsstaat heeft de overheid het geweldsmonopolie. Er zijn
echter enkele situaties waarin een burger 'gepast' geweld mag
gebruiken. Iedereen mag zich verdedigen als hij of zij wordt
aangevallen. Als iemand met bijvoorbeeld een mes op een ander afkomt,
mag deze bijvoorbeeld met een stok van zich afslaan. Bij eventuele
schade die de aanvaller lijdt, kan de verdediger een beroep doen op
noodweer.
Daarnaast biedt de wet nog meer bescherming aan diegene die zich
verdedigt. Als iemand wordt aangevallen en daar zo van schrikt, dat
hij of zij een buitensporig middel gebruikt om zich te verweren, zal
hem of haar dat onder strikte voorwaarden niet worden aangerekend. We
spreken hier van de schulduitsluitingsgrond noodweer-exces.
Bij beantwoording van kamervragen van de leden Van Haersma Buma, Van
Heemst en Teeven over de vervolging van winkelpersoneel na het pakken
van de winkelrover is per brief van 5 november 2002 ingegaan op de
reikwijdte van art 53 WvSv (Kamerstukken Aanhangsel Handelingen,
vergaderjaar 2002-2003, nr. 299 en 28600 VI, nr 68). Dit artikel
bepaalt dat in geval van ontdekking op heterdaad ieder bevoegd is de
verdachte aan te houden. In zijn algemeenheid kan worden gesteld dat
het gerechtvaardigd is om enig geweld toe te passen, teneinde aan de
situatie een eind te maken. 'Onnodig' geweld mag hierbij niet worden
gebruikt. De bij de aanhouding gebruikte fysieke dwang dient op te
houden, zodra een verdachte zich overgeeft, of weerloos is.
Ook de officier van Justitie is in zijn requisitoir bij de vervolging
van het winkelpersoneel uitvoerig ingegaan op het gebruikte geweld
door het winkelpersoneel en in hoeverre dit gebruikte geweld naar de
opvatting van de officier verder ging dan strikt noodzakelijk was om
de verdachte winkelrover in bedwang te houden totdat de politie
aanwezig was om de verdachte aan te houden. De officier van justitie
meende dat op het moment dat de winkeldief werd geslagen door het
winkelpersoneel er geen sprake was van een noodweer situatie, een
situatie waarin verdachten zich moesten verdedigen tegen de
winkeldief, en dat beide verdachten derhalve strafbaar zijn.
Communicatieboodschap
Uit de ons omringende landen zijn ons geen voorbeelden bekend
van (massamediale) campagnes die in begrijpelijke taal uitleggen waar
de grenzen liggen van eigenhandig optreden.
Daarnaast hebben communicatiedeskundigen gewezen op het feit dat de
grenzen van eigenhandig optreden zich niet goed lenen voor een heldere
en eenvoudige communicatieboodschap.
Tevens gaven zij aan dat in verband met eventuele aansprakelijkheid
van de overheid er behoedzaam omgegaan dient te worden met een
communicatieve boodschap van de overheid met als strekking van wat de
burger wel mag en wat hij of zij niet mag bij eigenhandig optreden.
In de afgelopen twee jaren heb ik samen met mijn collega van
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de Stichting Meld Geweld
de massamediale campagne Meld Geweld via Postbus 51 gevoerd. In deze
campagne is de nadruk gelegd op wat de burger zou kunnen doen als hij
of zij getuige is van een geweldsincident op straat, zonder zichzelf
in gevaar te brengen. In deze eerste fase van de campagne was het
streven gericht op het doorbreken van de cultuur van afzijdigheid en
de gevoelens van machteloosheid. Daartoe werden drie concrete tips
aangereikt. Na het geweldsincident in Venlo van oktober 2002 werd in
sommige media kritiek geuit op deze overheidscampagne, aangezien de
tips te 'passief' van aard zouden zijn en dat het daadwerkelijk
ingrijpen in een incident om het incident te stoppen niet gepropageerd
werd.
In dit licht is het mogelijk een 'vierde tip' te ontwikkelen, die
burgers duidelijk maakt dat zij een actieve rol kunnen hebben bij het
stoppen van het geweld, waarbij hun eigen veiligheid voorop staat.
In de veiligheidsnota 'Naar een veiliger samenleving', die begin
december onderwerp van gesprek was met uw kamer, wordt veel aandacht
besteed aan het voorkomen en terugdringen van de geweldscriminaliteit.
Samen met mijn collega van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties
tref ik voorbereidingen om te komen tot een communicatie-aanpak inzake
de acties die in de veiligheidsnota zijn opgenomen.
Uitvoering motie 56
Gelet op het bovenstaande ben ik voornemens de motie van het lid
Luchtenveld c.s. als volgt uit te voeren:
1) Zowel bij het Openbaar Ministerie als bij het ministerie van
Justitie zal op de website in begrijpelijke taal worden uitgelegd wat
de burger wel en wat de burger niet mag bij gebruikmaking van
geweld;
2) Als onderdeel van de communicatieplannen rond de uitvoering van de
Veiligheidsnota zal in 2004 een aangepaste herhaling van de Meld
Geweld campagne plaatsvinden. De aanpassing zit hierin dat er een
'vierde tip' wordt ontwikkeld, die wijst op de mogelijkheid dat de
burger (getuige) actief kan 'ingrijpen', waarbij zijn of haar
veiligheid voorop staat. Hierbij wordt gedacht in de richting van het
(samen met omstanders) afleiden dan wel afschrikken van de dader(s).
De bovengenoemde tip wordt dit jaar ontwikkeld en getest.
In het ondersteunende voorlichtingsmateriaal bij de Postbus 51
campagne Meld Geweld wordt een verwijzing gemaakt naar de website van
het Openbaar Ministerie en het ministerie van Justitie voor informatie
over de grenzen van eigenhandig optreden.
3) Bezien zal worden hoe bovenstaande informatie ook via het
toekomstige Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV)
kan worden uitgedragen.
De Minister van Justitie,
28 okt 03 16:02