Speech van de minister-president, Jan Peter Balkenende, bij de opening van de overzichtstentoonstelling
van Henk Helmantel in het Drents Museum, Assen, 25 februari 2004
Dames en heren,
`Dingen die iets meegemaakt hebben worden alleen maar mooier.' Dat is een typerende uitspraak van Henk
Helmantel.
Hij heeft een voorkeur voor appels met wormgaatjes, aardewerken schaaltjes met een barst, ijzeren kannen met
roestvlekjes en opgegraven flessen die bronsgroen zijn uitgeslagen.
Op zijn schilderijen dragen die objecten hun gebreken met trots.
Alsof ze zijn opgebloeid onder de hand van de kunstenaar.
Alsof ze in zijn composities hun ware bestemming hebben gevonden.
Ik kwam een aantal jaren geleden in aanraking met het werk van Henk Helmantel. Ik hoorde een radio-interview
waarin Helmantel vertelde over zijn drijfveren en inspiratie. En dat sprak me erg aan. Ik ben naar zijn website
gesurft (www.Helmantel.nl) en heb het een en ander over hem gelezen.
En toen bleek al snel dat achter die mooie schilderijen een heel interessant mens schuilging. Een eigenzinnig
mens ook.
Dat bleek al op de Kunstacademie Minerva in Groningen, waar hij begin jaren zestig begon aan zijn studie. Zijn
gedrag druiste op revolutionaire wijze in tegen de heersende zeden en gewoonten. Want Henk was op tijd
aanwezig en deed ijverig zijn best.
Daar keek men toch wel van op.
En dan was hij ook nog sterk geïnteresseerd in de schilderkundige traditie. In de technieken en de vormentaal
van de grote schilders uit het verleden.
Je moest maar durven in die tijd. Een tijd waarin alles in de kunst ging draaien om de begrippen `nieuw' en
`persoonlijk'.
Wat zo interessant is aan het werk en de loopbaan van Henk Helmantel, is dat ze ons opnieuw over die begrippen
laten nadenken.
---
Want wat is `nieuw' en wat is `persoonlijk'? Met alle heersende winden meewaaien, altijd op zoek naar de
nieuwste hype? Of wortelen in je eigen overtuiging? En diepgelegen bronnen aanboren waar anderen misschien
ongeduldig aan voorbij gaan?
Kunstenaars die dat laatste durven, merken dat ze de ontwikkeling in de kunst niet hollend hoeven te volgen. Die
ontwikkeling komt op den duur vanzelf naar hen toe.
Wie nu het hipste museum van Londen bezoekt - de Saatchi Gallery - komt voornamelijk figuratief, realistisch
werk tegen. Werk dat bovendien vaak direct is geïnspireerd door grote voorbeelden uit het verleden. Velazquez,
Holbein, Bosch.
Net zoals Helmantel zich laat inspireren door Heda, Saenredam en Vermeer.
Toch is er nog steeds een belangrijk verschil tussen het werk van Henk Helmantel en dat van het overgrote deel
van zijn tijdgenoten. Er is nog steeds één punt waarop hij brutaal en radicaal afwijkt van de `mainstream'. Het
schokkende van Helmantels kunst is dat hij niet wil shockeren.
Het gaat hem om heel andere dingen. Harmonie, intensiteit, bezinning, concentratie. Niet voor niets wordt hij
een figuratieve Mondriaan genoemd.
Hangt dat samen met zijn christelijke levensovertuiging? Ik denk het wel.
Zelf heeft hij daarover gezegd: "Ik ben heel blij dat wij Gods schepping mogen ervaren met zijn geweldige
gevarieerdheid en veelkeurigheid."
Die variatie en kleur weet Helmantel juist door zijn soberheid zo sterk over te brengen. Bij hem geen overdadige
pronkstillevens. Geen pracht en praal. Geen kleurrijke drukte.
Maar wel: een takje sneeuwbessen in een groene fles. Twee uien. Een gemberpot met rozenbottels. Zes vijgen in
een kommetje. Een gebarsten kruik. Een veldmuis. De absis van een Romaanse kerk.
In die beperking toont zich de meester. Juist het niet-dramatische is zo ontroerend. Juist het verstilde en
kwetsbare grijpt ons zo aan.
Voorzover kunst een maatschappelijke functie heeft, ligt die van Henk Helmantel voor mij dáárin. In een wereld
waarin we worden omgeven door 120 `beats per minute' en drie beelden per seconde, confronteert hij ons met de
overrompelende schoonheid van een groene notarisappel met wormgaatjes. Of met de weldadige rust van een
kerkinterieur.
---
Laten we maar blij zijn dat de ouders van Henk Helmantel 43 jaar geleden hebben besloten hun zoon naar de
Academie te sturen. Ondanks het feit dat er in de kunst "geen droog brood te verdienen was".
Dat laatste bleek overigens later gelukkig erg mee te vallen!
Laten we ook blij zijn met het initiatief van het Drents Museum om deze prachtige overzichtstentoonstelling van
Henk Helmantel te organiseren. Ik had geen betere manier kunnen bedenken om het 150-jarig bestaan van dit
bijzondere museum luister bij te zetten. We zijn hier in een van de oudste musea
van Nederland. Een museum met een unieke intieme sfeer, maar ook met een grote veelzijdigheid. Ook na dit
jubileumjaar een bezoek waard!
En laten we tenslotte blij zijn met de kunstenaar zelf, die zich ruim veertig jaar lang niet van de wijs heeft laten
brengen en trouw is gebleven aan zichzelf. Met werk van constante, hoge kwaliteit.
"Je kunt als mens de werkelijkheid verrijken of kapot maken", heeft Henk Helmantel eens gezegd. "De
mogelijkheid om het leven te verfraaien, dat is iets wat God in ons heeft gelegd."
Hij is voor mij één van die mensen die de werkelijkheid verrijkt. Met elke gebarsten kan, elke veldmuis en elke
wormstekige appel opnieuw.
Dank u wel.
---
Ministerie van Algemene Zaken