Opinie 15: 'Vrijheid is een karikatuur geworden'
Nederland viert donderdag zestig jaar vrijheid. Maar wat is dat
eigenlijk, vrijheid? Ben je vrij als er geen oorlog is en je alles
kunt doen wat je wilt? Of gaat het verder dan dat en is vrijheid een
ideaal dat je deelt? Bijzonder hoogleraar ethiek Martin van Hees
onderzoekt de waarde van vrijheid. Verwijzingen naar vrijheid komt hij
overal tegen: in de politiek, op de hoek van de straat en in de kroeg:
`Zestig jaar na de bevrijding is vrijheid een karikatuur geworden.'
Bij het woord vrijheid dachten Nederlanders zestig jaar geleden maar
aan één ding: geen oorlog meer. Dat men dertig jaar lang bij één
werkgever aan de slag was en elke zondag keurig in de kerkbanken zat,
werd niet als een inbreuk op de persoonlijke vrijheid gezien. Nu is
dat anders. De mobiliteit is toegenomen. Mensen gaan van baan naar
baan, hebben overal vrienden en hechten minder aan sociale structuren.
Kortom: de maatschappij verandert.
Begrip verandert
Met de maatschappij verandert ook onze invulling van het begrip
vrijheid, aldus Van Hees: `Vrijheid is een karikatuur geworden.
Iedereen wil Robinson Crusoë zijn, op zijn eigen kleine eilandje. Geen
rekening houden met anderen, want daar zou je vrijheid door worden
aangetast.' Ultieme vrijheid, zo leert een cliché, is de automobilist
die iemand anders snijdt, een vluchtstrook meepakt en te hard rijdt.
Op zijn gedrag aangesproken, geeft hij niets dan een middelvinger en
vervolgt zijn weg. `Vrijheid wordt in dit voorbeeld gereduceerd tot
onafhankelijkheid. Zo ontstaat het ik-zij denken dat in veel recente
discussies de boventoon voert: als zij dit, dan ik dat.'
Mensen zouden vrijheid van een andere waarde moeten voorzien, vindt de
filosoof. Het is geen einddoel, maar juist een beginwaarde. Dit kan
alleen als je vrijheid in relatie stelt met andere waarden. `Vergelijk
het maar met geld. Geld op zich is niet waardevol. Maar de dingen die
je ermee kunt doen máken het waardevol. Deels werkt vrijheid ook zo.
Vrijheid moet je zien als voorwaarde voor bijvoorbeeld
rechtvaardigheid, veiligheid of geluk.'
Voorwaarde
De nieuwe waardering moet niet leiden tot een hiërarchie waarin
vrijheid eerst komt, gevolgd door rechtvaardigheid en andere waarden.
Terug naar het voorbeeld van geld: aan geld heb je niets als er geen
winkels zijn én andersom. Op dezelfde manier is vrijheid een
voorwaarde voor bijvoorbeeld maatschappelijke binding, maar kan
maatschappelijke binding zelf ook weer een voorwaarde zijn voor
vrijheid.
Neem de vrijheid van meningsuiting. Die bestaat bij de gratie van
anderen die respect tonen voor jouw afwijkende mening. In dit
voorbeeld geldt: zonder afhankelijkheid ook geen vrijheid. Het
omgekeerde dus van de doorgeslagen `Robinson Crusoë vrijheid', waarbij
elke inmenging van anderen een beperking van je eigen vrijheid
inhoudt.
Bevrijdingsdag
Op bevrijdingsdag herdenken we dat Nederland leeft in vrijheid, zonder
onderdrukking. Dat moeten we blijven doen, vindt van Hees. `Maar we
moeten de viering niet reduceren tot het opnieuw kijken naar Soldaat
van Oranje. Het begrip vrijheid verdient steeds een nieuwe inhoud,
juist omdat de maatschappij continu verandert. Vrijheid is niet iets
wat je als individu hebt of niet hebt. Het is een ideaal om voor te
strijden, een ideaal om te delen. Acceptatie van andere levensstijlen,
acceptatie van andere denkbeelden en ga zo maar door; dat maakt een
samenleving vrij.'
Curriculum Vitae
Martin van Hees is universitair hoofddocent en bijzonder hoogleraar
ethiek. Hij studeerde filosofie en politicologie in Rotterdam, werkte
daarna in Nijmegen en Enschede en is sinds 1998 aan de Faculteit
Wijsbegeerte van de RUG verbonden. Sinds vorig jaar is hij leider van
het omvangrijke NWO-VICI onderzoeksprogramma `Modelling Freedom'. Dat
onderzoek richt zich op normatieve vraagstukken die de fundamenten van
het ethisch en politiek liberalisme betreffen. Het gaat daarbij met
name om de analyse van het vrijheidsbegrip en de verdediging en
fundering van individuele rechten.
Informatie
prof.dr. M.V.B.P.M. van Hees, tel. (050) 363 61 65, e-mail:
m.van.hees@philos.rug.nl
Rijksuniversiteit Groningen