071 - Architect J.H. van den Broek en de stad Rotterdam
`Bijzondere architectuur gecamoufleerd met masker van normaalheid'
Datum: 7 juni 2005
Het illustere Rotterdamse architectenbureau Van den Broek & Bakema heeft in
de jaren vijftig en zestig talloze vernieuwende, toonaangevende
bouwprojecten gerealiseerd, waaronder de Lijnbaan. Kunsthistoricus Wouter
Vanstiphout onderzocht de betekenis van dit bureau en raakte in de ban van
J.H. van den Broek, de 'saaie' helft van het duo. 'Zijn vroegere, onbekende
woningbouwprojecten zijn zo eenvoudig, dat ze opgaan in het straatbeeld. Het
is bijzondere architectuur gecamoufleerd met een masker van normaalheid.'
Vanstiphout promoveert op 16 juni aan de Rijksuniversiteit Groningen.
De architect J.H. van den Broek is onlosmakelijk verbonden met de
transformatie die Rotterdam de vorige eeuw heeft doorgemaakt.
Vanstiphout: `Grootschalige stedenbouwkundige plannen voor Rotterdam
slagen maar zelden. Toch staat de transformatie nooit stil: het bouwen
gebeurt gewoon. Rotterdam is een rare, gefragmenteerde industriestad
die na iedere zware klap weer opveert. Eerst veranderde het van een
achtergebleven provinciestad in een stad met een wereldhaven, waar
mensen tussen de havens en de kranten woonden en waar overal aan één
stuk door werd gebouwd. Toen werd in 1940 het centrum
platgebombardeerd en moesten de Rotterdammers hun stad weer opbouwen.
Van den Broek maakte in de oorlogsjaren tal van schetsen en plannen
over hoe de stad er in de toekomst zou moeten uit zien. Zijn
suggesties werden uiteindelijk opgenomen in het masterplan voor de
wederopbouw en zouden tot wereldwijd bekende complexen als De Lijnbaan
leiden.'
Onopvallend bijzonder
De stempel die Van den Broek op Rotterdam zette, is vooral zichtbaar
in de armere wijken in Rotterdam-Zuid en -West. Daar zijn nog steeds
talloze reeksen huizenblokken te vinden die hij in de jaren twintig,
dertig en veertig heeft ontworpen. `Mijn boek is een studie naar
gewone woningen, zoals u en ik bewonen. Zijn woningen zijn zo
eenvoudig dat ze opgaan in het straatbeeld. Ze vallen in eerste
instantie niet op. Dat geldt voor bijna al zijn werk uit die tijd.
Maar als je beter kijkt, zie je dat hij tal van bijzondere elementen
heeft bedacht. Bijvoorbeeld een groot raam aan de straatkant zodat je
het gevoel hebt dat je middenin de stad woont en een heel klein raam
dat "toevallig" gericht staat op de toren van het stadhuis. Veel van
wat hij in die tijd bouwde is bijzonder met een masker van
normaalheid.' Hoe groot de invloed van Van den Broek op het uiterlijk
van Rotterdam is, laat Vanstiphout zien met foto's van al het werk van
de architect. `Ik heb alles zelf gefotografeerd. Ik wil namelijk ook
laten zien hoe Rotterdam is veranderd in de laatste zestig jaar, hoe
deze stad nu voelt.'
Meesterwerk
Het bekendste gebouw van Van den Broek is het Vroeselaanblok in
Blijdorp. Een bijzonder appartementencomplex dat bewoners de
mogelijkheid biedt om met behulp van schuifwanden een dag- en
nachtfunctie te creëren. Vanstiphout: `Over dit meesterwerk was hij
zelf niet volledig tevreden. Het was als het ware te bijzonder, te
mooi en te uniek om een echt prototype te zijn voor een nieuwe
volkshuisvesting. Hij is dan ook niet doorgegaan op deze ingeslagen
weg.'
Nieuw systeem van ontwerpen en bouwen
De verwevenheid van Van den Broek met de stad Rotterdam is groot,
vervolgt Vanstiphout. `Als je zijn werk volgt, volg je de
transformatie van Rotterdam. Hij was heel intensief betrokken bij de
stad waar hij opgroeide, maar had geen grote utopische plannen. Hij
was juist heel pragmatisch. Hij zag in dat de stad behoefte had aan
goede, betaalbare woningbouw voor de arbeidersbevolking en daar zette
hij zich voor in.' Hij bedacht hiervoor kleinschalige bouwplannen
waarop kleine bouwondernemers zich gezamenlijk konden inschrijven.
Grote bouwbedrijven zoals we nu kennen, domineerden nog niet de markt,
zoals nu. Vanstiphout: `In zijn ontwerp paste hij zich aan hun
mogelijkheden aan. Hij zorgde er ook voor ze delen van het plan zelf
konden uitvoeren en niet de verantwoordelijkheid hoefden te nemen voor
het hele project. Hij zorgde ervoor dat ze volgens zijn regels
bouwmaterialen zouden bestellen, zodat de totale kosten werden
gedrukt. Dit systeem was zo succesvol, dat er geen overheidssubsidie
nodig was om goede arbeiderswoningen te realiseren. De eerste
projecten werden eind jaren dertig opgeleverd. Tijdens de wederopbouw
na de oorlog is zijn systeem gebruikt om de grote woningnood op te
lossen. Zijn bouwplannen zijn toen verschillende malen gekopieerd.'
Curriculum Vitae
Wouter Vanstiphout (Heist op den Berg, België, mei 1967) studeerde
Kunstgeschiedenis en Archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Hij verrichtte zijn promotieonderzoek bij het Instituut voor Kunst-,
Architectuurgeschiedenis en Archeologie van de Faculteit Letteren van
de RUG. Hij is werkzaam als professor Architectonisch en
Stedenbouwkundig Ontwerpen aan de Technische Universiteit Berlijn en
als onderzoeker bij Crimson Architectural Historians te Rotterdam.
Vanstiphout promoveert tot doctor in de Letteren. Zijn promotor is
prof. dr. E.R.M. Taverne. De titel van zijn proefschrift luidt Maak
een Stad, Rotterdam en de architectuur van J.H. van den Broek en wordt
uitgegeven door Uitgeverij 010. ISBN 90-6450-388-5.
Noot voor de pers
Informatie: Wouter Vanstiphout, w.vanstiphout@crimsonweb.org.
Rijksuniversiteit Groningen