Hoe een rode vrouw zwart-wit wordt
14 juni 2005
Een kleine hoeveelheid chloor in de rode verf in het schilderij
'Portret van een Jonge Vrouw' van Peter Paul Rubens in het Mauritshuis
in Den Haag zorgt dat de rode partijen onder invloed van licht
langzaam zwart-wit worden. FOM-promovenda Katrien Keune achterhaalde
de oorzaak en het verloop van de verkleuring. Keune promoveert op 22
juni aan de Universiteit van Amsterdam.
Katrien Keune onderzocht aan het FOM-instituut AMOLF het rode pigment
vermiljoen uit een schilderij van Rubens. Oorspronkelijk is dit uit
kwiksulfide bestaande pigment even rood als de bovenste balk van de
Nederlandse vlag. In het schilderij 'Portret van een Jonge Vrouw' van
Peter Paul Rubens is deze helderrode kleur onder invloed van licht
echter verkleurd en vertoont zwarte en witte plekken.
De promovenda ontdekte dat de huidige hypothesen over het verloop van
de verkleuring niet kloppen. In het schilderij dat de scheikundige
bestudeerde was tweederde van de dikte van de verflaag verkleurd.
Sommige vermiljoendeeltjes waren slechts gedeeltelijk aangetast: de
bovenkant was zwart terwijl de onderkant nog rood was. Hieruit blijkt
dat de deeltjes eerst zwart verkleuren, en daarna pas wit: een
tweestaps-degradatieproces. Dat gaat tegen de heersende opvatting in
dat de zwarte en witte kleur gelijktijdig ontstaan.
Ook klopte het idee over welke reactie er precies optreedt niet. Met
een plaatsopgelost metende massaspectrometer ontdekte de onderzoekster
dat het intacte vermiljoen sporen van chloor bevatte, terwijl het
aangetaste vermiljoen hogere hoeveelheden chloor en complexen van
kwikchloride bevatte. Hieruit concludeert Keune dat de sporen van
chloor in het rode vermiljoen als katalysator dienen in de reactie
tussen het vermiljoen en licht. Dit resulteert in nanoscopisch
metallisch kwik, dat het licht geheel absorbeert en als zwarte vlekken
op het schilderij zichtbaar is. De al oude opvatting dat het zwarte
product een zwarte vorm van kwiksulfide is, wordt hiermee verworpen.
Dit metallisch kwik reageert vervolgens met de overmaat chloor tot een
witte kwikchlorideverbinding. Het degradatieproces is helaas
onomkeerbaar.
Strijd tegen de veroudering
Het onderzoek van Katrien Keune maakte onderdeel uit van het
onderzoeksprogramma De Mayerne. Dit programma is opgezet om
wetenschappelijk inzicht te krijgen in de moleculaire veranderingen
door ouderdom in oude kunst, schilderstechnieken en in de effecten van
restauraties uit het verleden.
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek