Opinie 23: `Sociale simulatie heeft de toekomst'
Hoe ontstaat een voetbalrel en hoe kun je een burgemeester of een
politiecommissaris leren om op tijd in te grijpen? Met een
computermodel. Relschoppende hooligans laten zich verrassend goed
`vangen' in een simulatie met behulp van de computer, vertelt
universitair hoofddocent dr. Wander Jager. Hij werkt aan de faculteit
Bedrijfskunde en de economische faculteit van de Rijksuniversiteit
Groningen aan computermodellen waarmee gedrag van groepen mensen kan
worden voorspeld.
`Ik zeg wel eens: het maken van een ingewikkeld computermodel is vrij
eenvoudig', zegt Jager. `Je stopt een heleboel informatie in de
computer en dan ga je zitten kijken wat er gebeurt. Alleen is het
resulterende gedrag dat uit zo'n model te voorschijn komt vaak heel
moeilijk te interpreteren. De kunst is het maken van een helder,
eenvoudig model, en dat is juist heel ingewikkeld.'
Jager zet zijn computer aan om een eenvoudig voorbeeld te geven van
het werk dat hij en zijn collega-onderzoekers doen. Op het scherm
verschijnt een vierkant vlak met een groot aantal rode en groene
punten. `Als je op de kleur afgaat dan zijn het bijvoorbeeld
supporters van Ajax en FC Groningen.' Ieder stipje op het beeldscherm
vertegenwoordigt een voetbalsupporter. De gemodelleerde supporters,
aangeduid met het Engelse woord `agents', kunnen een beperkt deel van
hun omgeving zien en zijn geneigd supporters van gelijke kleur op te
zoeken. In groepen verzameld kunnen de agents agressief worden, dan
kleuren ze wit, of juist vredelievend, dan kleuren ze blauw. Als Jager
het model start, dansen de verschillend gekleurde stippen over het
beeldscherm. Er vormen zich al snel twee grote groepen rode stippen,
omgeven door een haag van groen. Al snel breken er ook virtuele rellen
uit: binnen de groepen kleurt een groot aantal stippen wit.
Het model dat Jager gebruikt om zijn verhaal te illustreren is
relatief eenvoudig. Voetbalsupporters begeven zich zelden in een
keurig numeriek evenwicht in een vierkant strijdperk en bij een
verzameling supporters van Ajax en Groningen bevindt zich normaal
gesproken een aanzienlijke politiemacht. Het model illustreert wel een
heel belangrijk punt. Menselijk gedrag wordt beïnvloed door gedrag van
andere mensen in de omgeving. Niet alleen als het om vechtlustige
voetbalsupporters gaat, maar ook als het gaat om bijvoorbeeld het
koopgedrag van consumenten of politieke opvattingen.
Netwerk
Een belangrijk element bij de keuzes die mensen maken, is hun sociale
netwerk. `In veel bestaande modellen wordt een soort "grid" gebruikt:
een regelmatig netwerk. Vergelijkbaar met een schaakbord. In zo'n
model hebben mensen alleen contact met hun directe buren.' Jager legt
uit dat netwerken vaak heel anders in elkaar zitten. Sommige mensen
hebben ontzettend veel sociale contacten, andere mensen juist heel
weinig. Door in de computer een dergelijk `scale free'-netwerk te
simuleren, is het mogelijk om heel precies na te gaan hoe een
gedragsverandering zich verspreidt. `En dat is ontzettend leuk', voegt
Jager daar opgewekt aan toe.
De sociale simulaties die Jager en zijn collega's maken worden
toegepast op verschillende terreinen: marketing, voorlichting,
beleggersgedrag, politiek en veiligheid. `We zijn nu bezig met wat je
het "Balkenende-effect" of het "Chirac-effect" zou kunnen noemen. Je
kunt onderzoeken of mensen die het over één onderwerp niet eens zijn
met een bepaald persoon ook eerder geneigd zijn het op andere
onderwerpen niet eens te zijn. Je zou dus kunnen nagaan in hoeverre
mensen tegen de Europese grondwet stemden omdat ze het niet eens zijn
met het kabinetsbeleid.'
Training
Een van de projecten waaraan Jager werkt, is een samenwerkingsverband
met onderzoeksinstituut TNO. Daarbij is het de bedoeling het gedrag
van grote groepen mensen te modelleren. Voetbalsupporters
bijvoorbeeld, of lokale bevolking bij vredesmissies. Op termijn zou
dat kunnen leiden tot trainingen met simulaties voor politie- en
defensiepersoneel. `Vooral in complexe situaties kunnen de effecten
van je beleid en van beslissingen volstrekt de andere kant op gaan. Je
moet niet afwachten tot een situatie uit de hand loopt en dan eens
kijken hoe je de rommel opruimt. Bij dergelijke dynamische processen
moet je ook dynamisch reageren, en een computermodel kan helpen om
situaties te leren begrijpen.'
Voelt Jager zich ook verwant met computerspelletjes als The Sims,
waarin de speler het functioneren van een familie simuleert? `Ja hoor.
In zekere zin is dat soort spelletjes heel goede reclame voor ons
werk. SimCity, waarin de speler burgemeester van een simulatiestad is,
wordt tegenwoordig ook wel gebruikt voor serieuze planologische
toepassingen.' Maar, benadrukt Jager: `Het verschil is natuurlijk dat
wij proberen systematische, theoretisch onderbouwde modellen te maken.
Het blijft wetenschap.'
Curriculum Vitae
Wander Jager studeerde sociale psychologie aan de Rijksuniversiteit
Groningen. Hij promoveerde in het jaar 2000 aan de Faculteit der
Psychologische, Pedagogische en Sociale Wetenschappen op het
proefschrift Modelling consumer behaviour. Sinds vorig jaar is hij
universitair hoofddocent marketing. Jager zit in het bestuur van de
European Social Simulation Association (ESSA - www.essa.eu.org).
Informatie
dr. W. Jager, (050) 363 40 07, e-mail w.jager@rug.nl
Website
www.bdk.rug.nl/medewerkers/w.jager
Rijksuniversiteit Groningen