Gemeente Utrecht
Romeinse pronkhelm gevonden in Leidsche Rijn
In Leidsche Rijn Utrecht is een uitzonderlijk stuk Romeinse bronsdrijfkunst gevonden. Het gaat om een rijkversierde voorhoofdsband van een helm uit de tweede eeuw na Christus. De vondst is vanochtend door burgemeester Brouwer van Utrecht onthuld. Door de bijzondere vorm, de rijkdom en kwaliteit van de versiering en door de voorstelling is het stuk - ook in internationaal perspectief - uniek. De betreffende pronkhelm kan onderdeel zijn geweest van een opzichtige parade-uitrusting.
De voorhoofdsband is gevonden tijdens archeologisch onderzoek in de wijk De Woerd in Leidsche Rijn, vlakbij een Romeinse legerkamp (castellum). Het castellum maakte deel uit van een keten van versterkingen op de zuidoever van de Rijn, die tussen ca. 40 en 400 de grens (limes) van het Romeinse rijk vormde. De vondst werd al vorig jaar gedaan in een waterput uit de tweede helft van de tweede eeuw. Met de presentatie is gewacht omdat pas begin deze week een replica beschikbaar kwam, die voor het eerst de oorspronkelijke vorm en de volledige decoratie goed laat zien.
Het stuk is gemaakt van messing (een legering van koper en zink); de voorzijde is verzilverd. De versiering bestaat uit drijfwerk in uitzonderlijk hoog reliëf, verfijnd met gestoken, zgn. geciseleerde lijnen. Het stuk vertoont een uitzonderlijk vakmanschap en moet afkomstig zijn uit een topatelier, mogelijk buiten onze landsgrenzen. Opmerkelijk is dat dit kostbare pronkstuk opzettelijk lijkt te zijn dubbelgevouwen en weggegooid in een waterput. Dat zou kunnen wijzen op een offerhandeling, waarbij het meest onderscheidende deel van een persoonlijke wapenrusting is gewijd aan een godheid.
Centraal op de voorhoofdsband staat de buste van een godin met fraai gevlochten haarstrengen, die voor haar borst een schaal met vruchten(?) vasthoudt. Aan weerszijden bevindt zich een klimmende leeuw, daarachter een panter en een everzwijn. De samenstelling van dit gevolg maakt aannemelijk dat dit de godin Cybele voorstelt. Zij was een van oorsprong Kleinaziatische vruchtbaarheidsgodin, die al vroeg in de Romeinse religie geïntegreerd werd. Zij gold onder meer als heerseres over de wilde natuur en over leven en dood. Haar verering was omgeven met complexe riten, alleen toegankelijk voor ingewijden, waarin dood en herrijzenis van haar zoon en geliefde Attis centraal stonden. In de militaire sfeer hoort zij echter niet thuis.
De voorhoofdsband laat zich niet goed inpassen in het scala van bekende helmtypen. De rijkdom en de techniek van de versiering is verwant aan die van de zogenaamde paradehelmen, die grotendeels van versierd bronsblik waren gemaakt en meestal voorzien van een los vizierdeel. Zij werden waarschijnlijk door onderscheiden cavalerie-eenheden gebruikt bij feestelijke gevechtsdemonstraties. Bij de helm uit Leidsche Rijn ontbreekt het vizierdeel echter. Ook de voorstelling wijkt af van het gebruikelijke beeldprogramma op paradehelmen. De versiering is bovendien wat verfijnder dan de meeste stukken in dat genre.
De aanwezige bevestigingspunten wijzen er op dat de voorhoofdsband hoorde bij een ijzeren helm met scharnierende wangkleppen. Er zijn uit dezelfde periode (ca. 150-250 na Chr.) enkele voorhoofdsbanden van cavaleriehelmen met uiteenlopende versiering bekend, maar deze zijn doorgaans smaller en ook eenvoudiger uitgevoerd.
De vorm van de voorhoofdsband, de rijkdom van de versiering en de voorstelling van Cybele als heerseres van de ongetemde natuur maken dat er gesproken kan worden van een raadselachtig en vooralsnog uniek stuk. Vast staat wel dat de helm uit Leidsche Rijn niet toebehoorde aan een soldaat uit de gewone rangen. De voorhoofdsband was een kostbaar uitgevoerd onderscheidingsteken, dat waarschijnlijk hoorde bij een bepaalde rang of bij een eenheid van bijzondere status of verdienste. Mogelijk werd de helm gebruikt bij ceremoniële gelegenheden. De unieke Cybele-voorstelling hoeft niet direct op een cultische functie te wijzen, maar suggereert op zijn minst een bijzondere persoonlijke relatie van de eigenaar/opdrachtgever met deze godheid.
Het archeologisch onderzoek in bouwplan De Woerd is uitgevoerd door de sectie Cultuurhistorie van de gemeente Utrecht. De restauratie van de voorhoofdsband en de vervaardiging van de replica werden verzorgd door bureau Restaura. Ontwikkelaar Bouwfonds Fortis bekostigde een groot deel van het onderzoek.
Tentoonstelling
De helm is op 27 en 28 augustus voor het publiek te bezichtigen tijdens de tijdelijke archeologie-tentoonstelling in 't Groene Sticht in Leidsche Rijn. Behalve deze vondst zijn op de expositie een eg en verschillende metalen voorwerpen uit de Middeleeuwen te zien, zoals pijlpunten, mantelspelden, gereedschappen en sleutels. De grotendeels ijzeren voorwerpen zijn afkomstig uit een twaalfde-eeuwse nederzetting op de oever van de Oude Rijn. De voorwerpen bieden een kijkje in een huishouden uit een ver verleden. Op de expositie zijn verder foto's van archeologische vondsten in Leidsche Rijn van de fotograaf Harold Strak te zien.
De expositie geeft een beeld van de rijke historie van het gebied rond de Leidsche Rijn. Sinds 1997 vinden hier grootschalige opgravingen plaats en daarbij zijn bewoningssporen aangetroffen die teruggaan tot de Bronstijd (2000 - 800 v. Chr.). Verder zijn indrukwekkende vondsten uit de Romeinse tijd (12 v. - 406 na Chr.), zoals wachttorens en schepen, en uit de Middeleeuwen (450 - 1500 n. Chr.) gevonden.
Feestweekend
Deze archeologie-expositie is een van de vele activiteiten in het kader van het feestweekend van 27 en 28 augustus. Onder het motto "Ontdek Leidsche Rijn' viert het Utrechtse stadsdeel dit weekend haar tiende verjaardag. De festiviteiten benadrukken het rijke verleden van dit nieuwe stadsdeel. Zo komen Romeinen en Vikingen tot leven, die op verschillende locaties vertellen over hun belevenissen in Leidsche Rijn. Ook wordt er een Romeinse wachttoren van bamboe gebouwd op de plek waar deze torens 2000 jaar geleden ook stonden. Speciaal voor dit weekend is er een fietsroute samengesteld, die leidt langs bezienswaardigheden op het gebied van architectuur en natuur en langs archeologische ontdekkingen. Daarnaast is er een uitgebreid cultureel programma, vele kinderactiviteiten en een woonmanifestatie waarop het actuele woonaanbod wordt gepresenteerd.
Archeologie museum Leidsche Rijn
Restaurant De Hoge Weide van 't Groene Sticht, Ab Harrewijnstraat 45, Leidsche Rijn Utrecht..
Geopend zaterdag 27 en zondag 28 augustus van 11.00 tot 17.00 uur.
Feestweekend 'Ontdek Leidsche Rijn'
Op verschillende locaties in Leidsche Rijn Utrecht, Zaterdag 27 en zondag 28 augustus van 11.00 tot 18.00 uur. Het volledige programma staat op: www.leidscherijn.nl
Noot voor de media:
Meer informatie is verkrijgbaar bij Jurjen van Keulen, Projectbureau Leidsche Rijn van de Gemeente Utrecht, tel 030 286 40 54.