007 - Travestieten met homoseksueel gedrag ontdekt bij kemphaan
Datum: 12 januari 2006
Bij de kemphanen blijken zich niet twee maar zelfs drie typen
mannetjes te manifesteren, die niet alleen wat betreft uiterlijk en
gedrag , maar ook genetisch van elkaar verschillen. De kemphaan-hanen
van het nu ontdekte derde type waren altijd voor vrouwtjes aangezien,
maar blijken bij nadere beschouwing zelfs extra grote testes te
bezitten. Deze ontdekking van de Friese aardappelteler en vogelkenner
Joop Jukema leidde tot een wetenschappelijk artikel van hem en Theunis
Piersma, hoogleraar dierecologie aan de Rijksuniversiteit Groningen,
dat deze week verscheen in Biology Letters.
Hoewel mannen, of het nou om mensen of om andere dieren gaat, zich in
het liefdesspel heel verschillend kunnen gedragen, heeft deze
verscheidenheid vrijwel nimmer een erfelijke basis. Slechts bij een
zeepissebed, een vis, een hagedis en de kemphaan was tot nu toe meer
dan één mannentype ontdekt, mannen die zich onderscheiden door vorm,
kleur, grootte en gedrag.
Flitsend uiterlijk
De kemphaan is een weidevogelsoort die in Nederland als broedvogel
inmiddels vrijwel is uitgestorven, omdat hij niet tegen de moderne
landbouwmethoden kon opboksen. In voor- en najaar trekken er echter
nog wel vele duizenden kemphanen door Nederland, op weg van de
overwinteringgebieden in West-Afrika naar de broedgebieden in
Scandinavië, Noord-Rusland en Siberië.
Kemphaanmannetjes zien er in de broedtijd flitsend uit, met een
bontgekleurde kraag van lange showveren en een even bonte kuif. Ze
laten het broeden en begeleiden van de kuikens helemaal over aan de
vrouwtjes, die ongeveer half zo groot zijn als de mannen en
onopvallend bruin van kleur.
Wereldberoemd
Kemphanen zijn al vijftig jaar wereldberoemd omdat destijds aan de
Rijksuniversiteit Groningen werd ontdekt dat er twee typen mannen
bestonden: een type (de honkman) dat op gemeenschappelijke
baltsplaatsen een klein territorium verdedigt tegen andere honkmannen,
en een type (de satelliet) dat geen honk verdedigt, maar op en rond de
baltsplaats rondscharrelt en door de honkmannen wordt getolereerd.
Satellieten zijn heel goed te herkennen aan hun witte kuif en witte
kraag. Honkmannen hebben allerlei kleuren, en combinaties van kleuren.
Vrouwtjes komen naar de baltsplaats om één of meerder mannen te kiezen
om mee te paren. Ze kiezen verhoudingsgewijs even vaak voor een
honkman als voor een hagelwitte satelliet.
Derde man
Jukema, samen met de Friese `wilsterflappers' (vogelvangers genoemd
naar het wilsterflappen, een traditionele vangmethode voor
goudplevieren en andere steltlopers) en medewerkers van de
Rijksuniversiteit Groningen ontdekten bij kemphanen een `derde man',
zoals die eerder al bekend was bij de zeepissebed, de vis en de
hagedis. Deze derde man is veel kleiner dan de honkmannen en de
satellieten. Hij is iets groter dan een vrouwtje, onopvallend bruin
van kleur en draagt geen kraag of kuif. Ze zijn zeldzaam; want vormen
maar 1-2 % van de populatie. Tot nu toe waren ze aangezien voor uit de
kluiten gewassen vrouwtjes. De ontdekkers hebben ze `faren' genoemd -
faar is een oud-Fries woord voor aartsvader - omdat ze vermoeden dat
deze vogels, in ieder geval wat betreft hun uiterlijk, het
oorspronkelijke type man bij kemphanen belichamen.
Stiekem
Waarnemingen in vliegkooien bij het NIOZ op Texel wezen uit dat de
faren er niet alleen uitzien als vrouwtjes, maar zich ook zo gedragen.
Ze tonen interesse in de baltsende honkmannen en paren regelmatig met
ze. Eén keer werd waargenomen dat ze met een vrouwtje paarden. Dat
kunnen ze dus wel, maar ze doen het stiekem.
Deze waarnemingen werden bevestigd door een Frans echtpaar dat in
Noord-Noorwegen een baltsplaats van kemphanen fotografeerde. Eén van
de `vrouwtjes' was herkenbaar aan een aantal kleurringen om haar poot.
Dit `vrouwtje' paarde meerdere keren met een bruine honkman en een
keer met een satelliet, maar bleek bij nader inzien (onder andere door
het controleren van het in Nederland verzamelde bloedmonster) een van
de zes faren te zijn die in het voorjaar van 2004 geringd werden
losgelaten!
Grote testes
Aangezien de testes van faren enkele malen groter zijn dan die van
honkmannen, denken de onderzoekers dat faren onder andere voor
nakomelingen zorgen door met een overvloedige spermaproductie het zaad
van andere mannen te verdrijven. Ze durven zelfs te speculeren dat de
paringen van de faren met honkmannen en satellieten bedoeld zijn om
hun sperma in de cloaca van deze grote mannen te krijgen, die op hun
beurt er onbedoeld voor zorgen dat dit faar-zaad een vrouwtje
bevrucht.
Noot voor de pers
Nadere informatie:
Joop Jukema, Oosterbierum. Jukema is pootaardappelteler, maar
daarnaast al 25 jaar intensief bezig met vogelonderzoek. Hij heeft
meerdere belangwekkende ornithologische ontdekkingen op zijn naam
staan, maar de ontmaskering van de faar is vooralsnog de grootste.
Prof.dr. Theunis Piersma, Vakgroep Dierecologie, CEES, RUG, tel. (050)
363 2043; of op het NIOZ, tel. (0222) 369 300.
Publicatie: Jukema, J. & T. Piersma. 2006. Permanent female mimics in
a lekking shorebird. Biology Letters 2: First-Cite Online early
publishing (10 January 2006). DOI: 10.1098/rsbl.2005.0416
Foto's: zie
http://www.rug.nl/biologie/onderzoek/onderzoekgroepen/dieroecologie/ni
euws/index%20
Rijksuniversiteit Groningen