Veilig Amsterdam
Criminele bedrijven in Westpoort aangepakt - Vastgoedspecial
tijdschrift Binnenlands Bestuur d.d. 30 juni 2006
11/07/2006 - Screenen en vegen
Een van Nederlands grootste bedrijventerreinen is de Amsterdamse
Westpoort. Dit havengebied ten zuiden van het Noordzeekanaal heeft het
imago van een vrijplaats voor kleine én grote criminelen. Na jaren van
verwaarlozing, zit de gemeente verdachte ondernemers flink op de huid
en krijgt ze weer langzaam grip op het enorme gebied.
- Hans van Boxtel -
In het splinternieuwe verkeersbord naar bedrijventerrein De Heining in
de Westpoort prijkt een groot kogelgat. Een oude opslagruimte wordt
door een graafmachine tegen de vlakte geslagen, vlak daarachter ligt
een hoge mesthoop te dampen naast een berg oud ijzer. Even verderop
vlak aan de toegangsweg staat de loods waar in 1983 Heineken en zijn
chauffeur Doderer na hun ontvoering werden verborgen.
Westpoortgebied van verre
Een bezoekje aan de loods is een van de hoogtepunten van de Heineken
Kidnap-bustour, een dagtochtje dat liefhebbers kunnen boeken langs
alle plekken die met dit geruchtmakende misdrijf te maken hebben. De
krakkemikkige bezienswaardigheid is omringd door een vijftigtal
autosloperijen en bouwbedrijfjes.
De Heining is een oud industrieterrein, eigenlijk niet meer dan een
vlek binnen het uitgestrekte Westelijk Havengebied dat met 35
vierkante kilometer en bijna tweeduizend ondernemingen een van
Nederlands grootste bedrijventerreinen vormt. Tot voor kort stond De
Heining bekend als een rotte plek. Een rafelig, gevaarlijk gebied waar
ambtenaren, maar ook de politie niet meer kwamen, behalve dan in
noodgevallen en in ieder geval niet in hun eentje.
De Heining is exemplarisch. Handhaven ging daar niet meer. De
overheid, dan bedoel ik gemeente, politie en justitie, was de grip
kwijt. We wisten niet wat er zich afspeelde, vertelt Olaf van Hees,
projectleider van het Amsterdamse Van Traa-team (zie kader).
Sinds 2003 voert de gemeente een taaie strijd om de criminaliteit en
onveiligheid in het Westelijk Havengebied onder controle te krijgen.
Het gemeentelijke Van Traa-team neemt daarin het voortouw met een
bestuurlijke aanpak van de criminaliteit. Kern van die aanpak is het
koppelen van strafrechtgegevens met gemeentelijke informatie over
bedrijven en ondernemers en zo het kaf van het koren te scheiden.
Van de Wallen naar de haven
Het Amsterdamse Van Traa-team vernoemd naar de overleden
PvdA-politicus Maarten van Traa is het wapen dat Amsterdam inzet bij
de aanpak in het Westelijk Havengebied. Het Wallenteam, de voorloper
van het Van Traa-team, boekte daarmee eind jaren negentig al redelijk
wat succes in de Amsterdamse rosse buurt.
De gedachte is dat zware criminelen de bovenwereld nodig hebben om hun
geld wit te wassen, voor het verkrijgen van vergunningen en
huurcontracten en om op oog legale activiteiten te ontplooien. De
misdaad wordt dan zichtbaar voor de overheid, die na het koppelen van
strafrechtelijke, belasting- en justitiedossiers met openbare
informatie, zoals uit het Kadaster, het handelsregister, het
gemeentelijk vastgoedregistratiesysteem Atlas, de gemeentelijke
basisadministratie en vergunningendossiers kan ingrijpen.
Anders dan bij toepassing van de Bibob-wet, waar bij
vergunningverlening antecendenten worden onderzocht, kan het Van
Traa-team dus veel breder en op basis van veel meer bronnen de
achtergrond van zittende bedrijven screenen.
Voor De Heining kwam anderhalf jaar geleden de omslag. Onder auspiciën
van het achtkoppige Van Traa-team werd een eerste massale
controleactie gehouden met maar liefst 120 mensen van de politie,
milieupolitie, douane, belastingdienst en de gemeente.
Van Hees: We hadden aanwijzingen dat we op weerstand konden stuiten,
maar het viel uiteindelijk wel mee. Elk bedrijf kreeg een
controlebezoek en werd bij zelfs maar de kleinste overtreding beboet.
Daarbij onderzocht het Van Traa-team meteen of de zittende ondernemer
ook de officiële huurder was en of er strafrechtelijke of fiscale
meldingen bekend waren. Ook werd bekeken of het gebruik van de
bedrijfsgebouwen in overeenstemming was met de verleende vergunningen.
Zo werden er tientallen milieudelicten geconstateerd, gestolen autos
gevonden, een hennepplantage in aanbouw opgerold en in een container
stuitte de douane op XTC-apparatuur. Deze eerste schoonmaak kreeg drie
vervolgacties, waarbij illegale onderhuur werd afgestraft met
onmiddellijke huuropzeggingen.
Andere verloederde of criminele hotspots zoals bij het voormalige
Amsterdamse Droogdok van de in 2003 vermoorde vastgoedhandelaar Bertus
Lüske en percelen aan de Nieuwzeelandweg, geplaagd door
hennepplantages, werden recent op zon zelfde manier doorgelicht en
schoongeveegd. Bij die laatste actie werden vijf drugsbedrijven
ontruimd en ondernemers die erachter zaten strafrechtelijk vervolgd.
Projectleider Van Hees: Met die integrale actie op De Heining
forceerden we een breuk. We lieten weten dat de overheid weer terug is
in het havengebied. Opsporingsambtenaren kunnen er nu in ieder geval
weer hun werk doen.
Intuïtie
Harde cijfers over hoe diep de criminaliteit wortelt in Westpoort zijn
er niet. Het Van Traa-team hanteert bij zijn aanpak een Criminele
Risicokaart die het vier jaar geleden samenstelde en die de basis is
voor een meerjarenplan dat dit jaar afloopt.
Uit ervaring bij bedrijventerreinen in andere havengebieden, zoals in
Rotterdam, blijkt dat criminaliteitscijfers bij de politie en justitie
slechts het topje van de ijsberg laten zien. Het aantal aangiften in
het Havengebied schommelt tussen de 1000 en 1300 per jaar. Bijzonder
hoog voor een gebied waar maar vierhonderd mensen wonen. In de meeste
gevallen gaat het om inbraak, diefstal, maar ook zwaardere delicten
als mensen- en drugssmokkel en zelfs liquidaties. Het Van Traa-team
nam voor het onderzoek geen genoegen met de officiële cijfers.
Van Hees: We weten dat er een aanzienlijk dark number is. De
misdaadcijfers van bedrijventerreinen bij havens kun je minstens met
een factor drie tot vier vermenigvuldigen. Om dieper inzicht te
krijgen wat er in Westpoort aan de hand was paste het Van Traa-team
ook een kwalitatieve onderzoeksmethode toe. Veel ervaring en
informatie zit in de hoofden van de recherche, douaniers en ambtenaren
die in het gebied werken. In een reeks expert-meetings werd die kennis
en intuïtie aangeboord en verwerkt in een realistische schatting hoe
het stond met de criminaliteit per deelgebied in Westpoort.
Elk deelterrein zijn specialisatie, stelt de Criminele Risicokaart. Zo
zijn de bedrijventerreinen rond Amerikahaven vooral kwetsbaar voor
smokkel en vormt de Westhaven een aantrekkelijk oord voor de opslag
van verboden goederen en geweldsdelicten. Een van de opmerkelijke
inschattingen in het onderzoek is dat maar liefst eenderde van de
exportbedrijven goed geld verdient aan criminele uitvoer.
Drugs- en mensenhandel, XTC-laboratoria, handel in gestolen autos,
zware milieudelicten en zelfs liquidaties vormden bijna
vanzelfsprekende bedrijfsactiviteiten en kwamen verspreid voor in de
hele Westpoort.
De onderwereld had zich comfortabel tussen de bonafide ondernemingen
genesteld. We trekken aan een draadje en er komt steeds meer
rottigheid tevoorschijn, verklaarde Kees Lacet, het hoofd van het Van
Traa-team drie jaar geleden nog. Een grote havenondernemer:
Nachtdiensten werden ondanks de flinke toeslagen steeds moeilijker in
te vullen. Ons personeel ervoer het gebied hier buiten de poorten als
een no-go-area. Zelfs in de auto voelde men zich niet veilig.
Minutieus
Vanaf 2003 geldt er feitelijk een soort status aparte voor het
Westelijk Havengebied. Na de nodige publiciteit en kwade reacties van
de legale ondernemers werd het Meerjarenplan Westpoort (zoals het
Havengebied is omgedoopt) opgesteld. Centraal daarin staat het herstel
van de handhaving en het tegengaan van verloedering.
Bij de uitvoering speelt het Van Traa-team een aanjagende rol. Per
deelgebied, perceel of bedrijfspand wordt informatie verzameld.
Gegevens van de Kamer van Koophandel, het kadaster, bouw- en
woningtoezicht en het bevolkingsregister worden dan steeds vergeleken
met gegevens uit normaal voor gemeenten gesloten justitiebestanden.
Met een speciale bevoegdheid, die jaarlijks wordt verlengd door de
minister Binnenlandse Zaken, krijgt het team gegevens uit X-pol, het
straf- en opsporingsregister, recherchebestanden en het register zware
criminaliteit. Incidenteel kan het ook beschikken over gegevens van de
Belastingdienst. Volgens Van Hees is het koppelen van al die
informatie monnikenwerk. Politie- en justitie-informatie is nooit
geografisch geordend, terwijl het team wel gebiedsgericht werkt. Die
strafrechtelijke informatie moet steeds worden omgezet in informatie
per perceel en bedrijfspand.
Bekeken wordt welke ondernemer actief is en welke vergunningen er zijn
afgegeven of worden aangevraagd. Van Hees: We hebben nu een redelijk
goed inzicht in de achtergrond van de bedrijven.
Als een ondernemer bekend is in een van de justitieregisters kan dat
leiden tot intrekking van vergunningen en extra controles. Ook aarzelt
de gemeente, die de meeste grond in Westpoort in bezit heeft, dan niet
om bijvoorbeeld bij illegale onderhuur de huurcontracten op te zeggen.
Sinds het Meerjarenplan is dit bij enkele tientallen louche
ondernemers gebeurd. Van Hees: Zo werpen we een drempel op tegen de
komst van nieuwe misdaadondernemers en kunnen we zittende criminele
ondernemers het leven flink zuur maken.
Als een deelterrein steeds een concentratie aan criminele meldingen
laat zien, kan Van Hees ook concluderen dat er een grotere actie
wenselijk is, zoals in De Heining. Dit wordt dan besloten in een
subdriehoek met daarin een gebiedsofficier van Justitie, een
politiecommissaris en het hoofd van het Van Traa-team. De driehoek
bepaalt wie aan de acties moeten deelnemen.
Verloedering
Tegelijk met de golf aan handhavingsacties wordt jaarlijks zes miljoen
euro gestoken in het onderhoud van wegen, het groen en toezicht. Peter
van Kaam, hoofd van Westpoortbeheer dat verantwoordelijk is voor een
groot deel van de openbare ruimte laat trots de opgeknapte straten en
panden zien. Maar er liggen naar zijn zin nog te veel percelen
verouderd en verloederd bij. Het contrast tussen oud en opgeknapt is
groot. Verloedering trekt criminaliteit aan, is de filosofie van Van
Kaam.
Hij huurt een legertje milieuagenten in van de dienst Stadstoezicht,
die zeven dagen per week een kat-en-muisspel spelen met vooral
vervuilers. Jaarlijks stuiten zijn mensen op maar liefst duizend ton
afval, meestal s nachts gedumpt in de stillere uithoeken of zomaar
langs de wegen op het bedrijventerrein. Veel bouwresten, maar ook
chemisch afval en afval van XTC-laboratoria.
Bert van Wijk, hoofd Onderhoud en Beheer en de ogen en oren van de
Amsterdamse Haven kent bijna elk bedrijf dat op zijn kades ligt.
Terwijl hij zijn auto langs de kades manoeuvreert, gebaart hij druk
naar de loodsen.
Dat terrein was van Imca Vastgoed van Eric de Vlieger. Het was deels
gekraakt en krijgt nu weer een havenbestemming, voor de overslag van
materialen. Daarginds, dat bedrijf had ook weinig binding met de natte
haven, dat hebben we uitgekocht en er komt een legaal en commercieel
gezond exportbedrijf. Links zie je een onderneming die de erfpacht wil
overdragen aan een nieuwe ondernemer. Die moeten we nog controleren.
Het Westpoortgebied vanuit de lucht
Van Wijk doet bij zon achtergrondcontrole een beroep op de aanwezige
kennis bij het Van Traa-team. Zij beschikken dan over de
geclassificeerde informatie. Die krijgen wij zelf niet te zien, maar
ze kunnen ons wel laten weten of een bedrijf in de haak is en of we er
wel zaken mee kunnen doen. Hun informatie kan een deel van het
verborgene blootleggen. Dat is een grote sprong voorwaarts.
Leegstaande percelen geeft hij door aan de afdeling vastgoed van het
Havenbedrijf, dat dan met gegadigden gaat bemiddelen. We kunnen
selectief zijn, want aan de kades is zelfs al schaarste aan percelen
aan het ontstaan. De groeiende populariteit van het havengebied blijkt
ook uit de cijfers. Afgelopen jaren steeg het aantal bedrijven met
vijfhonderd naar bijna tweeduizend.
Weerbaar
Van Hees van het Van Traa-team: We denken dat we het Havengebied
beheersbaar hebben gemaakt. Maar het blijft opletten. De
controleacties zijn nu structureel en integraal. Dat het nodig blijft
is wel duidelijk want er worden nog steeds forse delicten
geconstateerd.
Uit een recente enquête onder ondernemers blijkt dat tweederde de
veiligheid als voldoende beoordeeld en dat ze dat vooral wijten aan
extra politieinzet in het gebied. Drie jaar geleden moest de hele
Westpoort het doen met één buurtagent, onder druk van het Van
Traa-team en de ondernemers vond een flinke uitbreiding plaats naar
bijna dertig politiemensen nu.
Weliswaar is het aantal aangiften over het hele havengebied met bijna
duizend per jaar bijna onverminderd hoog, maar volgens de politie komt
dat door de toegenomen bereidheid van ondernemers om aangifte te doen.
Tegelijk sust de politie de ophef over de tien moordzaken waarop ze
stuitte de afgelopen jaren. Van Hees heeft daar begrip voor: Volgens
de politie-informatie die ook bekend is bij ons gaat het in de meeste
gevallen om liquidaties die elders zijn gepleegd, waarna de lijken in
het Havengebied zijn gedumpt. Maar dat drukt dan wel weer op de
criminaliteitscijfers en het draagt niet bij aan het veiligheidsgevoel
onder de ondernemers.
De legale ondernemers moeten zelf ook weerbaarder worden. Vooral
startende ondernemers zonder vermogen zijn kwetsbaar voor crimineel
geld. Van Hees: Ze gaan dan op zoek naar alternatieve financiering.
Dat kan een rijk familielid zijn, maar het kan ook worden aangeboden
uit het criminele circuit. Dan krijg je geldstromen waar je maar
moeilijk een vinger achter krijgt, bijvoorbeeld witwaspraktijken.
Cijfers over de omvang van witwassen van crimineel geld in Westpoort
via op het oog bonafide bedrijven zijn niet bekend. Informatie
daarover is nauwelijks terug te vinden in de gesloten justitiebronnen.
Wel heeft Van Hees ernstige vermoedens dat het Havengebied geliefd is
bij geldschieters uit het zware criminele milieu. Om dat te
ontmoedigen worden binnenkort huurcontracten van bedrijfspercelen in
langdurige erfpachtcontracten omgezet. Banken zien in zon overeenkomst
meer zekerheid. Met erfpacht als onderpand wordt een startende
ondernemer een betrouwbaardere partij en kan hij makkelijker legale
financiering krijgen.
Ook wil het Van Traa-team dat ondernemers meer instrumenten krijgen om
het risico op vermenging van boven- en onderwereld tegen te gaan. Van
Hees: Verhuurders van bedrijfsverzamelpanden zouden hun huurders om
een verklaring omtrent gedrag kunnen vragen. Rechtspersonen kunnen zon
verklaring nu al bij Justitie aanvragen, maar dan alleen bij echt
grote projecten, zoals aanbestedingen. Dat moet ook mogelijk zijn voor
ondernemers bij kleinere overeenkomsten, zoals huurcontracten. Je weet
dan als verhuurder met wie je in zee gaat. Het zou helpen als het
ministerie daaraan meewerkt.
Verborgen criminaliteit
Criminoloog Wim Huisman van de Universiteit Leiden volgt de
Amsterdamse aanpak van Westpoort met bovengemiddelde belangstelling.
Vorig jaar publiceerde hij een uitgebreide evaluatie van de Van
Traa-aanpak. Het team heeft ook in het Havengebied een goede
informatiepositie op detailniveau, dus per bedrijfspand. Op papier
weten ze hoe en door wie een perceel wordt geëxploiteerd.
Toch heeft de bestuurlijke aanpak volgens Huisman ook beperkingen. Je
weet dan welke BV ergens zit en misschien welke BV daar dan weer
achter zit. Maar bij de zware, georganiseerde misdaad, loopt zon
onderzoek vaak dood bij een buitenlandse rechtspersoon of bij een
stroman zonder antecedenten en dan weet je niet wie er achter die
papieren werkelijkheid schuil gaat. Dat soort onderzoek vergt grote
capaciteit en informatie die zelfs het Van Traa-team met zijn
bijzondere bevoegdheden niet kan krijgen.
Onderdeel van het meerjarenplan voor het Havengebied is ook de
bestrijding van zware georganiseerde misdaad. In het Havengebied gaat
het dan vooral om witwassen en drugs- en mensenmokkel.
Huisman: Het idee is dan dat je via de publiekrechtelijke weg, met
bijvoorbeeld vergunningen en bestemmingsplannen, die harde
criminaliteit kunt bestrijden. Maar daarvoor ben je toch weer
afhankelijk van de strafrechtelijke informatie. En juist daar schort
het een en ander aan. Er moet wel wat in die registers staan, en die
gegevenshuishouding is bij politie en justitie vaak niet compleet of
actueel. De effectiviteit van de recherche bij het opsporen van
witwassen is nog altijd vrij gering en daar is het Van Traa-team wel
afhankelijk van.
Ook zet hij vraagtekens bij de gedachte dat georganiseerde
criminaliteit van bedrijventerreinen wordt gebannen als de
leefbaarheid en openbare ruimte worden verbeterd. Dat causale verband
is niet bewezen. Je weert er misschien de kleine misdaad mee, dus moet
je het vooral doen. Maar dure, goed onderhouden bedrijfspanden zijn
misschien wel een extra aantrekkelijk prooi voor witwassers.
Hans van Boxtel, met dank aan Binnenlands Bestuur