Federale regering Belgie
Toespraak boekvoorstelling Karel De Gucht
(2007-04-26)
Persdienst Eerste Minister
Toespraak van Guy Verhofstadt bij de boekvoorstelling van "Pluche" van
Karel De Gucht.
Brussel, 26 april
EMBARGO TOT 11.00 UUR!!!
Beste Karel,
Dames en heren,
Karel De Gucht schrijft graag. "Pluche" is niet zijn eerste
pennenvrucht. De voorbije jaren verschenen als ik mij niet vergis
reeds drie boeken zijn hand. Doordachte boeken. Dat kon je lezen, en
dat lees je nu opnieuw.
Karel De Gucht is niet de enige schrijver-politicus. Er wordt hier en
daar regelmatig een boek gepleegd. Maar niemand kan ontkennen dat
liberalen veelschrijvers zijn. Onlangs verscheen een nieuw boek van
Patrick Dewael. Bart Somers schreef een boek, Herman De Croo, Patricia
Ceysens, Marleen Vanderpoorten om de meest recente te noemen. Ikzelf
probeer ook af en toe eens iets op papier te zetten.
Het zou evenwel gevaarlijk en onverstandig zijn om Open Vld als een
partij van schrijvers, of laat staan intellectuelen te zijn. Want wie
boeken schrijft om een verhaal te vertellen dat hij op televisie of in
de krant niet kwijt kan, wordt meteen verdacht van een coherente en
doordachte visie. Iets wat populisten inderdaad niet kan verweten
worden. Hiermee komen we meteen tot de kern van dit boek: wat is
populisme, wat zijn haar gedaantes vandaag en waarom is het gevaarlijk
voor onze democratie?
Etymologisch start het populisme in de Verenigde Staten met de
oprichting van de Populist Party. Die partij werd opgericht vlak voor
de Amerikaanse burgeroorlog en kende haar hoogtepunt tijdens de
Agrarische Crisis van de jaren 1870 en de Grote Depressie van de jaren
'30. Het waren twee periodes van zware economische tegenslag. De
arbeiders, boeren en bedienden blijven geslagen achter. Ook zij hadden
hun weinige spaargeld op de gecrashte beurzen belegd.
Het was op dat moment, wanneer de bevolking deze economische klap nog
niet te boven was gekomen en angstig en onzeker de toekomst tegemoet
zag, dat het populisme zich op hen stortte. Het aanvankelijke antwoord
van The Populist Party was economisch. Gesloten grenzen en
protectionisme zou het land redden. En de Populist Party had met haar
eenvoudige oplossingen succes. Onder druk van de populisten nam de
Amerikaanse regering tijdens de Grote Depressie zelfs een aantal
protectionistische maatregelen. Zo verviervoudigde ze in 1930 de
importtaksen. De andere landen reageerden door gelijkaardige
maatregelen te treffen, waardoor de internationale handel een
historische opdoffer kreeg. Gevolg was dat de werkloosheid op twee
jaar tijd met 16% de hoogte inschoot. De volgende stap was, hoe kan
het ook anders, dat de Populist Party de schuld van de crisis niet
legde bij haar eigen economische maatregelen die ze nam, maar bij de
minderheden.
Nochtans kan men de Populist Party niet zomaar in het rechtse kamp
schuiven. Net zoals men het populisme zelf niet in één kamp kan
onderbrengen. Er bestaat ook links populisme. Kijk maar naar de
retoriek van de SP van Jan Marijnissen of de Partito Communista van
Fausto Bertinotti. Maar ook dat is geen recent fenomeen. Want, wat
anders dan een linkse populist was bijvoorbeeld Robespierre?
Aanvankelijk was Robespierre een doctrinair revolutionair die streed
tegen de doodstraf en voor de gelijkberechtiging van elke Franse
burger. Maar naar mate de revolutie vorderde, meende hij "la volonté
générale" te kennen. Op basis van die zogenaamde wil van het volk
stemde Robespierre in 1791 voor de doodstraf. Later liet hij zijn
tegenstanders zonder proces guillotineren. "La volonté générale" bleek
belangrijker dan "les droit de l'homme et du citoyen".
Dames en heren,
Sta mij toe nog even verder terug in de tijd te gaan. Want de eerste
populisten waren te vinden in de eerste democratie: Athene. In de
Atheense volksvergadering ging het er soms heftig aan toe. Elke burger
had het recht om te spreken en te stemmen in de plenaire vergadering.
Er zijn getuigenissen te lezen over bijeenkomsten waar de luidste
schreeuwer het meeste applaus kreeg. Ook al zei hij het
tegenovergestelde van de vorige spreker voor wie dezelfden
applaudisseerden. Al is dat niet zo erg natuurlijk. Dat gebeurt ook
wel eens bij ons.
Verontrustender waren de sprekers die met hun populisme enkel en
alleen de macht nastreefden. Cleon was zo'n voorbeeld. Hij probeerde
de opvolger te zijn van Perikles, zij het op een heel andere manier.
Aristoteles typeerde hem erg scherp en ik citeer "Hoewel de andere
sprekers zich deftig gedragen, is Cleon de eerste die begint te roepen
tijdens de Volksvergadering. Met vulgair taalgebruik en een
wildzwaaiende toga spreekt hij de bevolking toe." Cleon trachtte de
macht te grijpen door Perikles van gesjoemel te beschuldigen. Het
werkte en Perikles werd afgezet. En toen Sparta op een bepaald moment
vrede voorstelde, gebruikte Cleon zijn populistische retoriek om de
Atheense volksvergadering ervan te overtuigen toch met de oorlog door
te gaan en hem het opperbevel te geven.
Uiteindelijk sneuvelde Cleon. Maar hij werd al snel opgevolgd door een
nieuwe machtslustige populist: Alcibiades. Bij Thucydides lezen we met
welke argumenten Alcibiades de stemmen van de Atheners lokte om
opperbevelhebber te worden. U zult het niet geloven maar zijn
belangrijkste argument was zijn verdienste op de Olympische spelen.
Niet dat hij zelf had meegedaan. Maar hij had zeven wagenrennen
gecoacht en behaalde daarmee de eerste, de tweede en de vierde plaats.
U ziet, de afstand tussen sport en populisme in de politiek is niet
heel groot.
Dames en heren,
De rest van het verhaal van Alcibiades bespaar ik u. Maar het
interessante aan deze voorbeelden is de conclusie dat in elke
democratie populisme om de hoek loert. Demos en populus mogen dan wel
hetzelfde betekenen, tussen democratie en populisme gaapt een enorme
kloof. Voor democraten is een macht een middel, voor populisten een
doel. Voor democraten is politiek staatskunde, voor populisten een
vies woord waar ze zich van distantiëren ofschoon ze er deel van
uitmaken. Democraten luisteren naar mensen, maar proberen hen ook te
overtuigen. Populisten buiten onzekerheid en angst uit. Zij kiezen
voor de tribale, gesloten samenleving. Democraten daarentegen werken
aan de open samenleving. Overigens is het mijn diepste overtuiging dat
het tot stand brengen van die open samenleving en het daarbij
aanpakken van de samenlevingsproblemen die de mensen naar het
populisme drijft, uiteindelijk de enige remedie is tegen het
populistische gedachtengoed.
Weet, populisme mag dan van alle tijden zijn, links of rechts zijn,
doorheen de geschiedenis heeft de democratie uiteindelijk altijd
overwonnen. Maar dat vraagt inspanning, analyse en debat. Meegaan is
eraan toegeven. Slogans overwin je niet met slogans, maar wel met
overtuiging. Karel heeft die overtuiging. En hij heeft die
neergeschreven in een overtuigend boek. Een boek dat vraagt om
zelfkritiek, een boek dat vraagt om moed. Ik kan dan ook alleen maar
hopen dat "Pluche" door zoveel mogelijk mensen gelezen zal worden.
Ik dank u.