Opinie 18: 'Ook Duitsers zijn slachtoffer van de Tweede Wereldoorlog'
Duitsland neemt steeds vaker een slachtofferrol aan als het gaat om de
Tweede Wereldoorlog. Heel begrijpelijk, vindt Wara Wende, hoogleraar
Duitse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Want ook onder
Duitsers zijn destijds veel onschuldige slachtoffers gevallen. `Het is
belangrijk dat mensen, óók Duitsers zelf, een evenwichtiger beeld van
de geschiedenis krijgen.'
Pas sinds een jaar of acht wordt er onderzoek gedaan naar de vele
Duitse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Wende: `Denk
bijvoorbeeld aan de vele doden en gewonden bij luchtaanvallen van de
geallieerden. Of de verdrijvingen van Duitsers uit midden- en oost
Europa. Dankzij historisch onderzoek wordt steeds vaker betwist of de
luchtgevechten wel bijdroegen tot een sneller verloop van de oorlog.
En het bombarderen van Dresden, waarbij veel burgers zijn omgekomen,
lijkt simpelweg een wraakactie te zijn geweest.'
Boetekleed
Duitsland kent dus wel degelijk slachtoffers. Maar wat is dan de reden
dat deze eerder niet of nauwelijks ter spraken kwamen? Volgens Wende
was de tijd er eerder nog niet rijp voor. In de jaren vijftig was de
energie van de Duitser op de zogenaamde wederopbouw en het
Wirtschaftswunder geconcentreerd, de vraag naar de Duitse schuld aan
de Tweede Wereldoorlog stond toen nog niet op de agenda. Hoewel in de
jaren vijftig ook enkele literaire boeken verschenen waarin naast de
Duitse oorlogsmisdaden, ook de slachtofferrol van de Duitsers aan de
orde werd gesteld. Bijvoorbeeld Am grünen Strand der Spree van Hans
Scholz en Vergeltung van Gert Ledig `Er ontstond toen een heftige
discussie, maar deze waaide al snel weer over. Duitsland was te zeer
gewend het boetekleed aan te trekken.'
Twee soorten geschiedenis
Eigenlijk kun je spreken van twee soorten geschiedenis, volgens Wende:
de officiële en de informele. `Net zoals dat werkt bij herinneringen
is de geschiedenis een interpretatie van het verleden. Bepaalde dingen
worden vergeten, andere zaken juist uitvergroot. Welke selectie wordt
gemaakt is afhankelijk van de persoonlijke en maatschappelijke
situatie van dat moment.' Daders bijvoorbeeld herinneren en vooral
vergeten andere dingen dan slachtoffers.
Schuldbeleving
In de officiële herinneringscultuur heeft de jaren zestig een grote
rol gespeeld. `Studenten vroegen hun ouders naar de rol die zij
destijds speelden waardoor een uitvoerige schulddiscussie ontstond.
`Vanaf dat moment is in Duitsland altijd vooral de schuld benadrukt.'
Helemaal terecht, die schuldbeleving, vindt Wende, `maar daarnaast
bestond er ook nog het informele geheugen. De verhalen van families
met hun eigen leed, hun eigen verlies. En die verhalen zijn door dat
enorme schuldbesef altijd verdrukt naar de achtergrond.
Evenwichtige visie
Het idee dat je niet én schuldige en slachtoffer kon zijn heeft lang
bestaan, maar inmiddels is wel ruimte voor een evenwichtige visie op
het Duitse oorlogsverleden. Wende: `Maar dat betekent niet dat het
leed van de Duitsers en het leed dat door de Duitsers is aangericht
gelijkgesteld kunnen worden. Het betekent wel dat de Duitsers een kans
hebben met alle slachtoffers te rouwen.'
Duitse identiteit
Zo'n genuanceerd beeld is buitengewoon belangrijk, volgens Wende.
Vooral ook voor de Duitse identiteit. `Jaren geleden schroomde ik vaak
om kenbaar te maken dat ik uit Duitsland kom. Je schuldig voelen voor
de rol van Duitsland in de Tweede Wereldoorlog hoorde bij de Duitse
identiteit. Nu verschillende kanten van de oorlog steeds beter belicht
worden en de rol die Duitsland in de wereld speelt een totaal andere
is - denk bijvoorbeeld aan de Duitse houding in de Irakoorlog - is die
aarzeling stukken minder. Ik ben tenslotte niet verantwoordelijk voor
de daden van een generatie voor mij.'
Curriculum Vitae
Prof.dr. Wara Wende (1957) studeerde onder andere Algemene
literatuurwetenschappen, Germanistiek, Geschiedenis en Sociologie aan
de universiteit van Siegen. Vanaf 1985 werkte zij in verschillende
functies als onderzoeker en docent bij de universiteiten Siegen,
Witten-Herdecke, Kassel en Mainz. Sinds 2000 is ze hoogleraar Duitse
letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Eén van de speerpunten
van haar onderzoek betreft de rol van de Tweede Wereldoorlog en de
holocaust in film en literatuur.
Noot voor de pers
Informatie: prof. dr. W. Wende, tel. 050 363 56 33, e-mail:
w.wende@rug.nl of
wara.wende@uni-wh.de
Rijksuniversiteit Groningen