Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
logoocw
De voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal
Postbus 20018
2500 EA Den Haag
Den Haag Ons kenmerk Uw brief van
15 mei 2007 HO/AME/2007/14717
Onderwerp
OESO thematisch rapport hoger onderwijs- en
onderzoekbeleid
Zojuist kwam het rapport van de OESO over het Nederlandse hoger onderwijs- en onderzoekbeleid
gereed. Ik bied het u hierbij aan met mijn reactie.
De OESO (Organisatie voor Economische en Samenwerking en Ontwikkeling) heeft enkele jaren
geleden haar leden gevraagd om deel te nemen aan een review van hun hoger onderwijsbeleid.
Vierentwintig landen besloten mee te doen. Nederland hoort bij de dertien landen die bovendien
hebben gevraagd om een kritische doorlichting van het beleid ter plekke door een team van
deskundigen. Doel van de review is om ervaringen uit te wisselen en aanbevelingen te doen voor nieuw
beleid.
Het rapport komt op een voor Nederland uitstekend moment, zo aan het begin van een nieuwe
kabinetsperiode. De aanbevelingen vormen een welkome aanvulling op de verkenning die het kabinet
in haar eerste 100 dagen uitvoert. De lessen die we eruit trekken zijn een goede basis voor
herbezinning op een strategie voor de lange termijn.
Het rapport noemt sterke punten van het Nederlandse hoger onderwijs en onderzoek, zoals een
adequate publieke financiering, sterke instellingen en een goed kwaliteitszorgsysteem. Daarnaast
benoemt het review-team een aantal zwakke punten. Een aantal herken ik en zijn in het regeerakkoord
al benoemd, inclusief concrete acties voor verbetering. Ik reageer hieronder op de hoofdlijnen uit het
rapport:
· Toegankelijkheid
· Aansluiting van het hoger onderwijs op de arbeidsmarkt
· Onderzoek en innovatie
· Sturing en langetermijnbeleid
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Rijnstraat 50, Postbus 16375, 2500 BJ Den Haag T +31-70-412 3456 F +31-70-412 3450 W www.minocw.nl
blad 2/5
Toegankelijkheid
Het belangrijkste kritiekpunt van het reviewteam van de OESO is dat het beleid te veel is gericht op
jonge studenten met een goede vooropleiding. Er is te weinig aandacht voor etnische minderheden en
lagere sociale milieus. Dit wordt bovendien onvoldoende gecompenseerd door beleid voor een leven
lang leren. De OESO denkt dat het Nederland niet zal lukken om in 2010 een deelname aan het hoger
onderwijs van 50 procent te realiseren. De OESO suggereert dat dit vooral komt doordat relatief veel
leerlingen op 12-jarige leeftijd naar het VMBO gaan. Later krijgen ze onvoldoende kansen om alsnog
door te stromen naar het hoger onderwijs.
Ik neem de opmerkingen van de OESO over deelname aan het hoger onderwijs ter harte. Ik deel de
zorgen over gelijke kansen voor allochtone leerlingen en studenten. Maar ik ben niet pessimistisch
over de deelname aan het hoger onderwijs. Ik ben het niet eens met de suggestie dat de keuze van het
voortgezet onderwijs een belemmering is voor doorstroming naar het hoger onderwijs. Dit kabinet
werkt met volle inzet aan de aanval op de uitval en aan het studiesucces van allochtone leerlingen.
Niemand mag voor zijn achttiende de school verlaten zonder een kwalificerend diploma. Ik wil daarom
kwaliteit en kleinschaligheid van het onderwijs bevorderen. Voor- en vroegschoolse educatie wordt
versterkt. Wetgeving die de doorstroom tussen vo en ho belemmert, in het bijzonder de beroepskolom
vmbo-mbo-hbo, wordt in de komende kabinetsperiode geschrapt. Het aantal mensen dat minimaal
mbo op niveau 2, havo, vwo en hoger afrondt, neemt toe, van 58 procent in 1996 naar 65 procent in
2004, zo blijkt uit cijfers van het CBS. Nederland heeft de doelstelling van 50 procent deelname aan
het hoger onderwijs al bijna bereikt. We verwachten dat van degenen die in 1988 zijn geboren de helft
in 2011 in het hoger onderwijs is ingestroomd.
De OESO maakt kritische opmerkingen over de deelname van 30-plussers aan het Nederlandse hoger
onderwijs. De deelname aan het hoger onderwijs van mensen tussen de 30 en 40 jaar ligt drie procent
onder het OESO-gemiddelde van 5,4 procent. Het aantal nieuwe studenten van boven de 30 moet
omhoog. De rijksoverheid heeft het afgelopen jaar in bijna alle regio's afspraken gemaakt met
bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en lokale overheden. Die afspraken behelzen het aantal
werknemers dat wordt geschoold. Het gaat om 21.000 leerwerktrajecten (mbo en hbo) en 19.000
trajecten voor `erkenning van verworven competenties' in 2007, waarvan 8.000 in het hbo. Het kabinet
zet de komende jaren nadrukkelijk in op dergelijke trajecten. Daarbij worden momenteel ook pilots
met Associate degreeprogramma's uitgevoerd in het hoger beroepsonderwijs die interessant kunnen
zijn voor werkenden.
Vergroten van het aantal hoger opgeleiden kan dus door mensen in het vo en mbo te laten kwalificeren
voor doorstroom naar het hoger onderwijs en door werkenden en niet-werkenden in het kader van een
Levenlang Leren. De OESO besteedt in haar rapport minder aandacht aan een andere mogelijkheid,
verbetering van het rendement van hoger onderwijs door ongediplomeerde uitval uit het hoger
onderwijs te laten afnemen. Ook is gewenst dat buitenlandse kenniswerkers gemakkelijker dan thans
aan de Nederlandse arbeidsmarkt kunnen deelnemen.
blad 3/5
Hoger onderwijs en de arbeidsmarkt
Het reviewteam vindt de sterke gerichtheid van het Nederlandse hoger (beroeps)onderwijs op de
arbeidsmarkt een positief punt. Maar er worden ook een aantal zwakke punten benoemd:
Het lage aandeel opgeleiden in bèta en techniek. Hoewel de door de OESO genoemde studie van het
CPB (2005) geen aanwijzingen voor de huidige tekorten kon vinden, voorspellen studies van het
researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (2005) onverminderd tekorten in de periode tot
2010. Ik blijf het dus van groot belang vinden om studenten te blijven interesseren voor de studies beta
en techniek, ook in het licht van de Lissabon-agenda voor meer investeringen in research en
development. In de periode 2000-2006 is de instroom in de universitaire bèta- en technische
opleidingen gestegen met 22%. Het beleid zal zich de komende tijd meer richten op sleutelgebieden en
tekortsectoren in de arbeidsmarkt. Daarnaast zullen "good practices" voor de stimulering van de keuze
van vrouwen voor bèta zoals het inzetten van vrouwelijke rolmodellen op scholen worden verbreed.
Te weinig differentiatie in het hoger onderwijs. Ook dit wil ik oppakken, maar ik zie risico's in de
marktprikkels (open bestel, collegegelddifferentiatie) die de OESO voorstelt. Onderwijs is geen
volledige markt en jonge studenten kiezen vaak niet op basis van kwalitatieve overwegingen. Lopende
experimenten met selectie, collegegelddifferentiatie en open bestel zullen inzicht geven in de voor- en
nadelen.
Differentiatie wordt verder gestimuleerd door excellentie te stimuleren. Op dit moment werk ik aan een
programma om excellentie in het hoger onderwijs te bevorderen hiervoor is de komende jaren 50
miljoen uit het FES beschikbaar.
De aanbeveling van de OESO om een commissie onderzoek te laten doen naar de mogelijkheden voor
een open bestel naast de lopende experimenten - neem ik (deels) over. Ik zal met een aantal externe
deskundigen uitwerken wat in de Nederlandse context op de middellange termijn precies onder een
open bestel kan worden verstaan, en wat voor- en nadelen zijn.
Opleidingen van buitenlandse instellingen kunnen nu al geaccrediteerd worden. Maar met het oog op
internationalisering acht ik de uitbreiding van de mogelijkheid studiefinanciering mee te nemen naar
de hele wereld, waarmee de Tweede Kamer onlangs heeft ingestemd, van veel grotere betekenis.
Lectoren zijn verantwoordelijk voor het leveren van een bijdrage aan de ontwikkeling van de
beroepspraktijk en andersom - het vertalen van nieuwe ontwikkelingen in het beroep naar het
onderwijs. Dit is ook het model dat de OESO voor ogen heeft. Het is teleurstellend dat de door de OESO
bezochte hogescholen nog niet overtuigend duidelijk hebben kunnen maken hoe dit model in de
praktijk werkt. De vorming van lectoraten - lectoren en de bij hun activiteiten betrokken docenten- is
een nog relatief nieuwe ontwikkeling. De in 2005 uitgevoerde effectmeting laat zien dat lectoraten na
enkele jaren binnen de hogeschool goed gaan functioneren. Per 2009 komt er een
kwaliteitszorgsysteem voor lectoraten, waarin recht gedaan wordt aan het specifieke karakter van
"ontwerp en ontwikkeling".
blad 4/5
Onderzoek en innovatie
De OESO is over het algemeen positief over de ontwikkelingen van onderzoek en innovatie. Ik
onderschrijf en benadruk hierbij dat de Nederlandse universiteiten tot de top van de EU-landen
behoren. De noodzaak van het werken aan een `super-league' instelling zie ik dan ook niet.
De OESO is bezorgd of Nederland in staat is voldoende jonge onderzoekers aan te trekken en vast te
houden. OCW heeft de afgelopen jaren een aantal initiatieven genomen om meer onderzoekers op te
leiden. Zo zijn er onderzoeksmasters gekomen die voorbereiden op een promotie. Daarnaast loopt een
aantal programma's via NWO (Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek) zoals
Toptalent en Mozaïek, waarmee studenten een promotieplaats kunnen binnenhalen. Andere
voorbeelden zijn Rubicon (stimuleert onderzoekers een stageperiode in het buitenland te doen), en
Casimir (stimuleert publiek-private mobiliteit). Op basis van evaluaties van deze instrumenten bekijk ik
of er uitbreiding nodig is. Daarnaast acht ik de (ook door de OESO positief beoordeelde)
persoonsgerichte programma's van NWO van groot belang.
Het rapport besteedt vrij veel aandacht aan de noodzaak de tweede geldstroom via NWO te vergroten.
Tegelijkertijd zou de matchingslast van de universiteiten moeten verminderen. NWO zou dan integrale
kosten moeten vergoeden. Het regeerakkoord geeft aan dat er extra geïnvesteerd zal worden in het
ongebonden en zuiver wetenschappelijk onderzoek en in het onderzoek in de tweede geldstroom.
Waar het gaat om het onderscheid tussen hbo en wo, vind ik het essentieel dat universiteiten gericht
zijn op fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en dat het bij hogescholen gaat om ontwerp en
ontwikkeling. Wel zal er één voor hbo en wo geharmoniseerd model voor onderwijsbekostiging komen.
De OESO stelt in het algemeen dat de samenwerking tussen OCW en EZ niet goed loopt. Ik onderschrijf
van harte de noodzaak van een goede en soepele samenwerking met EZ. Het Innovatieplatform heeft
hier al een positieve impuls aan gegeven. Ik herken de observaties van de OESO ten aanzien van het
functioneren van het Innovatieplatform; het kabinet heeft onlangs de rol en samenstelling van het
Innovatieplatform nieuwe stijl bekend gemaakt, tegemoetkomend aan de reserves van de OESO.
Bovendien richten OCW en EZ op dit moment samen de projectdirectie Kennis en Innovatie op;
overigens blijft het primaat voor wetenschapsbeleid ten volle bij de minister van OCW liggen.
Sturing en langetermijnbeleid
Het reviewteam stelt dat OCW te veel wordt gedomineerd door kortetermijnreacties op politiek-
bestuurlijke verwikkelingen. Het department ontbeert een strategie voor de lange termijn en heeft
onvoldoende kennis van de onderwijs- en onderzoekspraktijk. De overheid zou in de nationale agenda
wel lippendienst aan de Lissabondoelen bewijzen maar maakt er niet genoeg werk van.
· Lange termijnbeleid
Ik wil in de komende kabinetsperiode het beleid nadrukkelijk richten op de lange termijn. De eerste
stap is dat ik dit najaar kom met één strategische langetermijnagenda voor hoger onderwijs en
wetenschapsbeleid met heldere doelen. Die komt in de plaats van het afzonderlijke Hoger Onderwijs-
en Onderzoekplan en het Wetenschapsbudget. Zo'n agenda sluit ook goed aan bij de intentie van het
kabinet om een lange termijn strategie te ontwikkelen voor innovatie en ondernemerschap.
blad 5/5
· Sturingsinstrumenten
De OESO geeft aan dat het OCW ontbreekt aan effectieve sturingsinstrumenten om de nationale
agenda uit te voeren. In dat opzicht wordt te veel overgelaten aan de instellingen. Ik onderschrijf de
noodzaak van consistente sturing. Ik teken daarbij wel aan dat centrale gedetailleerde sturing door de
overheid niet werkt. Waar het om gaat is dat de stevige positie van instellingen gepaard gaat met de
nodige checks and balances. Ik wil daarom de positie van studenten, professionals en werkgevers in de
wet versterken.
De OESO meent dat OCW naast de reguliere lumpsum geen financieel instrument heeft om specifiek
aanvullend beleid te voeren. Er bestaan nu veel kleine budgetten voor specifieke beleidsdoelen (ICT,
beroepskolom, lectoren, bèta/techniek, etc), elk met hun eigen benadering. Ik neem dit signaal ter
harte en zal in de strategische lange termijn agenda ingaan op instrumenten die het mogelijk maken
gerichter en effectiever maatschappelijke prioriteiten aan te kunnen pakken.
Tot slot
Het rapport bevat nog belangrijke aanbevelingen met betrekking tot een aantal andere onderwerpen
zoals studiefinanciering, kwaliteitszorg en internationalisering. Voor studiefinanciering heeft de
Tweede Kamer onlangs ingestemd met twee belangrijke wijzigingen per 1 september 2007: extra
leenmogelijkheid voor collegegeld en meeneembaarheid van studiefinanciering naar de hele wereld.
Voor kwaliteitszorg en internationalisering kom ik later dit jaar met aanvullende concrete voorstellen.
De minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,
dr. Ronald H.A. Plasterk