Universiteit van Tilburg

Universiteit van Tilburg 18 september 2007

Rituelen als virtualisering van het alledaagse

Inaugurele rede prof. dr. Wouter van Beek over de betekenis van rituelen

De betekenis van een ritueel is vaak moeilijk te omschrijven, zelfs voor de deelnemers eraan. Toch heeft het ritueel zin voor hen, hoe vaag ook. Dat betoogt hoogleraar Antropologie van de Religie Wouter van Beek in zijn inaugurele rede De rite is rond. Betekenis en boodschap van het ongewone, op vrijdag 28 september aan de Universiteit van Tilburg.

Het debat over de betekenis van rituelen loopt al lang in de antropologie van de religie en de religiewetenschappen. Sommigen stellen dat een ritueel geen betekenis heeft, zelfs niet voor de uitvoerders en deelnemers ervan. Maar, luidt dan de kritiek, waarom voeren mensen dan toch rituelen uit?
De antropoloog Van Beek, die rituelen onderzocht in Kameroen en Mali, lost deze paradox op door onderscheid te maken in de inherente betekenis van een ritueel, ofwel de boodschap, en de zin van een ritueel, ofwel de betekenis. De boodschap kan volgens hem heel goed 'leeg' zijn, zelfs in rituelen waarin geheimen worden onthuld. Een dorpsoffer bij de Kapsiki in Noord-Kameroen verwijst bijvoorbeeld op het betekenisniveau van de boodschap louter naar zichzelf, en communiceert verder niets. Tegelijkertijd construeren de deelnemers zelf wel zin of betekenis.
De betekenis die deelnemers aan een rite geven, is volgens Van Beek gebaseerd op de herkenning van alledaagse aspecten. Zo wijken religieuze noties op duidelijke wijze af van het gewone, dagelijkse leven: geesten van voorouders zijn menselijk, maar hebben geen menselijk lichaam. Daarnaast worden in rituelen dagelijkse handelingen verwerkt, die ook een ongewoon ofwel virtueel aspect hebben: een ritueel offer is bijvoorbeeld een maaltijd met een onzichtbare eregast.
Het herkenbare aspect van een ritueel, de maaltijd, biedt de deelnemers een handvat om er betekenis aan te geven. In een maskerfeest bij de Dogon van Mali kunnen zo drie niveaus van betekenistoekenning worden onderscheiden, aldus van Beek: het maskerritueel transformeert de gestorvenen in voorouders, het laadt de energie van het dorp op en is te lezen als mannelijke poging tot vruchtbaarheid.

Virtuele werelden
Van Beek beschouwt ook de 'religie van deze tijd', sport, als een virtuele wereld waaraan betekenis wordt toegekend. Hij concludeert dat sport het structurele tegendeel is van religie. Tot slot beschouwt hij virtuele werelden als religie, sport, reclame en internet als vergelijkbare fenomenen met een scala aan interpretatiemogelijkheden. In de postmoderne samenleving is betekenisgeving van het 'ongewone' net zo vanzelfsprekend als dat in andere tijden en culturen was, zij het dat wij meer alternatieven hebben voor interpretatie.