Persbericht
Rijksuniversiteit Groningen / nummer 31 / 10 maart 2008
Twee promoties over regent en geograaf Nicolaes Witsen
Sleutelrol Witsen in betrekkingen met Rusland van Peter de Grote
Een verzwegen vriendschap met een verre neef aan het Russische hof en handig gebruik van nepotisme en patronage vormden de basis voor het onderzoek van de Nederlandse regent en geograaf Nicolaes Witsen (1641-1717). Dat blijkt uit twee onafhankelijk van elkaar uitgevoerde onderzoeken, waarop Igor Wladimiroff en Marion Peters op respectievelijk 13 en 20 maart 2008 aan de Rijksuniversiteit Groningen promoveren.
De Amsterdamse burgemeester Nicolaes Witsen publiceerde in 1687 als eerste een realistische kaart van Siberië. Een opmerkelijke prestatie, aangezien hij Siberië nooit had bezocht en niemand buiten Rusland toegang had tot de schaarse cartografische gegevens. Promovendus Igor Wladimiroff achterhaalde Witsens geheime bron: neef en leeftijdsgenoot Andries Andriesz. (Andrej Andrejevitsj) Winius, die als tolk voor tsaar Aleksej werkte en vertrouweling van diens zoon Peter de Grote was.
Geheime briefwisseling
Witsen ontmoette zijn gerussificeerde neef, de zoon van een geëmigreerde Amsterdamse graanhandelaar, in 1665 tijdens een verblijf in Moskou. De ontmoeting vormde het begin van een hechte vriendschap en samenwerking. De neven zouden hun hele leven lang een intensieve briefwisseling onderhouden. Daaruit blijkt een intieme vriendschap, aldus Wladimiroff. De twee bespraken lief en leed, leenden elkaar geld, en deelden een sterke interesse voor cartografie. Aan het Russische hof ontwikkelde Winius zich tot een vooraanstaande bestuurder en vertrouweling van de tsaar. Hij bekleedde verschillende hoge regeringsposten, onder andere als hoofd van de Siberische kanselarij. Dankzij Winius kon Witsen na zijn eerste overzichtskaart van Tartarije, zoals Siberië toen werd genoemd, nog een aantal regionale kaarten tekenen en een aardrijkskundige verhandeling schrijven over het gebied: Noord en Oost Tartarye (1690/1705). De samenwerking werd zorgvuldig geheim gehouden. Zou de rol van Winius bekend worden, dan zou hij in Rusland tot persona non grata worden verklaard.
Cartografie
De geheime vriendschap en samenwerking tussen Witsen en Winius is om meerdere redenen opmerkelijk, aldus Wladimiroff. "Ten eerste is het duidelijk geworden dat Nederland op het gebied van cartografie de leermeester is geweest van Rusland. Ten tweede is het verrassend dat er op regeringsniveau zo'n intieme band bestond tussen de twee landen. Bovendien is het opvallend dat een Nederlandse immigrant op zo'n hoog niveau een post kon bekleden in de regering van de tsaar."
Vriendschap met tsaar Peter de Grote
Vrijwel alle tijd die Witsen naast zijn bestuursfuncties restte - behalve dertien maal burgemeester van Amsterdam was hij onder meer gedeputeerde in de Staten-Generaal en diplomaat aan het Engelse hof - besteedde hij aan onderzoek. Zijn eerste boek, over de scheepsbouw, werd een standaardwerk. Het bevestigde Witsens reputatie bij tsaar Peter de Grote, die van 1697 tot 1698 met zijn gevolg een bezoek bracht aan de Nederlandse Republiek. Dat bezoek leidde tot een persoonlijke vriendschap tussen Witsen en de tsaar en zijn begeleiders, zo blijkt uit onderzoek van Marion Peters, die zich richtte op het totale wetenschappelijke bedrijf van de Amsterdamse burgemeester en VOC-bewindsman.
Verboden wapenleveranties
Witsen ontwikkelde zich tot de belangrijkste agent van tsaar Peter in Nederland. Uit het onderzoek van Peters komt zijn vergaande bereidheid naar voren om de vorst in zijn wensen tegemoet te komen. Hij ging zelfs zo ver dat hij wapentransporten naar Rusland mogelijk maakte, ook al overtrad hij daarmee een verbod van de Staten-Generaal op wapenleveranties aan vreemde mogendheden. Witsen werd voor zijn loyaliteit beloond met oekazes, speciale verordeningen van de Russische troon om handel te mogen drijven.
Tragisch figuur
Witsens band met de tsaar gaf een krachtige impuls aan zijn onderzoek, dat werd ingegeven door de wens om een noordelijke handelsroute naar Oost-Indië te vinden. Peters werd verrast door de omvang van Witsens netwerk, dat voor een groot deel stoelde op patronage en nepotisme. "Dat was enorm: het strekte van Siberië tot Suriname, Afrika, China, Japan en Batavia, van waaruit hij schepen liet sturen naar Nieuw-Guinea en Australië." Daarnaast vergaarde Witsen als documentatie voor zijn onderzoek een reusachtige collectie 'zeldzaamheden'. Voor zijn antropologische navorsingen liet hij zelfs twee Papoea's naar Amsterdam komen. Toch vindt Peters Witsen in zekere zin een tragisch figuur: hij was onderhevig aan depressies, zijn kinderen stierven vroegtijdig en hij kon geen punt achter zijn levenswerk zetten. "Daarbij was Witsen erg ambitieus", aldus Peters. "Hij wilde een plek verwerven in de geschiedenis. Maar het meeste werk van hem blijkt verloren te zijn gegaan en als burgemeester is hij in 1706 gewipt."
Curriculum vitae
Jhr. Igor Wladimiroff (Den Haag, 1943) doorliep de Koninklijke Militaire Academie (KMA) in Breda en werkt als organisatieadviseur in Amsterdam. Hij promoveert op 13 maart bij prof.dr. K. van Berkel en dr. J.S.A.M van Koningsbrugge op het proefschrift "De kaart van een verzwegen vriendschap. Nicolaes Witsen en Andrej Winius en de Nederlandse cartografie van Rusland."
Drs. Marion Peters (Djakarta, 1951) studeerde Nederlands, algemene literatuurwetenschap en kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam (UVA). Zij is de auteur van het bekroonde boek In steen geschreven. Leven en sterven van VOC-dienaren op de kust van Coromandel in India (2002). Peters promoveert op 20 maart bij prof.dr. K. van Berkel en dr. J.S.A.M van Koningsbrugge op het proefschrift "Mercator Sapiens (De Wijze Koopman). Het wereldwijde onderzoek van Nicolaes Witsen (1641-1717), burgemeester en VOC-bewindhebber van Amsterdam."
Het Nederland Rusland Centrum (NRCe) geeft van beide proefschriften een handelseditie uit in de universiteitsreeks Baltic Studies.
Noot voor de pers
Informatie: Igor Wladimiroff, tel. 06 - 53 66 44 70, e-mail: wladimiroff@condroz.nl
Marion Peters, tel. 020 - 62 33 482, e-mail: mhpeters@xs4all.nl
Redactie
Afdeling Communicatie / Postbus 72, 9700 AB Groningen / 050 - 363 44 44 /
Rijksuniversiteit Groningen
De Rijksuniversiteit Groningen behoort tot de top van de Europese research-universiteiten en is internationaal georiënteerd. De universiteit is maatschappelijk actief en voelt zich betrokken bij haar omgeving. Talent, ambitie en prestatie van de 25.000 studenten en 5.500 medewerkers worden waar mogelijk gehonoreerd.
Rijksuniversiteit Groningen