04-05-2008 16:40
TOESPRAAK MINISTER VAN MIDDELKOOP BIJ DODENHERDENKING
Minister van Defensie Eimert van Middelkoop heeft zondagmiddag in het
perscentrum Nieuwkoop te Den Haag een toespraak gehouden ter
gelegenheid van Dodenherdenking. De bewindsman ging daarbij onder meer
in op het ârecht van spekenâ.
Inhakend op de viering van Bevrijdingsdag, zei Van Middelkoop dat
âwijâ nooit het gevoel, de euforie of de ontlading kunnen navoelen van
de feestvierders op 5 mei 1945. âDat hoeft ook niet; zij kenden de
contrastervaring, die de meesten van ons vreemd is, namelijk die
tussen repressie en vrijheid. Wij delen in de echo van hun bevrijding
en daarmee geven wij vorm aan de dank die wij de generaties van
destijds verschuldigd zijn. Zij ontsnapten tenslotte aan de tunnel van
angst en terreur naar de vrije ruimte, die ons nu als zo
vanzelfsprekend voorkomt.â
Volgens de minister is Bevrijdingsdag dus âniet los verkrijgbaarâ. âWe
moeten eerst door de ernst en de stilte van de 4de mei heen. Zowel het
contrast als de verbondenheid van beide dagen raken aan iets
authentieks in mens en samenleving. Geen carnaval zonder
vastenperiode. Geen Pasen zonder Goede Vrijdag. Het beloofde land
wordt pas bereikt via het enge pad van de bedreigende zee. Voor het
moment van de uitbundigheid en de opluchting is er het moment van de
reflectie op wat is geschied en wat het ons heeft te zeggen. Op 4 mei
luisteren we aandachtig naar de stemmen uit de geschiedenis. Dat is
een kwestie van dankbaarheid en respect voor hen die vielen. Wij staan
stil en luisteren, zij hebben op een moment als dit recht van
spreken.â
Verder inhakend op het ârecht van sprekenâ zei Van Middelkoopâ altijd
een trouwe bezoeker te zijn geweest van de ceremonie van de 4de mei.
âAls scholier was er de fascinatie met het plechtige vertoon van de
volwassenen die het nog hadden meegemaakt. Later groeide het besef van
burgerplicht tegenover de gevallenen. Ik ben gaan hechten aan die twee
stille minuten, de altijd wat ongemakkelijke verbondenheid in dat
ritueel van nationale verdieping. De geluiden in de verte waar het
leven in profanie gewoon doorgaat. Het moeizaam gezongen Wilhelmus. De
schoolkinderen, die in hun onschuld bloemen leggen. En altijd is er
dat onvermogen om ten overstaan van die verschrikkelijke historische
feiten van weleer de gedachten te bepalen. Wat dan overblijft, is het
met stomheid geslagen zijn. Twee sobere minuten, momenten van respect.
Het is wel het minste wat van ons, de erfgenamen van hun strijd,
gevraagd mag worden.â
Sprekend in het hart van âde vierkante kilometer van de Nederlandse
parlementaire democratieâ, en luisterend naar de stemmen uit het
verleden, wie hebben er dan recht van spreken, zo vroeg Van Middelkoop
zich af. âAllereerst natuurlijk de strijders voor het vrije woord. En
daarmee lijken we heden en verleden op een zeer directe en herkenbare
manier met elkaar verbonden te hebben. Wordt immers in het politiek en
maatschappelijk discours van onze dagen dat vrije woord niet bijna
dagelijks met hartstocht beleden? Strijders van het vrije woord, dat
zijn wij nu toch allemaal. Ook de democratie kent kennelijk haar eigen
heroïek en pathos.â
Maar hoe zuiver is âonsâ pathos, vervolgde de defensieminister.
âWaardoor is het gelouterd? Wie iets dieper steekt ontdekt dat het
verleden en ons heden niet zo gemakkelijk te verbinden zijn. Het vrije
woord kan in onze tijd tot expressie komen in een constitutioneel
gewaarborgde vrije ruimte. In een open samenleving zonder vrees voor
repressie. Zonder veel begrenzing. Het vrije woord wordt gesproken
zonder dat we daarvoor eerst moed verzamelen. Wat zegt het over onze
tijd, over onze angsten, dat het debat over de vrijheid van het woord
zich heeft toegespitst op het recht om te beledigen, om te krenken?
Doen wij zo nog wel recht aan het wezenlijke van het vrije woord?
Eerlijk gezegd vind ik het in onze tijd, in onze democratische
samenleving, geen bewijs van innerlijke kracht om rechten van
beledigen en krenken te poneren. Het is eerder een bewijs van
innerlijke onzekerheid en angst. Als zodanig valt dat serieus te
nemen, maar dan als indicatie van maatschappelijke spanningen en niet
als iets dat moet gelden als een ultiem bewijs van onze tolerantie.â
In dit opzicht kan de geschiedenis het noodzakelijke reliëf bieden,
hield Van Middelkoop zijn gehoor voor. âEr zijn tijden dat beledigen,
krenken, verwensen, vervloeken, ridiculiseren, schofferen en schenden
niet alleen gelegitimeerde uitingsvormen zijn, maar noodzakelijke
middelen in een strijd. In het bezette Nederland waren het soms de
laatste nog beschikbare strijdmiddelen. Uit die tijd is ons een
rijkdom aan uitingen van vileine spot overgeleverd. Toen was het
beledigen van de bezetter noodzakelijk voor het zelfrespect, voor het
de moed erin houden, het moreel overleven, als bewijs van innerlijke
vrijheid. Het vrije woord werd geslepen als wapen tegen een macht van
kwaad, repressie, onrecht, dodende discriminatie. Er moest daarom
afgebroken worden. Dat woord mocht daarom rauw, ongepolijst,
beschadigend zijn om toch zuiver te blijven klinken. Op een dag als
vandaag bewijzen wij op deze plek eer aan hen die daar de moed voor
hadden. De ondergrondse pers uit de tijd van de bezetting, de
predikanten, dienaars van het Woord, die in openbare erediensten de
moed hadden te bidden voor de Koningin, de dichters van de
verzetspoëzie, de koeriers van pamfletten en schotschriften. Als het
gaat over het vrije woord hebben zij allereerst recht van spreken. En
wij gedenken hen in bewondering en verwondering. Zoals we later
respect hadden voor de dissidenten achter het toenmalige IJzeren
Gordijn. In hun woede en verzet waren zij de dragers van de
herinnering aan en het verlangen naar vrijheid, recht en waarheid.â
Volgens Van Middelkoop vormen de begrippen vrijheid, recht en waarheid
de kern van dat verzet, de diepere motivatie. âDaar ging het om, het
verlies van die waarden was onaanvaardbaar. Daarvoor mocht zelfs het
offer van het eigen leven worden gebracht. Als zij dus om die reden
recht van spreken hebben, wat zegt dat ons dan vandaag? Allereerst dat
wij ons verplicht weten politieke, maatschappelijke en persoonlijke
vrijheden zo ruim mogelijk te waarborgen. Vrijheid is een goed dat
onbekrompen genoten moet kunnen worden. Vervolgens dat wij het
handelen van elke autoriteit binden aan de eisen van
rechtsstatelijkheid en de maatschappelijke omgang de eis van
rechtvaardigheid aanleggen. En ten slotte dat altijd in ons spreken,
onze dialogen, onze politieke en maatschappelijke debatten iets
zichtbaar blijft van de passie voor de waarheid. Is het zo vreemd om
te streven naar een samenleving waarin de waarheid regeert? Mijn
stelling is derhalve dat een vrije samenleving de herinnering vitaal
moet houden aan de motieven van hen die het vrije woord bleven spreken
ook toen het een zaak van leven en dood was. En ook dat in ons actueel
spreken en handelen dat besef moet doorklinken. Wij houden onszelf en
elkaar dus bij de les van vrijheid, recht en waarheid. Ook als
daarvoor niet of nauwelijks een offer gebracht hoeft te worden.â
De waarheid moet gezegd kunnen worden, stelde Van Middelkoop. âDat
zijn we aan elkaar verplicht. Maar waarom eigenlijk? Die fundamentele
vraag wil ik beantwoorden aan de hand van twee illustraties. Jaren
geleden las ik van de militante pamflettist, politicus en verzetsman
Jacques de Kadt diens hoofdwerk âHet fascisme en de nieuwe vrijheidâ,
een in 1939 geschreven analyse van het nationaal-socialisme en
fascisme. Hij noemt daarin het fascisme âhet, tot een haatgrens
verwrongen en verstarde, gezicht van de verlangens en behoeften van
onze tijdâ. Leerzaam is dat hij niet volstaat met een radicale
afwijzing van het fascisme, maar ook de vraag stelt âwat er sterk,
gezond en waar aan het fascisme isâ. Want daaraan heeft het fascisme
een groot deel van zân successen te danken. Anno 2008 kunnen wij het
populisme afwijzen, maar met De Kadt mogen wij de vraag niet ontlopen
waarom en in hoeverre het een uitdrukking is âvan de verlangens en
behoeften van onze tijdâ. Na een diepgravende analyse van het kwaad
van het fascisme gaat hij na welke machten dit kwaad kunnen keren. Let
wel, hij schreef in 1939! Het resultaat van die zoektocht is
teleurstellend. Noch het communisme, liberalisme, kapitalisme of het
christendom achtte hij daartoe in staat. Al lezende raakte ik steeds
nieuwsgieriger naar zijn antwoord. Ik weet nog dat ik dacht: âHij zal
toch niet met zoiets als morele herbewapening als remedie aankomenâ.
Nee, de dwingende logica van zijn analyses liep uit in de simpele,
maar zeer confronterende conclusie: âDe oorlog is de enige werkelijk
grote mogelijkheid tot de ondergang van het fascismeâ.Wat een
intellectuele vermetelheid! Maar dat was toen de waarheid, die gezegd
moest worden. Daartoe achtte hij zich verplicht. Omdat er iets
fundamenteels op het spel stond, namelijk onze beschaving van
democratie, vrijheid en recht. Wat mij trof was zijn moed die
waarheid, de onvermijdelijkheid van oorlog, uit te spreken. De toen
nog gewaarborgde vrijheid van meningsuiting stelde hem daartoe in
staat.â
Sprekend over een âgeheel andere illustratieâ, zei Van Middelkoop als
christen te staan in een traditie waarin de goede levensstijl zich
manifesteert in waarden als â hij citeerde de apostel Paulus â
âliefde, vreugde en vrede, geduld, vriendelijkheid en goedheid,
geloof, zachtmoedigheid en zelfbeheersingâ. âWie naar die regel leeft
zal weinig behoefte hebben de grenzen van de vrijheid van
meningsuiting te verkennen. Dat is waar, maar het is slechts een deel
van het verhaal. Christus zelf kon ongemeen hard de waarheid
vertellen, schelden zo u wilt. Hij kwalificeerde zijn tegenstanders
met uitdrukkingen als âverdorven generatieâ, âongemarkeerde gravenâ,
âadderengebroedâ. Hij gebruikte rauwe taal als een zweepslag om de
leugen te ontmaskeren, om de waarheid aan het licht te brengen. In
beide voorbeelden gaat het om de expressie van de onverbloemde
waarheid, eerlijk en confronterend. In beide gevallen staat evenwel
die shockerende taal onder de spanning van het opkomen voor een hoger
ideaal. Wie goed luistert, zal willen erkennen dat we hier ver
verwijderd zijn van een zucht tot het zaaien van haat. Integendeel, in
beide gevallen wordt het heil van de ander gezocht, politiek en
spiritueel. Dat rechtvaardigt dan ook de zweepslag van de taal. En
daarmee is tevens de noodzaak gegeven van de daarvoor benodigde
vrijheid van expressie.â
De waarheid moet gezegd kunnen worden, aldus Van Middelkoop. âLaten we
pal blijven staan voor de vrijheid om dat mogelijk te laten blijven.
Van een inperking van die vrijheid zouden we immers zelf wel eens het
slachtoffer kunnen worden, politiek of spiritueel. Laten we ons
realiseren hoe kostbaar die vrijheid is. Laten we daarom die vrijheid
met zorg beheren. Laten we allereerst, gepolijst of ongepolijst, de
ander zoeken, niet om hem uit te sluiten, maar om hem in te sluiten in
het domein van waarheid, recht en vrijheid.â
Ministerie van Defensie