Universiteit Leiden

Islam in Indonesië nog steeds gematigd

'Traditionele gezagdragers geven hun invloed op het gebied van huwelijksrecht niet graag op, of het nu katholieke priesters, Afrikaanse stamhoofden of islamitische schriftgeleerden zijn', zegt Jan Michiel Otto, hoogleraar recht en bestuur in ontwikkelingslanden en directeur van het Van Vollenhoven Instituut. 'Daartegenover emanciperen vrouwen wereldwijd en schrijdt de tendens naar gelijke rechten al meer dan een eeuw voort, in Latijns-Amerika, Afrika en ook in de moslimwereld.'

Erfrecht
'In Indonesië leven gematigde interpretaties van de islam nog steeds in brede kring', vertelt Otto, 'maar de wereldwijde Islamic awakening heeft ook in Indonesië de laatste decennia wel tot enkele nieuwe trends geleid.' Meer meisjes en vrouwen dan 25 jaar geleden dragen een hoofddoek, islamitische financiële instellingen zijn snel gegroeid en de staatsrechtbanken voor 'religieuze zaken' hebben in 2006 een schijnbaar

Het Australia-Netherlands Research Collaboration programma

Het ANRC-programma is een samenwerkingsverband tussen de Universiteit Leiden en The Australian National University. Het heeft als doel de overheden van Australië en Nederland te adviseren over beleidsvorming over de regio Zuidoost-Azië. Het programma loopt tot 31 december 2012 en wordt in Leiden uitgevoerd door de Faculteit der Letteren.

Geschiedenis
Naar aanleiding van het bezoek van prins Willem-Alexander en prinses Máxima aan Australië en Nieuw-Zeeland in 2006 hebben de Universiteit Leiden en The Australian National University (ANU) het ANRC-programma opgericht. Beide landen hebben in totaal circa een half miljoen euro voor het programma beschikbaar gesteld.

Invulling
Beide universiteiten hebben de opdracht gezamenlijk onderzoeksprojecten op te zetten, de uitwisseling van studenten en jonge onderzoekers mogelijk te maken en ideeënuitwisseling te stimuleren op het gebied van beleidsontwikkeling. Het ANRC-programma doet dit door workshops te organiseren en beurzen beschikbaar te stellen aan promovendi die in Nederland of Australië onderzoek willen doen. Ook wordt er gewerkt aan een eerste uitwisselingsovereenkomst voor studeren tussen de Faculteit der Letteren en het ANU College of Asia and the Pacific. Daarnaast organiseert het ANRC-programma in zowel Nederland als Australië bijeenkomsten waar deskundigen beleidsmedewerkers informeren over aspecten van Zuidoost-Azië en de individuele landen binnen deze regio.

Bereik van het programma
Hoewel de Universiteit Leiden en de ANU verantwoordelijk zijn voor de uitvoering van het programma, kunnen alle Nederlandse en Australische universiteiten en kennisinstellingen via calls for proposals aanspraak maken op de subsidiegelden. exclusieve bevoegdheid gekregen erfrechtzaken te beslechten. Otto: 'Dat laatste kan, maar hoeft niet, te leiden tot een verslechtering van de erfrechtelijke positie van vrouwen. Indonesische gezagsdragers - waaronder zelfs een minister voor Godsdienstzaken - hebben in het openbaar verklaard dat zij wel manieren vinden om hun dochters gelijke delen te laten erven. Bovendien wordt minder dan 2% van erfrechtelijke conflicten aan een rechtbank voorgelegd.'

Huwelijksrecht
Het huwelijksrecht en erfrecht is een van de rechtsgebieden waarin oude invloeden van godsdienst en cultuur het langst doorwerken. Dat is zichtbaar in het echtscheidingsrecht van bepaalde katholieke landen, bijvoorbeeld in Latijns-Amerika, in de invloed van het gewoonterecht op het huwelijksrecht in Afrika en delen van Azië en in de invloed van de sharia op het huwelijksrecht in Indonesië en andere moslimlanden. 'De regeringen van de meeste moslimlanden hebben geprobeerd de tendens van emancipatie in de wetgeving vast te leggen, en doorgaans met succes', zegt Otto. 'In 1974 legde een Indonesische wet polygamie en verstoting aan banden. Dat soort gematigde wetten gelden ook in Egypte, Marokko, en al langere tijd in Pakistan.'

Radicale krachten
In Iran is vanaf 1979 het tegenovergestelde gebeurd en is de klok juridisch gesproken teruggedraaid. Otto: 'Bepaalde krachten in Indonesië hebben iets dergelijks ook op hun agenda. Zij willen weer terug naar onbelemmerde verstoting, beperking van de mogelijkheden van vrouwen zelf echtscheiding aan te vragen, onbelemmerde polygamie met vier vrouwen, geen gemengde huwelijken, enzovoort. Maar hiervoor bestaat geen meerderheid en de regering wil het ook niet. Democratische verkiezingen hebben deze radicale krachten onvoldoende steun opgeleverd. Door felle uitspraken en acties weten deze stromingen de spanning echter in stand te houden.'

Een gerechtsdienaar van de sharia geeft stokslagen aan een overspelige vrouw voor de moskee in Banda Aceh.

Aceh
Aceh vormt volgens Otto een geval apart. De provincie kent een geschiedenis van separatisme en burgeroorlog. 'Om allerlei redenen heeft Jakarta besloten daar een experiment uit te laten voeren met islamitische wetgeving en rechtspraak die verder gaat dan in andere provincies. Dit heeft ertoe geleid dat voor bepaalde vergrijpen daar nu ook een lijfstraf bestaat, namelijk caning (stokslagen). Een studiecommissie heeft zich hiervoor onder meer georiënteerd op Maleisië en het niet-islamitische Singapore, landen die sinds de koloniale tijd caning in stand hebben gehouden. De straf wordt vooralsnog spaarzaam en met terughoudendheid toegepast. Rechters in Aceh vertelden me dat de veroordeelde zelf deze straf vaak verkiest boven hechtenis en er een soort van zuivering in ervaart. Zij meenden dat de risico's van gevangenisstraf in criminologisch opzicht groter zijn.'

Wilders
Veel mensen in het Westen hebben op grond van alarmerende persberichten een bepaald, verkeerd beeld van de islam in Indonesië, vindt Otto. 'Op de dag dat Wilders' film uitkwam, vroegen wij ons op het Van Vollenhoven Instituut af hoe in Indonesië zou worden gereageerd. NRC Handelsblad had de volgende dag een foto van boze baardmannen die in Medan een vlag verbrandden bij het Nederlandse consulaat; hooguit enkele tientallen mensen waren op die georganiseerde betoging afgekomen. Stijn van Huis - een aio bij ons - speurde die dag Indonesische kranten op internet af. Die besteedden nauwelijks een woord aan het filmpje. De Jakarta Post had die dag een groot bericht over een conferentie over homoseksualiteit, waarbij verschillende organisaties hun zienswijzen gaven. Sommigen betoogden dat de islam homoseksualiteit wel degelijk toestond, en dat was de kop van het betreffende artikel in die krant. Dat is nu nieuws in Indonesië, maar kennelijk niet in Nederland.'

Staatsmacht
Otto: 'Indonesië had in 1998 na de val van Suharto kunnen kiezen voor het uitroepen van een islamitische staat, maar dat is niet gebeurd. De vrij gekozen volksvertegenwoordiging heeft besloten de huidige staatsvorm te handhaven, en in de grondwet de mensenrechten drastisch te versterken. De georganiseerde geestelijkheid oefent geen directe staatsmacht uit. Wel vormen de fatwa's van de landelijke raad van schriftgeleerden belangrijke politieke signalen aan regering en parlement, soms met zorgwekkende inhoud. Maar de geestelijkheid regeert niet. Het grootste islamitische land is sinds 1998 een democratie. Islamitische groepen kunnen zich wel via politieke partijen en massabewegingen organiseren en dat gebeurt op grote schaal. Er zijn verschillende islamitische partijen maar die zijn heel verschillend van signatuur. De PKB van Wahid is uitgesproken nationalistisch en democratisch en neigt naar een seculiere staat. De PKS is sterk gegroeid en is meer orthodox, maar heeft zich onlangs ook voor pluralisme uitgesproken. Ook aan de grote islamitische staatsuniversiteiten waarmee Leiden samenwerkt zien we een interessante modernisering. Een sharia-faculteit in Jakarta is nu veranderd in een faculteit voor 'sharia en recht'.

Prof.dr. Jan Michiel Otto: 'De regeringen van de meeste moslimlanden hebben geprobeerd de tendens van emancipatie in de wetgeving vast te leggen, en doorgaans met succes.' Workshop
Op 7 en 8 juli wordt in Leiden een workshop gehouden over de stand van zaken op het gebied van de islamstudie met betrekking tot Zuidoost-Azië. De workshop - georganiseerd door de Australia-Netherlands Research Collaboration programma (ANRC) en het International Institute for the Study of Islam in the Modern World (ISIM) - is verdeeld in drie thema's: Governance of Islam in colonial and postcolonial Southeast Asia, Transnational networks in Southeast Asia (and beyond) en Media and Performances. Otto geeft een lezing onder titel Sharia and national law in Indonesia.

Workshop
Studying Islam in Southeast Asia: State of the Art and New Approaches Maandag 7 en dinsdag 8 juli
Snouck Hurgronjehuis
Rapenburg 61