Conflict over 25.000 luisterboeken van voormalige blindenbibliotheken


AMSTERDAM, 20081121 -- Er is een conflict gerezen tussen openbare bibliotheken en auteurs over de collectie van 53.000 luisterboeken en een onbekend aantal eboeken, waaronder 12.000 gesproken romans, van de voormalige blindenbibliotheken. De werken kunnen bij de openbare bibliotheken als onbeveiligd bestand in principe door iedereen worden geleend, beluisterd op mp3 spelers, en vermenigvuldigd. In veel gevallen blijkt het te gaan om opnamen waarvan de auteurs niet eens wisten dat ze gemaakt zijn. Een aantal auteurs heeft verzocht het werk te laten vernietigen.

Stichting Auteursdomein die dit onder de aandacht brengt, wil opheldering over de manier waarop de collecties van de voormalige blindenbibliotheken zijn overgedragen aan de Vereniging van Openbare Bibliotheken, en over de vraag hoe het mogelijk is dat er luisterboeken zijn gemaakt buiten de auteur om. Behalve om luisterboeken gaat het ook om een grote collectie digitale tekstbestanden of eboeken, die onbeveiligd worden verspreid op CD. De luisterboeken zijn behalve op aangepaste daisy-spelers te beluisteren op mp3 spelers en de PC.

Auteurs hebben in het verleden veel werk om niet afgestaan aan de blindenbibliotheken, rechtstreeks of via hun uitgever, mits uitlening beperkt bleef tot mensen met een leeshandicap. Blijkbaar hebben de bibliotheken ook zelf luisterboeken gemaakt zonder kennisgeving aan auteurs. In 2007 hebben de blindenbibliotheken onder druk van het Ministerie van OCW hun collecties overgedragen aan de openbare bibliotheken. Dit gebeurde via 'Dedicon', die een stichting voor leesgehandicapten combineert met een BV die grote ambities heeft op de markt voor luisterboeken.

Dedicon levert de openbare bibliotheken nu ruim 53.000 audio titels, waarvan 12.000 gesproken romans, grotendeels afkomstig van de blindenbibliotheken. Daarnaast is er een onbekend aantal digitale tekstbestanden van romans in omloop. Met een omzet van 1 miljoen CD's is zij de grootste producent van luisterboeken. De boeken worden in dertig studio's voorgelezen door vrijwilligers. Bij de commerciële BV die eveneens Dedicon heet, biedt 'Lecticon' een collectie luisterboeken aan als download.

Vertolking

Behalve met de productie en overdracht van hun werk buiten auteurs om, heeft Auteursdomein er moeite mee dat luisterboeken die bestemd waren voor de kleine blindenbibliotheken, nu in de praktijk ter beschikking staan van alle bibliotheekbezoekers, in een vorm die ongeschikt is voor een groot publiek. De werken zijn grotendeels ingesproken door vrijwilligers, vrijwel altijd zonder invloed van de auteur op de vertolking. Volgens de Auteurswet bepaalt de auteur de sfeer van het werk. Vrije vertolking is pas toegestaan 70 jaar na de sterfdag van de auteur, als het werk in het Publiek Domein valt. Er wordt geen leenrecht betaald.

Auteursdomein denkt dat het 'netjes was geweest' als de overdracht van de Christelijke Blindenbibliotheek (CBB), de Nederlandse Luister- en braillebibliotheek (NLBB), de bibliotheek Le Sage ten Broek (LSB), de Federatie van Nederlandse Blindenbibliotheken (FNB) en de federatie Slechtzienden en Blindenbelang (FSB) aan de Vereniging van Openbare Bibliotheken met auteurs was besproken. Ze vraagt zich af of de overdracht rechtmatig is, omdat auteursrechten in principe alleen met toestemming vooraf kunnen worden overgedragen aan een andere partij.

Collectievorming OB

Ze zet ook vraagtekens bij de rechtsgeldigheid van een andere afspraak, op 4 december 2007, waarin het Nederlands Uitgeversverbond aan de Vereniging van Openbare Bibliotheken en Dedicon de vrije hand geeft om uitgaven van de aangesloten uitgevers 'om te werken' tot luisterboeken en eboeken, en die naar eigen behoefte te vermenigvuldigen. De boeken worden zowel ter beschikking gesteld via het Loket Aangepast Lezen, als verkocht via Biblion. De vereniging van bibliotheken verwerft volgens deze afspraak de licenties op de collectie.

De overeenkomst geeft Dedicon het recht bij uitgevers de gewenste bronbestanden op te vragen, die slechts gemotiveerd mogen worden geweigerd, bijvoorbeeld omdat er een commerciële uitgave op handen is. Voor luisterboeken wordt eenmalig 27,50 ex btw betaald voor een onbegrensde oplage. Voor verkochte aantallen zal Dedicon de uitgevers 4 euro per stuk betalen. Auteursdomein stelt de vraag of het Uitgeversverbond bevoegd was om werk van gezamenlijke auteurs over te dragen aan de Vereniging van Openbare Bibliotheken.

Hoewel de afspraak een strikte afbakening van visueel gehandicapten voorschrijft, maken de openbare bibliotheken in de praktijk geen onderscheid. Het Loket Aangepast Lezen werft op de website openlijk buiten de doelgroep, en plaatst 'zichtcollecties' in de bibliotheken. Op korte termijn wordt gemikt op vertienvoudiging van de doelgroep. De luisterboeken kunnen worden afgespeeld op de gangbare apparatuur, waaronder mp3-spelers. De bibliotheken brengen dat zelf onder de aandacht op hun website, inclusief kopieeradvies. Het materiaal wordt niet beveiligd tegen duplicatie. Het uitgeversverbond nam genoegen met het uitspreken of opnemen van een copyright waarschuwing (DRM-0).

Toestemming

Kritiek heeft de stichting ook op de procedure waarmee Dedicon namens de openbare bibliotheken jaarlijks 1800 nieuwe luisterboeken aan de collectie zal toevoegen. Ook deze procedure is vastgelegd in de overeenkomst van 4 december 2007. Dedicon stuurt de uitgevers van het gedrukte boek een aankondiging van nieuwe titels die zij in productie wil nemen. Komt er binnen vier weken geen reactie, dan beschouwt zij dat als toestemming. De uitgevers laten Dedicon vrij in de vertolking.

Auteursdomein denkt dat auteursrechten niet kunnen worden overgedragen op de manier van 'wie zwijgt stemt toe'. Auteurs die ongelukkig zijn met de voordracht, kunnen het luisterboek laten vernietigen op basis van artikel 25 van de Auteurswet. Exploitaties waarvoor geen contract met de auteur bestaat, moeten zo snel mogelijk worden stopgezet. Ze vraagt de Vereniging van Openbare Bibliotheken om auteurs een exemplaar te bezorgen van elke titel die als luisterboek of eboek in het bibliotheekcircuit is gemaakt, en in het verzoek om toestemming duidelijk te maken dat het om onbeveiligde bestanden gaat, die breed toegankelijk zijn. De auteur kan dan wel of geen toestemming geven tot exploitatie op basis van het normale leenrecht.

De stichting waarschuwt dat het gedogen van een groot, ongeautoriseerd aanbod de deur wagenwijd open zet naar exploiteren zonder contract met de maker. Ook haalt het een streep door de mogelijkheid voor auteurs om inkomen te verwerven uit oudere titels, net nu nieuwe zoekmachines voor 'bookmatching' ouder werk terug in beeld gaan brengen. Het is zelfs de vraag of er überhaupt nog ruimte is voor commerciële exploitatie, als bibliotheken het hele leenbestand gaan aanbieden als download, zoals de intentie is. Zij hoopt een discussie op gang te brengen over de ontwikkeling van bibliotheken tot productiebedrijven. Volgens haar leidt die ontwikkeling er mede toe dat zaken rond auteursrecht, verkoop en beveiliging niet goed geregeld worden. Dat stimuleert illegaal aanbod. (voor een toelichting zie 'standpunt Auteursdomein').

De Vereniging van Openbare Bibliotheken heeft Auteursdomein, het Verbond van Uitgevers en enkele andere belanghebbenden uitgenodigd voor een gesprek op 9 december 2008.

Links: