Universiteit Leiden

De achterkant van Katja Schuurman

De Gouden Gids fotografeerde de achterkant van een look-a-like van Katja Schuurman en suggereerde daarmee de echte Katja van achteren weer te geven. Het portretrecht kan zulk oneigenlijk gebruik tegengaan. Een interview met prof.mr. Dirk Visser ter gelegenheid van dertig jaar portretrecht in Nederland.

Mijlpaal
19 Januari 1979: De rechter doet uitspraak in de rechtzaak `'t Schaep met de Vijf Pooten' en schrijft daarmee `rechtsgeschiedenis': het commercieel portretrecht wordt voor het eerst op het hoogste niveau in de Nederlandse rechtspraak erkend. Visser, specialist op het gebied van portretrecht, noemt het een `een mijlpaal in de geschiedenis van het Nederlands recht' en de Universiteit Leiden viert de dertigste verjaardag hiervan met een PAO-cursus '30 Jaar commercieel portretrecht'.

Verzilverbare populariteit
Visser omschrijft dit commerciële portretrecht als `het recht van mensen met een zogenaamde verzilverbare populariteit - meestal bekende Nederlanders - om een vergoeding te vragen voor het gebruik van hun portret, meestal voor commerciële doeleinden.' Mensen die een bepaalde populariteit hebben, kunnen dus een vergoeding vragen als iemand anders hun portret wil gebruiken.

Redelijk belang

Maar hoe zit het nu precies met die regelgeving? De basis van het portretrecht in Nederland is gelegd in een onderdeel van de Auteurswet, die stelt dat een portret niet openbaar gemaakt mag worden, voor zover de geportretteerde een redelijk belang heeft dat zich tegen de openbaarmaking verzet. Aanvankelijk werd alleen het privacybelang aangemerkt als `redelijk belang'. Met de uitspraak in de rechtzaak 't Schaep met de Vijf Pooten, werd daar het commercieel belang bijgevoegd. Geld verdienen over de rug van een Bekende Nederlander, zonder diens toestemming, zit er dus niet meer in.

Afbeelding: De bar van het Amsterdamse buurtcafé `'t Schaep met de Vijf Pooten' uit de gelijknamige televisieserie van de KRO uit 1969.

Reclamedoeleinden
De werking van het portretrecht in de praktijk is vaak ingewikkeld. Visser: `Er worden wekelijks zaken gevoerd over portretrecht en er is vrijwel altijd discussie over: wie heeft verzilverbare populariteit? Tegenwoordig kan eigenlijk iedereen zich tegen gebruik van zijn portret voor reclamedoeleinden verzetten. De vraag is of dat dan op basis van privacyredenen of commerciële redenen is. En', vult Visser aan, `hoe ver gaat dat portretrecht? Foto's bij de normale berichtgeving in kranten kun je niet op basis van het portretrecht verbieden, maar foto's voor commercieel gebruik in reclames wel. En wat wordt bedoeld met reclame? Is gebruik in de consumentengids reclame?'

Lookalike

Zelfs wat er precies onder een portret verstaan moet worden, is lastig te definiëren. In de aanvulling uit 2007 op het boekje Portretrecht voor iedereen uit 2003 beschrijft Visser, samen met mede-auteur Gerard Schuijt, een aantal rechtzaken die dit illustreren. Eén daarvan is een rechtzaak die Katja Schuurman en de Gouden Gids tegen de Gele Gids - een concurrent van de Gouden - hebben aangespannen tegen Yellow Bear Company, de uitgever van de Gele Gids. Deze firma had in een reclame een lookalike van Katja Schuurman van de achterkant laten fotograferen. De gefotografeerde persoon was echter niet Katja Schuurman. Hoe kan het dan een portret van haar zijn?

Afbeelding: De Gouden Gids had toestemming van Katja Schuurman voor het gebruik van haar portret op de omslag. De Gele Gids heeft de afbeelding nagebootst en maakt daarmee zonder toestemming gebruik van de populariteit van Katja Schuurman.

Grensgevallen
In het artikel wordt het als volgt uitgelegd: `Ook zonder overeenstemmende gelaatstrekken, maar mét andere identificerende factoren kan van een portret gesproken worden. De afbeelding van de lookalike vertoont alle karakteristieke kenmerken van de portretten van Katja: hetzelfde kapsel, dezelfde haarkleur, hetzelfde silhouet, postuur en houding en gelijksoortige hoge hakken. De rechter acht het zeer aannemelijk, dat het publiek in de veronderstelling verkeert met Katja Schuurman van doen te hebben en dat dat ook de bedoeling is van de adverteerder.' Portretrecht voor iedereen en de aanvulling daarop staat vol met zaken over grensgevallen als deze. En dat lijstje zal alleen nog maar langer worden. In de PAO cursus wordt hier dan ook over gediscussieerd: `Er zijn advocaten en bedrijfsjuristen in Nederland die zich dagelijks met dit onderwerp bezighouden. Voor hen is die discussie van belang.'

Het buitenland
Een opmerkelijk kenmerk van het commerciële portretrecht is dat het als een van de weinige onderdelen van het zogenaamde intellectuele eigendom niet internationaal geharmoniseerd is. Visser noemt dit zelfs `een van de grootste uitdagingen' van het vakgebied en maakt de vergelijking met het auteursrecht, het merkenrecht en het octrooirecht: `Daarbij is alles zo'n beetje op Europees niveau geharmoniseerd, en ook op wereldniveau zijn er allerlei verdragen. Maar op het gebied van het portretrecht is er helemaal niks.' Dit geeft natuurlijk de nodige problemen: `Dit heeft wereldwijde consequenties. Als jij in een reclamecampagne in verschillende landen een portret wilt gebruiken van een bekende voetballer of dode wereldster, moet je dus in al die landen gaan kijken hoe het recht daar geregeld is.' Dit is de reden dat in het programma van de PAO ook gesproken wordt over de internationale aspecten. Visser: `We vragen nadrukkelijk aandacht voor het portretrecht in Engeland, Duitsland, België, Frankrijk en Amerika. Het is ook in wetenschappelijk opzicht leerzaam om te zien hoe ze in andere landen met het probleem omgaan. Zoiets ontwikkelt zich in de verschillende landen op een verschillende manier.

De PAO-cursus
Van de PAO-cursus `30 Jaar commercieel portretrecht' verschijnt een bundel over het onderwerp waarin verschillende wetenschappers en praktijkjuristen bijdragen. Visser is enthousiast over de bijeenkomst: `Iedereen die verstand heeft van portretrecht komt hier naartoe. Het belooft een heel interessante bijeenkomst te worden.'

Aanmelden
U kunt zich aanmelden via Cursus 30 jaar Commercieel Portretrecht
19 januari, museum Naturalis in Leiden