Domper had de pest aan koepokvaccin
Meer dan achthonderd pagina's telt het proefschrift over de
confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de
Verlichting in Nederland, waarop vader Arend (1944) en zoon
Michiel (1971) Kagchelland 15 januari promoveren. Verrassend
hoogtepunt is een beschrijving van de strijd tegen
koepokvaccinatie.
Afbeelding: Willem Bilderdijk op drieëndertigjarige leeftijd.
Illustratie uit het boek 'Van Dompers en Verlichten'.
Boegbeeld
Al voor de Franse Revolutie vindt de Verlichting in onze
contreien weerklank, zij het dat hier een christelijke variant
ontstaat. Boegbeeld van deze milde vorm van Verlichting is
dominee én natuurkundige Johannes Martinet. Tussen 1777 en 1779
publiceert hij zijn beroemde Katechismus der Natuur, een
populairwetenschappelijk naslagwerk over de natuur en de
wetenschap zoals die eind 18e eeuw bekend zijn. Voor Martinet
is dat een natuur waaruit voortdurend de grootsheid en slimheid
van God blijkt. De dominee-fysicus vertegenwoordigt bij uitstek
de Verlichting van de gemiddelde Nederlandse burger. Die burger
wil begrijpen waarom de wereld in elkaar zit zoals hij in
elkaar zit en tegelijkertijd in God blijven geloven.
Verbroedering
Vlak na de Franse Tijd heerst in ons land een sfeer van
verbroedering en het streven naar vereniging van alle
protestanten. Bij velen leeft er in die jaren een toenemende
weerstand tegen de zogenoemde gereformeerde confessie. De
Groningse jurist Hendrik Hoving publiceert in 1815 zijn
Christendom en Hervorming tegen de strenggereformeerde
belijdenisgeschriften. Dit schiet in het verkeerde keelgat van
mensen als de Leidse gereformeerde predikant Nicolaas
Schotsman, die als spoedig wordt bijgestaan door Willem
Bilderdijk, geschiedkundige, taalkundige, dichter en advocaat.
Diens leerling Isaäc da Costa publiceert in 1823 het
geruchtmakende en geheel in Bilderdijkiaanse trant geschreven
De Bezwaren tegen den Geest der Eeuw, een contrarevolutionair,
orthodox-gereformeerd heropvoedingsprogramma voor kerk, staat
en maatschappij.
Afbeelding: Titelpagina van Isaäc da Costa, Bezwaren tegen den
geest der eeuw. Illustratie uit het boek 'Van Dompers en
Verlichten'.
Variolavirus
Een ronduit boeiende strijd tegen de verlichte tijdgeest is die
van Abraham Capadose tegen vaccinatie. De naam Capadose duidt
op een niet-Nederlandse oorsprong: zowel van vaders- als
moederskant stamt Abraham af van Portugese joden van aanzien.
Tijdens zijn studie geneeskunde in Leiden wordt hij echter tot
het Christendom bekeerd, op 20 oktober 1822 in de Pieterskerk
gedoopt, en - zoals vaker met bekeerlingen het geval is -
`roomser dan de paus'. Tot aan het begin van de 19e eeuw treden
in Nederland elke drie tot vier jaar pokkenepidemieën op,
veroorzaakt door het besmettelijke variolavirus. De pokken
leiden vooral tot een grote sterfte onder kinderen: van de
pokkendoden is ongeveer negentig procent jonger dan tien jaar.
Koepokken
Vanaf het begin van de 18e eeuw begint men in Engeland - en
vanaf 1750 ook in ons land - pogingen te doen om mensen voor de
`pokziekte' (pokken of variola) immuun te maken. Men doet dit
door smetstof uit de puisten van een patiënt die aan een lichte
vorm van variola lijdt in te enten. Dankzij het baanbrekende
werk van de Engelse arts Edward Jenner komt er omstreeks 1800
een uit koepokken bereid vaccin op de markt dat voor de mens
een voorbehoedmiddel kan vormen tegen de pokken. Capadose heeft
vooral ernstige godsdienstige bezwaren tegen koepokinenting.
Hij schrijft er een vlammend anti-wetenschappelijk pamflet
tegen: Bestrijding der Vaccine of de Vaccine aan de Beginselen
de Godsdienst, der Rede en der ware Geneeskunde getoetst.
Lukas 5:31
De door Capadose veronderstelde achteruitgang van de
geneeskunde in vergelijking met vroeger tijden wordt volgens
hem alleen hierdoor veroorzaakt, `dat zij God vergeten heeft en
alle middelen, hoe wonderbaarlijk ook in uitwerking, gemeend
heeft te mogen aannemen, zonder ze vooraf aan de beginselen der
Godsdienst te toetsen.' In zijn prachtig proza voelt hij zich
gesterkt door Lukas 5:31. Dat Nieuwtestamentische vers luidt:
`Ende Jesus antwoordende seyde tot haar, Die gesont zyn en
hebben die Medicynmeester niet van nooden, maar die sieck zyn.'
Vaccinatie is in andere woorden in strijd met de beginselen van
de geneeskunde, want die is bedoeld voor zieken en niet voor
gezonden.
Afbeelding: Abraham Capadose. Illustratie uit het boek 'Van
Dompers en Verlichten'.
Bespottelijke trotschheid
Capadose is er van overtuigd dat de vaccinatie de vatbaarheid
voor het variolavirus niet kan vernietigen. Een ziekte is voor
hem immers altijd het gevolg van een tweetal oorzaken: de
inwendige oorzaak of de vatbaarheid en de uitwendige,
opwekkende of gelegenheidsoorzaak. En de vatbaarheid voor de
pokken kan dáárom niet door de vaccinatie worden vernietigd,
omdat - en nu verbindt Capadose zijn geneeskundige kritiek op
de koepokinenting met een theologisch bezwaar - zij haar
oorsprong heeft in de zondeval. Ieder mens wordt daarom met de
vatbaarheid voor de ziekte geboren. Er is echter een grote
variatie aan graden van vatbaarheid en gelegenheidsoorzaken die
mede bepalen of iemand al dan niet de ziekte krijgt. Uit
vaccinatie spreekt volgens Capadose een grote ondankbaarheid
van de mens, die niet tevreden is met het door God geschonken
vermogen om ziekten te genezen; hij wil meer, hij wil ziekten
ook kunnen voorkomen. Het brengt Capadose tot de uitroep:
`Beklagenswaardige maar tevens bespottelijke trotschheid! Wat
verhoovaardigt zich niet stof ende assche! De Almachtige Vader
noemt zich zelven den Geneesheer, de nietige aardworm wil meer
wezen!'
Gepruttel van creationisten
De angst voor gentherapie, de weerstand bij sommige
diepgelovigen uit de Bible Belt tegen vaccinatie en het niet
aflatend gepruttel van creationisten tonen aan dat de strijd
tussen dompers en verlichten nog lang niet gestreden is. Twee
jaar geleden verscheen bijvoorbeeld The Atlas of Creation, een
islamitisch boek dat de evolutietheorie verwerpt omdat deze in
strijd is met de koran. In heel West-Europa werden ongevraagd
tienduizenden exemplaren van het boek opgestuurd naar scholen.
Een jaar daarvoor ontstond ophef over de stroming Intelligent
Design, die vanuit orthodox-christelijke hoek de evolutieleer
aanviel. En vanuit Urk startten een aantal christelijke
organisaties en individuele personen zeer onlangs een
initiatief om de brochure Evolutie of schepping - Wat geloof
jij? op ruim zes miljoen adressen huis aan huis te verspreiden.
Superproefschrift
Dit alles maakt Van Dompers en Verlichten uit zowel
wetenschapshistorisch als cultuurhistorisch oogpunt een
belangwekkend boek dat een bredere schare lezers verdient dan
de paar superspecialisten. Het superproefschrift laat zien dat
de wetenschap evolueert maar dat de ideeënwereld van velen al
eeuwen niet verder komt dan de eerste boeken van Bijbel of
Koran. Dan is het goed de gedachten en beweegredenen van de
`dompers' tot in detail te kennen. Vader en zoon Kagchelland
verdienen een compliment voor hun nauwgezette verslaglegging
van die gedachten.
Arend Kagchelland
Michiel Kagchelland
Van Dompers en Verlichten - Een onderzoek naar de confrontatie
tussen het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in
Nederland (1815-1826)
Promotores
Prof.dr. W. Verboom
Prof.dr. E.G.E. van der Wall
Donderdag 15 januari 2009
Prof.dr. Jos van den Broek is docent wetenschapscommunicatie
aan de Faculteit der Wiskunde & Natuurwetenschappen, en vanuit
het Van Walree fonds bijzonder hoogleraar (bio)medische
wetenschapscommunicatie aan de Faculteit der Geneeskunde.
(13 januari 2009/Jos van den Broek)
13/1/2009
Universiteit Leiden