1 1
Retouradres: Postbus 20901, 2500 EX Den Haag
De voorzitter van de Tweede Kamer Plesmanweg 1-6
der Staten-Generaal 2594 JG Den Haag
Binnenhof 4 Postbus 20901
2500 EX Den Haag
2513 AA DEN HAAG T 070 351 61 71
F 070 351 78 95
Contactpersoon
-
T -
Ons kenmerk
RWS/SDG prod2009/58
Uw kenmerk
Datum 30 januari 2009 -
Onderwerp MOU HSL-Zuid tussen Staat en NS/HSA Bijlage(n)
1
Geachte voorzitter,
Tijdens het algemeen overleg van 20 november 2008 over de 23e
voortgangsrapportage over de HSL-Zuid heb ik u gemeld dat ik met de NS/HSA in
gesprek was over een aantal maatregelen om de positie van HSA als vervoerder
over de HSL-Zuid voor de komende jaren zeker te stellen. In deze brief zal ik u
informeren over de uitkomsten van deze gesprekken.
1 De positie van de vervoerder HSA
Na de Europese aanbesteding van het vervoer over de HSL-Zuid (gedurende 2000
en 2001) heeft de combinatie NS en KLM het recht verworven om vervoer over de
HSL-Zuid uit te voeren. Het ging daarbij om het exclusieve recht om binnenlands
hogesnelheidsvervoer uit te voeren, en het (niet exclusieve) recht om de
internationale hogesnelheidsdiensten samen met de NMBS en de SNCF uit te
voeren. In ruil voor deze rechten betalen NS en KLM aan de Staat vanaf de
Aanvangsdatum Vervoer1 een jaarlijkse vergoeding van 148 miljoen (prijspeil
2000).
Kort na het afsluiten van het contract met NS en KLM heeft HSA in 2002 verzocht
om het opleggen van een tariefrestrictie conform het daartoe in de
concessieovereenkomst opgenomen artikel. Mijn ambtsvoorgangers hebben dit
toen onderzocht maar geconcludeerd niet tot tariefrestrictie over te gaan. Dit is
indertijd uitgebreid met uw Kamer besproken.2
In 2004 gaf HSA aan het departement aan dat de prognose van de financiële
resultaten van het HSL vervoer negatief waren en dat daarmee de continuïteit van
HSA niet gewaarborgd kon worden en een faillissement niet ondenkbeeldig was.
In juni 2004 is op grond van een overleg tussen mijn ambtsvoorganger, de
minister van Financiën en de directie van HSA en haar aandeelhouder NS
gezamenlijk geconcludeerd dat aanpassing van de concessieovereenkomst op dat
moment niet aan de orde was:
1 In de eerste vier jaar is een kortingsregeling van toepassing wegens de ingroei van het vervoer van resp. 60%,
45%, 30% en 15%.
2 Brief van 27 augustus 2002, 22026, nr. 170 en brief van 2 oktober 2002, nr. 173
a
Pagina 1 van 7
· er was sprake van prognoses; Datum
· het zou op dat moment nog geruime tijd duren voordat het
daadwerkelijke vervoer zou starten.
Ons kenmerk
RWS/SDG prod2009/58
Afgesproken werd na de start van het vervoer te kijken of de behaalde resultaten
aanleiding konden zijn voor contractuele wijzigingen.
In maart 2008 heeft HSA tijdens een overleg aangegeven dat sprake is van een
reëel acuut faillissementsrisico als gevolg van de vertraging van de start van het
HSL-vervoer voortvloeiend uit de ERTMS-problematiek.
2 De gevolgen van een eventueel faillissement van HSA
Volgens de concessieovereenkomst tussen de Staat en HSA vervalt de
overeenkomst bij een faillissement van HSA. HSA en haar aandeelhouders hebben
de verplichting om gedurende één jaar de vervoerdiensten over de HSL-Zuid te
continueren, voor rekening en risico van de Staat. Daarna moet HSA meewerken
aan de overdracht van haar treinen aan de nieuwe vervoerder. Het vinden van
een nieuwe vervoerder die op korte termijn, met geschikt materieel én tegen een
vergelijkbare vergoeding de diensten gaat uitvoeren, is een langdurig proces en in
dat licht geen begaanbare weg.
Een mogelijk lagere vergoeding wordt voor deel veroorzaakt omdat nieuwe
Europese regelgeving, bedoeld om vrije toegang tot de nationale spoorwegnetten
voor internationale vervoerders te creëren, het verlenen van een exclusief recht
op binnenlands gebruik van de HSL-Zuid aan een nieuwe vervoerder onmogelijk
maakt. Dit zal bij een eventueel faillissement van HSA belangrijke negatieve
financiële consequenties hebben voor de Staat. In de Europese regelgeving is een
uitzondering gemaakt voor contracten die al waren aangegaan voordat de
regelgeving werd opgesteld. Het huidige contract tussen de Staat en HSA maakt
gebruik van die uitzondering.
Het is dus niet langer mogelijk, zoals in het huidige contract, gedurende 15 jaar
de biedende partij de exclusieve toegang tot de hogesnelheidslijn te verlenen voor
wat betreft het binnenlands gebruik. Dit binnenlands gebruik van de HSL-Zuid,
met name op het traject Amsterdam Schiphol Rotterdam geldt als financieel
aantrekkelijker dan het internationale gebruik en zal ongeveer 60% van de
opbrengsten genereren. Dit verklaarde de hoogte van de biedingen in 2000-2001.
Maar het belangrijkste nadelig effect van een faillissement van HSA zal worden
ondervonden door de reizigers. Het publieke belang wordt geschaad, omdat een
miljardeninvestering onbenut blijft en het vervoer over de HSL-Zuid voor een
langere periode zal worden onderbroken.
3 Memorandum van overeenstemming
Vanaf maart tot in de zomer van 2008 is in een gezamenlijke werkgroep door
V&W, Financiën en HSA, in aanwezigheid van de Landsadvocaat, in kaart gebracht
welke mogelijkheden er zijn om de financiële problematiek van HSA op te lossen.
De Landsadvocaat was betrokken om te borgen dat de oplossingen zouden passen
binnen het contractuele kader van de vervoersconcessie uit 2001 en de regels
inzake staatssteun en aanbestedingsrecht.
Gebleken is dat deze kaders de juridische mogelijkheden om HSA tegemoet te
komen drastisch inperken. Zo is het, los van de politieke wenselijkheid, niet
mogelijk om de lange termijn problematiek van HSA te adresseren zonder het
reële risico dat een aanpassing van de contractvoorwaarden zou moeten worden
Pagina 2 van 7
aangemerkt als ongeoorloofde staatssteun. Maatregelen die betrekking hebben op
Datum
aanpassing van de financiële kaders van de concessieovereenkomst vereisen in
dit geval dat er ten minste sprake is van een reëel faillissementsrisico voor HSA
Ons kenmerk
en de vervoerdiensten over de HSL-Zuid. Het gaat hierbij om maatregelen die de RWS/SDG prod2009/58
gevolgen van de externe oorzaak moeten mitigeren, niet om de rentabiliteit van
de onderneming op een hoger plan te brengen. Tegenvallende vervoersresultaten
worden beschouwd als een regulier ondernemersrisico en zijn voor rekening van
het bedrijf.
Op 20 november 2008 is overeenstemming bereikt met HSA en NS. Deze
overeenstemming is vastgelegd in een memorandum van overeenstemming dat
op 18 december 2008 is ondertekend door de betrokken partijen. Dit
memorandum treft u als bijlage bij de brief aan. Het gaat daarbij om de volgende
afspraken:
1. De Staat stelt de Aanvangsdatum Vervoer definitief vast op 1 juli 2009;
2. De Staat verleent HSA uitstel van betaling van de gebruiksvergoeding
gedurende 3 of 4 (indien nodig) jaar vanaf 1 juli 2009;
3. HSA ziet af van de zgn. TSI-claim tegen de Staat. Deze claim omvat de
schade die HSA heeft geleden/zal lijden in verband met de latere levering
van het AnsaldoBreda- en Thalysmaterieel. HSA is van mening dat die
vertraging deels is terug te voeren op het niet tijdig beschikbaar zijn van
ERTMS specificaties. Dit wordt door de Staat betwist;
4. Er zijn procedurele afspraken gemaakt om bij een reëel
faillissementsrisico op de lange termijn, na verificatie, alsnog over te gaan
tot een structurele verlaging van de gebruiksvergoeding, mits is voldaan
aan de eisen inzake reëel risico en externe oorzaak, zoals is beschreven in
artikel 15 van de Concessieovereenkomst;
5. Mocht de beschikbaarheid van Lijn 4 in België vertraagd zijn, dan krijgt
HSA een tijdelijke korting van 40% van de verschuldigde
gebruiksvergoeding tot het moment dat er wel sprake is van
beschikbaarheid.
Ad 1.
De concessieovereenkomst bevat geen andere beperking aan de vaststelling van
de Aanvangsdatum dan dat HSA gedurende 20 weken vóór Aanvangsdatum
zonder beperkende voorwaarden toegang moet krijgen tot de HSL-Zuid
infrastructuur voor testdoeleinden. Oplevering van het Nederlandse deel van de
infrastructuur inclusief de grensovergang met België heeft op 9 oktober 2008
plaatsgevonden. Daarnaast is tevens de verwachte oplevering van de
infrastructuur in België tussen de grens en Antwerpen in aanmerking genomen.
Contractueel is HSA verplicht diensten naar Brussel aan te bieden.
Ad 2.
De Staat heeft uitstel van betaling van de gebruiksvergoeding verleend tot in
principe 3 jaar na Aanvangsdatum. Deze periode is gekozen op grond van de
afleverplanning van de treinen van HSA. Er is afgesproken dat het uitstel van
betaling kan worden verlengd tot maximaal 4 jaar als daar aanleiding voor is. HSA
moet de gebruiksvergoeding waarvoor uitstel is verleend uiterlijk in de laatste 3
jaar van de concessieperiode alsnog terugbetalen verhoogd met rente. Het
percentage aan rente is het tarief dat geldt voor 10 jarige staatsobligaties.
Pagina 3 van 7
Ad 3.
Datum
HSA meende een claim te hebben tegen de Staat omdat de Staat de specificaties
van het ERTMS beveiligingssysteem niet tijdig aan HSA ter beschikking zou
Ons kenmerk
hebben gesteld. De Staat betwist dat hem hiervan enig verwijt kan worden RWS/SDG prod2009/58
gemaakt en als onderdeel van de nu gemaakte afspraken ziet HSA af van het
indienen van haar claim.
Ad 4.
Omdat HSA geen gedetailleerd inzicht wilde bieden in haar lange
termijnprognoses en verwachtingen over toekomstige ontwikkelingen met veel
onzekerheden zijn omgeven, kon de Staat geen afspraken maken over de lange
termijn. Afgesproken is dat HSA, zodra zich in de toekomst een reëel
faillissementsrisico voordoet als gevolg van een externe oorzaak, dit kan
aangeven bij de Staat die vervolgens met inzage in alle benodigde bescheiden
van HSA kan verifiëren of er inderdaad sprake is van een reëel probleem en een
externe oorzaak (conform het gestelde in artikel 15 van de
Concessieovereenkomst) en in welke mate. Bij een bevestigend antwoord zal de
Staat overgaan tot het structureel verlagen van de gebruiksvergoeding. NS zal
vanaf het moment dat zij haar onderbouwing ter inzage stelt een tijdelijk
overbruggingskrediet van 50 miljoen aan HSA verstrekken in de vorm van een
preferente lening om faillissement op dat moment te voorkomen.
Ad 5.
Mocht de Belgische infrastructuur van de grens tot Antwerpen op de
Aanvangsdatum niet tijdig beschikbaar zijn dan krijgt HSA gedurende deze
periode een korting (van 40%) op de verschuldigde gebruiksvergoeding, vanwege
het feit dat zij nog niet in staat is internationale treindiensten uit te voeren. HSA
is dan alleen in staat binnenlands vervoer te verzorgen.
De Dienst Veiligheid en Interoperabiliteit van de Federale Overheidsdienst
Mobiliteit en Vervoer heeft op 23 december 2008 de toelating tot ingebruikname
verleend van de infrastructuur van de hogesnelheidslijn Antwerpen-Nederlandse
grens (Lijn 4). Dit met het voorbehoud dat het veiligheidsniveau van de baaninfra
pas daadwerkelijk beoordeeld kan worden op grond van toegelaten en
gecertificeerde treinapparatuur.
De daadwerkelijke start van een treindienst op Lijn 4 zal mogelijk zijn zodra ook
het rollend materieel de toelating tot ingebruikname heeft gekregen en de
daarvoor nodige integratietesten zijn uitgevoerd.
4 Financiële gevolgen
Verschuiving Aanvangsdatum Vervoer
Om contractuele redenen zal mijn departement als gevolg van de verschuiving
van de Aanvangsdatum van 1 oktober 2008 naar 1 juli 2009 aan HSA een
schadevergoeding moeten betalen.
Ook bij de eerdere verschuiving van de Aanvangsdatum naar 1 oktober 2008 is
een dergelijke schadevergoeding aan HSA betaald. Voor de vaststelling van de
hoogte van de claim zal een externe accountant worden ingeschakeld. Op basis
van de eerdere schadevergoeding, wordt voorlopig uitgegaan van een bedrag van
19 mln. De definitieve hoogte zal op basis van nacalculatie worden vastgesteld.
De vaststelling van de Aanvangsdatum op 1 juli 2009 leidt tot een verschuiving
van de concessieperiode ten opzichte van de oude situatie. De concessieperiode,
en daarmee de periode waarin de Staat gebruiksvergoeding van HSA ontvangt
verschuift van 1 oktober 2008 1 oktober 2023 naar 1 juli 2009 1 juli 2024.
Het netto-effect is budgettair neutraal over de gehele concessieperiode. Voor de
begrotingsperiode 2009-2013 betekent dit een verlaging van de opbrengsten ad
Pagina 4 van 7
131 mln. Dit zal worden gecompenseerd doordat de inkomsten van 1 oktober
Datum
2023 doorlopen tot 1 juli 2024.
Ons kenmerk
Afgesproken is HSA tot minimaal 1 juli 2012 uitstel van betaling van de RWS/SDG prod2009/58
gebruikersvergoeding te verlenen. Het gevolg hiervan voor de begrotingsperiode
2009-2013 bedraagt 265 mln. aan lagere opbrengsten. Dit uitgestelde bedrag
wordt aan het einde van de concessieperiode terugbetaald inclusief de
verschuldigde rente. Ook hier is budgettair het netto-effect voor de gehele
concessieperiode neutraal.
Structurele verlaging van inkomsten Staat
Los van dit MOU speelt, zoals mijn ambtvoorganger u bij Voortgangsrapportage
14 (april 2004) voor het eerst meldde, een aantal andere onderwerpen.
Langslepende onderwerpen waarover u middels de opeenvolgende VGR's op de
hoogte bent gehouden. Recent is met de HSA overeenstemming over deze
onderwerpen bereikt, aan de hand van een onderzoek door een externe
accountant.
Het betreft de gevolgen van de reistijden in België die langer zijn dan destijds in
het contract met HSA werd verondersteld. Daarnaast is het aantal treinen naar
Parijs verminderd. Zoals in eerdere VGR's aangegeven zal dit een structurele
verlaging van de gebruiksvergoeding tot gevolg hebben.
Deze structurele verlaging van de gebruiksvergoeding is bedoeld ter compensatie
van de schade voor HSA. Een deskundig extern bureau heeft de berekening van
de schade van HSA geverifieerd. HSA en de Staat zijn het eens met de
uitkomsten van het onderzoek van het bureau dat de schade heeft vastgesteld op
14 miljoen (p.p. 2000) per jaar. Op prijspeil 2008 gaat het om een jaarlijks
bedrag van 16,5 miljoen. Over de gehele concessieperiode gaat het om een
verminderde opbrengst van 224 miljoen (p.p. 2008). Op dit moment worden de
laatste details inzake deze verlaging van de gebruiksvergoeding afgerond.
De verlaging vanwege de langere reistijden kan worden geëffectueerd nadat de
samenwerkingsovereenkomst tussen HSA en de NMBS is afgerond en uw Kamer
definitief heeft ingestemd met de afspraken die in 2005 zijn gemaakt tussen mijn
ambtsvoorganger en de toenmalige verantwoordelijke minister in België (zie
motie Dijksma c.s. 22026, nr. 28).
Budgettaire verwerking inclusief prijsaanpassingen van de bovenstaande
aanpassingen van de begroting van VenW zal plaatsvinden in het reguliere
begrotingsproces.
5 Stand van zaken vervoer HSL-Zuid
Zoals u weet is de implementatie van ERTMS een complexe, omvangrijke en
risicovolle aangelegenheid. ERTMS is nog niet stabiel en in Europa hebben we dit
met elkaar nog niet onder controle.
Op de HSL-Zuid bevinden wij ons in een fase waarbij infrastructuur en materieel
thans worden geïntegreerd. Er zijn inmiddels veel issues verholpen.
HSA meldt mij dat de testen op het vervoersysteem op het noordelijke tracé
onder level 1 verbeteringen laten zien, maar dat de effecten op de nagestreefde
punctualiteit pas in de komende weken duidelijk zullen worden. Door
gestructureerd te werken aan het oplossen van een aantal probleemcategorieën
wordt de prestatie stapsgewijs naar een kwalitatief voldoende niveau gebracht.
In dat kader is noodzakelijk gebleken om onder andere een nieuwe versie van de
ERTMS software in de Traxx locomotief (level 1) te implementeren. Deze moet
opnieuw worden gecertificeerd en wordt naar verwachting eind april vrijgegeven.
Pagina 5 van 7
Vervolgens beoordeelt HSA of met de laatste fase van voorbereidingen kan
Datum
worden gestart ter voorbereiding van het commerciële vervoer. Naar huidige
inzichten van HSA zal het vervoer Amsterdam Rotterdam niet voor de zomer
Ons kenmerk
2009 gaan plaatsvinden. Gegeven de vele onzekerheden wil HSA zich vooralsnog RWS/SDG prod2009/58
niet vastleggen op een exacte datum voor de start van het vervoer.
Voor wat betreft het rijden met hoge snelheid werken alle betrokken partijen
samen aan een plan voor het ingroeien op de HSL. Met de huidige inzichten en de
planning van SNCF betreffende de ombouw van Thalys treinen, verwacht HSA niet
vóór eind 2009 met hoge snelheid te kunnen rijden.
6 Terugvalopties
Op dit moment moet ik vaststellen dat de oplevering van de infrastructuur in
Nederland en België goed is verlopen. Wel zijn er nog steeds problemen met de
trein-baan integratie en de tijdige beschikbaarheid van het
hogesnelheidsmaterieel in relatie tot ERTMS. Hoewel er op dit moment nog geen
directe aanleiding voor is acht ik het toch verstandig dat de Staat, zowel op het
terrein van het materieel als de infrastructuur, terugvalopties onderzoekt. Ik heb
dat in het overleg met uw Kamer van 20 november 2008 reeds aangekondigd. Ik
wil beschikken over terugvalopties als mocht blijken dat de huidige problemen
niet binnen een redelijke termijn kunnen worden opgelost en daardoor de start
van het vervoer op de lange baan dreigt te schuiven.
Tijdelijk vervoer
Op de korte termijn speelt de voorgenomen start van het tijdelijke vervoer op het
noordelijke tracé van de HSL-Zuid. Zoals bekend is daar sprake van problemen
met ERTMS in het treinmaterieel (TRAXX).
Op dit moment laat ik onderzoeken hoe de inzetbaarheid is van de Siemens BR-
189E locomotief op de HSL-Zuid. Deze trein beschikt over een OBU en STM van
Alstom, die echter niet voorzien is van de voor de HSL-Zuid benodigde ERTMS-
versie 2.3.0 Corridor. De locomotief is bestemd voor goederenvervoer en
toegelaten op de Betuweroute (alleen level 2) en het conventionele net. De
maximum snelheid van de locomotief bedraagt 140 km/u.
Voor gebruik met passagiers op de HSL-Zuid zal nog wel een aantal technische
aanpassingen noodzakelijk zijn zoals centrale deurbediening. Tevens zullen er
aanpassingen van het beveiligingssysteem nodig zijn om deze locomotief geschikt
te maken voor gebruik op het conventionele Belgische spoornet op het traject
naar Antwerpen.
De eerste testen met deze locomotief zijn succesvol verlopen. De komende
maanden zullen besteed worden aan vrijgave en certificering van dit materieel in
Nederland en België zodat de loc op de HSL-Zuid en Lijn 4 ingezet kan worden.
Tevens zal duidelijk moeten worden wat de gevolgen van de noodzakelijke
aanpassingen zijn en in hoeverre dit materieel tijdig beschikbaar is.
Op dit moment is er grote vraag naar dit type locs uit de goederensector. De
beslissing over de daadwerkelijke inzet is overigens een zaak van de vervoerder
HSA. Ik hoop, samen met HSA, voor de zomer een goed beeld te hebben van de
inzetbaarheid van de Siemens BR 189E.
Tevens heeft uw Kamer geïnformeerd naar de mogelijke inzet van treinmaterieel
dat door Infraspeed wordt gebruikt.
Infraspeed heeft destijds voor het testen van de ERTMS in de infrastructuur
gebruik gemaakt van een locomotief waarin een On Board Unit met een
laboratorium-uitvoering op het juiste ERTMS-niveau aanwezig was. Deze trein
Pagina 6 van 7
was niet geschikt of toegelaten voor toepassing in commercieel (reizigers-)
Datum
vervoer onder ERTMS 2.3.0-corridor.
Daarnaast beschikt de onderhoudsorganisatie van Infraspeed over 2 multi
Ons kenmerk
purpose onderhoudsvoertuigen waarvan de ERTMS (leverancier Alstom) nog niet RWS/SDG prod2009/58
vrijgegeven is. Deze voertuigen worden op dit moment alleen gebruikt op
buitendienst gesteld spoor. Ik zal de mogelijkheden van het treinmaterieel van
Infraspeed de komende maanden verder laten onderzoeken.
Hogesnelheidsvervoer
Op dit moment vindt een extern onderzoek plaats naar de mogelijkheden om
alsnog een (tijdelijke) alternatief beveiligingssystemen te introduceren in plaats
van ERTMS. De vraagstelling van het onderzoek is zo breed mogelijk
geformuleerd, met als doel realistische alternatieven voor de huidige situatie in
kaart te brengen welke binnen 1 of 2 jaar toepasbaar zouden zijn. Er zal van
`proven technology' worden uitgegaan. In dit onderzoek zullen ook de gevolgen
voor planning en kosten inzichtelijk worden gemaakt. Ik verwacht begin mei 2009
over de uitkomsten te kunnen beschikken.
Hoogachtend,
DE MINISTER VAN VERKEER EN WATERSTAAT,
ir. Camiel Eurlings
Pagina 7 van 7
Ministerie van Verkeer en Waterstaat