Rijksuniversiteit Groningen

Persbericht
Rijksuniversiteit Groningen / nummer 014 / 9 februari 2009

Godsdienst veel belangrijker dan politiek bij natievorming in negentiende eeuw

Niet politiek, maar kerk en religie vormden in de negentiende eeuw de kern van het maatschappelijk leven. Orthodox protestanten creëerden een eigen burgerschapsideaal, waarin kerk en natie centraal stonden. Dat blijkt uit onderzoek door Annemarie Houkes, die op 19 februari promoveert aan de Rijksuniversiteit Groningen. "Het moderne maatschappelijke leven in Nederland is eerder geworteld in religie dan politiek."

De invloed van kerk en geloof overtrof in de negentiende eeuw die van staat en politiek. Dat blijkt uit onderzoek van historica Annemarie Houkes, die in haar proefschrift Christelijke vaderlanders. Godsdienst, burgerschap en de Nederlandse natie, 1850-1900, laat zien hoe kerk en religie de kern vormden van het maatschappelijk leven in die periode.

Christelijke vaderlanders

In haar onderzoek brengt Houkes een groep protestanten in beeld die bijna vergeten is, maar rond 1900 ruim een derde van de Nederlandse bevolking uitmaakte: de hervormden. Zij vormden met de later afgesplitste gereformeerden de kern van een brede christelijke volksbeweging die van 1848 tot 1900 een bepalende rol speelde in de ontwikkeling van de betrokkenheid van Nederlanders bij het openbare leven. Deze beweging van orthodox protestanten zette zich af tegen de liberale voorstelling en inrichting van de Nederlandse natie en creëerde een eigen burgerschapsideaal, waarin kerk, geloof en de natie centraal stonden. "De christelijke identiteit was de basis waarop orthodoxe protestanten deelnamen aan het publieke leven", aldus Houkes, die voor dit burgerschapsideaal de term 'christelijk vaderlanderschap' hanteert. Dat is een andere invulling van het woord 'burger', een begrip dat wordt geassocieerd met staat en politiek.

Negentiende-eeuws Pinkpop

Christelijke vaderlanders gaven uiting aan hun maatschappelijke betrokkenheid door zich actief bezig te houden met zending, evangelisatie en sociaal werk. Dat manifesteerde zich in het 'redden' van de medemens: armen, dronkaards, prostituees en niet-gelovigen. Politiek stond daarbij niet voorop. In de loop van de tweede helft van de negentiende eeuw ontwikkelden deze orthodox protestanten zich tot een brede, nationale christelijke beweging. Een belangrijke rol hierbij speelden de zogenaamde zendingsfeesten: grote zomerse manifestaties - eigenlijk het best vergelijkbaar met moderne festivals als Lowlands of Pinkop - waar duizenden protestanten uit het hele land bij elkaar kwamen.

Overdreven aandacht voor Kuyper

Dat deze volksbeweging lang onzichtbaar is gebleven, komt volgens Houkes door de overdreven aandacht die de gereformeerden en hun invloedrijke voorman Abraham Kuyper in de geschiedschrijving hebben gekregen. De gereformeerden, die slechts acht procent van de bevolking uitmaakten, kenden na hun afsplitsing van de Nederlandse Hervormde Kerk in 1886 een sterke drang om zich te legitimeren. "Kuyper heeft zich tegen alles en iedereen afgezet om zijn eigen gereformeerde groep te legitimeren", zegt Houkes. Politiek was daarbij een belangrijk middel voor Kuyper, wiens visie tot op de dag van vandaag een bepalende invloed heeft op historici.

Integratie gelovige burgers

Houkes' onderzoek toont aan dat het moderne maatschappelijke leven in Nederland eerder geworteld is in religie dan politiek. Dit inzicht helpt volgens haar de rol van religie in de huidige samenleving te begrijpen. "In het publieke debat wordt de scheiding van kerk en staat te vaak verward met de scheiding van geloof en politiek. Wat je ook van godsdienst vindt, het speelt een rol in het publieke leven. Wordt dit ontkend, dan kan het de deelname en integratie van gelovige burgers in het publieke leven ernstig in de weg staan."

Curriculum vitae

Annemarie Houkes (Erica, 1978) studeerde geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Van 2001 tot 2005 was ze als AIO verbonden aan de vakgroep Nieuwste Geschiedenis van de RUG. Sinds 2006 werkt ze als projectmanager voor de TU Delft en Delft Top Tech, het instituut voor postdoctorale opleidingen van de TU. Houkes promoveert op donderdag 19 februari bij prof.dr. H. te Velde op het proefschrift "Christelijke vaderlanders. Godsdienst, burgerschap en de Nederlandse natie, 1850-1900." Uitgeverij Wereldbibliotheek geeft een handelseditie uit.