Arabisering is niet per se islamisering
De Arabische verovering van Egypte was geen waterscheiding. Het
duurde nog eeuwen voordat de meerderheid van de inwoners moslim
was. Veel sneller ging de verspreiding van de Arabische taal.
Dat zegt prof.dr. Petra Sijpesteijn in haar oratie op maandag 6
april.
Prof.dr. Petra Sijpesteijn: `Het gaat niet alleen om het
rondtrekken van mensen en ideeën, maar ook om het letterlijk
reizen van teksten. Waarom vinden we een Arabische brief in een
Chinese oase?'
Verspreiding
Onderzoek naar de verspreiding van taal en teksten past volgens
Sijpesteijn goed in het profileringsgebied `Global interaction
of people, culture and power through the ages', waarvan ze een
van de trekkers is: `Het gaat niet alleen om het rondtrekken
van mensen en ideeën, maar ook om het letterlijk reizen van
teksten. Waarom vinden we een Arabische brief in een Chinese
oase?' Sijpesteijn ziet vele mogelijkheden tot samenwerking.
`Bij de School of Middle East Studies loopt er een project over
oraliteit en het doorgeven van tradities voor het schrijven van
teksten door professionele schrijvers. En met collega's van
Chinees en Japans kun je kijken naar hoe teksten functioneerden
binnen bureaucratische rijken.'
Verovering
Grafsteen uit Egypte uit het jaar 31 AH/652 AD (Museum voor
Arabisch kunst in Cairo)
Sijpesteijns onderzoek richt zich op de verspreiding van het
Arabisch in Egypte. In het jaar 642 werd Egypte door Arabische
legers veroverd. Tachtig jaar later werd er in Egypte op grote
schaal Arabisch geschreven. Uit die periode zijn Arabische
teksten bewaard gebleven, over privézaken, bestuurlijke
aangelegenheden en commerciële transacties, en zowel van
moslims als van christenen. Het intrigeert Sijpesteijn dat de
veroveraars meteen Arabisch gebruikten in de communicatie met
de lokale bevolking. Sijpesteijn: `Waarom deden ze dat? Ze
moeten er rekening mee gehouden hebben dat de bevolking geen
Arabisch sprak. Het ging hun dus niet om de inhoud van die
documenten, of in ieder geval niet alleen daarom. Ze hadden een
andere boodschap; het Arabisch stond symbool voor de nieuwe
heersers en de nieuwe religie.'
Geletterdheid
In deze vroege periode waren er al allerlei Arabische teksten
in omloop, waaronder papyri, Sijpesteijns onderzoeksterrein.
Sijpesteijn: `Kleine briefjes om iemand de groeten te doen,
maar ook betalingsbewijzen. Overeenkomsten, commerciële
transacties, alles werd op schrift gesteld. Daarnaast waren er
inscripties: deze brug is gesticht door die en die, vanaf dit
punt is het tot Damascus zoveel mijl.' Sijpesteijn wil
bestuderen hoe die teksten functioneerden: `Wat zeggen al die
teksten over de mensen die ze gebruikten? Mensen vroegen zelfs
bij hele kleine bedragen een bewijs dat ze hadden betaald,
bijvoorbeeld voor een paar kilo graan als belastinggeld. Mensen
waren zich er dus van bewust dat teksten belangrijk waren.'
Natuurlijk kon niet iedereen al die teksten lezen. Maar
Sijpesteijn noemt 7e-8e-eeuws Egypte wel een geletterde
maatschappij. `Mensen kwamen voortdurend met geschreven tekst
in aanraking. Ze waren zich ervan bewust wat voor boodschap die
meedroegen, soms zonder ze te kunnen lezen. Sommige mensen
herkenden alleen dat iets Arabisch was, anderen hun naam. Weer
anderen konden wel lezen maar niet schrijven.'
Arabisering
Het Arabisch verdrong in Egypte uiteindelijk het Grieks en het
Koptisch, de laatste vorm van het Egyptisch. Sijpesteijn wil
deze ontwikkeling in kaart brengen. `De Grieken zijn duizend
jaar in Egypte geweest, maar het Grieks is nooit zo dominant
geworden als het Arabisch. Binnen twee tot drie generaties na
de Arabische verovering gebruikten christenen het Arabisch.
Tegelijkertijd werden Grieks en Koptisch nog een paar eeuwen
lang gebruikt voor administratieve doeleinden en in de
privésfeer. Zo waren er recent tot de islam bekeerde handelaren
die in het Koptisch schreven. En er waren christenen die in de
tiende eeuw een Arabisch document op lieten stellen volgens
islamitisch recht, maar dat lieten vertalen naar het Koptisch
omdat een van hen geen Arabisch kende.'
Islamisering
Uit de laatste voorbeelden blijkt al dat de Arabisering van
Egypte niet gelijk op ging met de islamisering, in
tegenstelling tot bijvoorbeeld in Andalusië. Terwijl het
gebruik van het Arabisch in Egypte vanaf de 9e eeuw sterk
toenam, was pas in de 14e eeuw de bevolking in meerderheid
moslim. Tegen die tijd was Egypte allang Arabisch-sprekend.
Sijpesteijn: `De Mamlukken hebben er toen ook alles aan gedaan
om de bevolking tot de islam te bekeren. Daarvoor kon het de
heersers niet zoveel schelen. Men denkt vaak dat de veroveraars
met de koran in de ene hand en het zwaard in de andere de islam
verspreidden, maar lange tijd interesseerde het de heersers
niet wat mensen geloofden. Op vele terreinen betekende de komst
van de moslims helemaal geen waterscheiding.'
Oudste Arabische papyrus, uit 22 AH/ 643 AD (Österreichische
Nationalbibliothek)
Vroege islam
De vroege islam is onderwerp van een hevige discussie: sceptici
menen dat de islam pas in de 9e eeuw is ontstaan, en niet zoals
de islamitische historiografie wil in de 7e eeuw. Hoe staat
Sijpesteijn in dat debat? `Misschien zou ik daar nog eens een
boek over moeten schrijven. Maar ik vind het eigenlijk nog heel
moeilijk om te zeggen hoe het nu precies zit. De soennitische
islam die we kennen uit de 9e-eeuwse juridische boeken was er
niet in al zijn vormen en aspecten al van het begin af aan.
Maar er was wel iets daarvoor, met bepaalde elementen die we
later weer terugvinden. Dat is waar ik naar kijk.'
Dagelijks leven
Opgraving in de Fayyum in Egypte waarbij papyri werden gevonden
Sijpesteijn richt de aandacht liever op het dagelijks leven van
mensen. `Natuurlijk betrek je ook religie daarbij. Als ik lees
"stuur me een schaap voor het offerfeest" dan weten we dat er
zo'n feest was. Maar hoe mensen dat theologisch zagen en hoe
dat zich verhoudt tot de pre-islamitische pelgrimage, dat is
dan een heel ander verhaal. Ik wil eerst maar eens kijken naar
hoe mensen leefden. Daarom wil ik papyri ook bekijken als
objecten, niet alleen naar wat ze over de geboorte van de
profeet Mohammed vertellen.'
Oratie prof.dr. P. Sijpesteijn
Titel: Hoezo Arabisch?
Faculteit: Geesteswetenschappen
Vakgebied: Arabische taal en cultuur
Maandag 6 april, 16.00 uur, Academiegebouw
Congres
Dinsdag 7 april: Internationaal symposium Debate and Discussion
in Mediaeval Islam
9.30-17 uur
Snouck Hurgronjehuis
Rapenburg 61, Leiden
(31 maart 2009/Annemarike Stremmelaar)
Webredactie - 3/4/2009
Universiteit Leiden