Universiteit Leiden

Poëzie en de rechtvaardiging van geweld

Zonder het mystieke element in zijn denken was Khomeini nooit aan de macht gekomen. Mystieke concepten die teruggaan tot de middeleeuwen spelen een belangrijke rol in de 20e-eeuwse Iraanse politiek. Welke rol, dat gaat Asghar Seyed-Gohrab in zijn Vidi-project onderzoeken.

Asghar Seyed Ghorab
Seyed-Gohrab, iranist en lid van De Jonge Akademie van de KNAW, deed al eerder onderzoek naar raadsels en het concept van de liefde in de klassieke Perzische poëzie. Nu wil hij kijken hoe mystieke en filosofisch elementen uit deze poëzie in de 20e eeuw zijn gebruikt om nieuwe politieke ideeën vorm te geven. Khomeini als mysticus
Een mooi voorbeeld van het inspelen op mystieke denkbeelden voor politieke doeleinden biedt volgens Seyed-Gohrab Khomeini. Seyed-Gohrab: 'De islamitische revolutie was eigenlijk helemaal niet islamitisch, dat is zij pas later geworden. In eerste instantie deden vele verschillende partijen, ook linkse, aan de revolutie mee. Pas tijdens de gijzeling in de Amerikaanse ambassade kwam Khomeini uit Qom naar Teheran en begon zijn macht te vestigen. Hij ging op televisie soera's uit de koran uitleggen, waarbij hij inging op de mystieke betekenis van de verzen. Hij deed dat niet alleen om zijn politieke ideeën over te brengen maar ook om de Iraniërs ervan te overtuigen dat hij een goede leider was. Zo presenteerde hij zich als mysticus, als iemand met spirituele aspiraties, als iemand zonder interesse in wereldse macht.' Dichter
Al toen Khomeini in ballingschap was, eerst in Irak en daarna in Frankrijk, presenteerde hij zich als sobere asceet, die op een kleedje zat onder een appelboom en leefde van droog brood en melk. Seyed-Gohrab: 'Later heeft hij dit beeld in stand gehouden door onder andere poëzie te schrijven. Een leven als mysticus veronderstelt namelijk dat je ook dichter bent, want poëzie is een middel om het mystieke gedachtegoed over te brengen. Khomeini heeft zijn hele leven gedichten geschreven, maar die pas in de jaren tachtig, gepubliceerd. Mensen vroegen ze zich ook af of ze wel authentiek waren.' Iran-Irakoorlog
Tijdens de Iran-Irakoorlog maakte Khomeini volgens Seyed-Gohrab heel ingenieus gebruik van mystieke symboliek. Zo zei Khomeini aan het begin van de oorlog 'mobilisatie is de school van de liefde'. De 'school van de liefde' stond in de middeleeuwse mystiek voor de academie waar de minnaar zich moet bekwamen om zich op te offeren voor de geliefde, dat wil zeggen God. Maar Khomeini gebruikte dit concept om mensen aan het front te krijgen.

Asghar. Bron: Peter Chelkowski & Hamid Dabashi, Staging a Revolution: The Art of Persuation in the Islamic Republic of Iran, New York, 1999, p. 284. Oorlogsleed
Mystieke concepten dienden niet alleen de mobilisatie voor het front maar ook de persoonlijke verwerking van oorlogsleed. De oorlog heeft het leven van een hele generatie Iraniërs bepaald. Seyed-Gohrab: 'Dat is het verhaal van mijn eigen generatie. Velen zijn gevlucht vanwege de oorlog, anders kon je geen normaal leven opbouwen. Dan ging je voor minstens twee jaar in dienst, en was het maar de vraag of je heelhuids terugkwam. Sadam Hussain was Iran binnengevallen, maar na anderhalf jaar oorlog wilde hij vrede. Khomeini wilde dat echter niet, en de oorlog ging maar door en door, uiteindelijk acht jaar lang.' Martelaarschap
Tijdens de oorlog bracht Khomeini mensen zover dat ze de oorlog gingen zien als liefde. De metafysische liefde voor God en de opoffering voor de geliefde werd geïnterpreteerd als vaderlandsliefde en opofferingsbereidheid. Seyed-Gohrab: 'De mystiek kent het beeld van de kaars en de nachtvlinder. De nachtvlinder vliegt naar de kaars en uiteindelijk zelfs in de vlam; hij verbrandt om een te worden met de minnaar. Dit was een metafoor voor de eenwording met God. Tijdens de oorlog werd de kaars echter gezien als de sjiitische heiligdommen in Irak, in Najaf en Kerbala, waarvoor de soldaten zich opbliezen als een nachtvlinder. Ze overtroffen in feite de metafoor.'

Asghar. 'Onze leider is die jongen van 12 die zich met een granaat onder de tank van de vijand wierp, hem uit de weg ruimde en zelf de zoete drank van martelaarschap dronk.' (Ayatollah Khomeini) Bron: C.J. Gruber, "The Message on the Wall: Mural Arts in Post-Revolutionary Iran" in Persica, 22, 2008, p. 31. Tegenstellingen
De heilige steden in Irak werden dus gezien als geliefde voor wie men zich moest opofferen. Deze heilige plaatsen werden tegenover de Kaaba, het huis van God in Mekka, gezet. Khomeini speelde zo in op verschillende tegenstellingen: die tussen orthodoxie en vrijzinnigheid, soennieten en sjiieten, Arabieren en Perzen. Seyed-Gohrab: 'Dat heeft hij heel goed kunnen gebruiken. Zo werd ook gezegd 'Als je naar Kerbala wilt moet je bloed hebben, als je naar Kaaba wil moet je poen hebben', eigenlijk een blasfemische opvatting.' Breed gedragen
Khomeini heeft bewust gebruik gemaakt van dit culturele erfgoed dat in alle lagen van de bevolking bekend is. 'Het is niet zo dat kinderen op de basisschool gedichten analyseren - dat heb ik in Iran ook nooit gedaan - maar je groeit op met de poëzie en de beeldspraak daarin. Een dichter als Hafez wordt bij alle mogelijke gelegenheden gereciteerd. Zijn gedichten kunnen zowel werelds als mystiek geïnterpreteerd worden. Dat weet iedereen, en iedereen kiest de interpretatie die hem past. Maar dat het mystieke en het aardse door elkaar lopen daarmee is iedereen bekend.'

(14 april 2009/Annemarike Stremmelaar)