Zuid-Sudan: 'geef mij maar zo'n net'
15 april 2009, Tereteka, Zuid-Sudan - Magdalena Logun zit op een
bankje onder een mangoboom met een peuter op schoot. "Z'n lijf doet
pijn," klaagt ze. "Verder heeft hij koorts en last van overgeven."
Drie jaar oud is hij, en het jochie kijkt inderdaad wat sip. Hoe oud
ze zelf is weet Magdalena niet. We zijn in de medische post van het
twintigduizend inwoners tellende dorp Tereteka in het midden van
Zuid-Sudan. De wachtkamer is niets meer dan een blauwe metalen bank.
Er zitten nog meer vrouwen met jonge kinderen. Een zachte, warme bries
draagt bij aan de rustige stemming op het terrein van de medische
post, die bestaat uit drie bakstenen gebouwtjes met blauwe kozijnen.
Het zoontje van Magdalena Logun heeft waarschijnlijk malaria. Foto:
Ruud Elmendorp
Het zoontje van Magdalena Logun heeft waarschijnlijk malaria. Foto:
Ruud Elmendorp
"De meeste gevallen die we hier krijgen, zijn malariapatiënten," zegt
Paulino Pitia. Hij is het hoofd van de medische post en draagt een pet
van een medicijnfabrikant, een overhemd met korte mouwen en een
rafelige bandplooibroek. "47 van de 65 patiënten van vandaag hebben
symptomen van malaria." Dat is toch 75 procent, en dan is het nog het
droge seizoen. "In het regenseizoen zijn er meer muggen," zegt
Paulino. "Het aantal gevallen van malaria is dan nog veel hoger. We
hebben dan dagen van over de tweehonderd patiënten." Met alle gevolgen
van dien, want er zijn helaas niet altijd voldoende medicijnen op
voorraad in de medische post. Malaria in Sub-Sahara Afrika is nog
steeds de grootste doodsoorzaak bij kinderen onder de vijf jaar. Op
wereldschaal sterven per dag drieduizend kinderen aan de ziekte. Dat
betekent dat iedere dertig seconden een kind overlijdt aan malaria, en
tachtig procent daarvan woont in Afrika.
Eén arts voor honderdduizenden mensen
Met de juiste medicijnen is malaria te behandelen. Alleen is in
Zuid-Sudan een groot tekort aan die medicijnen, en tegen een aantal
geneesmiddelen is de malaria-parasiet al resistent. Het tekort geldt
ook voor geschoolde dokters. In Zuid-Sudan zijn gebieden waar
honderdduizenden mensen het met één arts moeten doen. Dat is in
Tereteka te merken. De vrouwen wachten, omdat de dokter bezig is met
een noodgeval. Hij is een grote wond in het voorhoofd van een vrouw
aan het hechten. De dokter doet z'n werk in de schaduw van een boom,
terwijl de vrouw op een stoeltje zit. Als er niets tussen komt gaat
hij straks de vrouwen met de kinderen helpen. Malariatests zijn er
trouwens niet. De enige manier om een diagnose te stellen, is bloed
afnemen en dat onder een oude microscoop bekijken. Betrouwbaar, maar
niet echt handig.
De Zuid-Sudanese overheid en internationale hulporganisaties zoeken
het daarom in preventie, het voorkomen van malaria via met
insecticides geïmpregneerde klamboes. Bij goed gebruik kan het aantal
malariagevallen met zomaar 60 procent naar beneden.
Unicef heeft in de afgelopen jaren regelmatig klamboes verspreid in
Zuid-Sudan. Met geld van het Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis
and Malaria start nu een campagne om in vijf provincies in deze regio
drie miljoen netten te verspreiden. Kosten: 50 miljoen euro. Het dorp
Tereteka ligt in dat gebied. Het is de bedoeling dat de eerste netten
in de dorpen aankomen, voordat het regenseizoen in mei begint. Ze zijn
van Deense makelij en voor de mensen gratis.
Ziekenhuis vol malariapatiëntjes
Het uitdelen van de netten moet ook een einde maken aan de vlucht van
patiënten vanuit Tereteka en andere dorpen naar de regionale hoofdstad
Juba. Wie thuis geen zorg krijgt, zoekt het ergens anders, zo lijkt
het. Toch een paar dagen lopen, en weinig aanlokkelijk als je je niet
lekker voelt.
De kinderafdeling van het Teacher's Hospital in Juba ligt om die reden
vol met malariapatiëntjes. De 9-jarige Yasha heeft net medicijnen
gekregen. Ze ligt op haar rug op bed en kijkt nog wat pips, maar is
volgens haar moeder al stukken beter. "Ze had koorts en moest
overgeven. Daarom dacht ik dat ze malaria had en ben ik hierheen
gekomen." Behu Pita is haar naam. Ze is 20 en een alleenstaande
moeder. Met een beetje geluk is Yasha er in een weekje weer bovenop.
Behu wil het de volgende keer ook liever voorkomen, en heeft daarom
graag een net.
Het is niet de eerste keer dat er een grote bednettencampagne is in
Zuid-Sudan. Zo zijn verleden jaar een miljoen netten afgeleverd in de
westelijke provincies, met hulp van onder andere Unicef. Er zijn
netten uitgedeeld in de regionale hoofdstad Wau en omgeving. Dat geldt
ook voor het dorp Bussere, met zevenduizend inwoners. De inwoners
hebben de klamboe nog, waaronder de 40-jarige Berah Debid. "Iedereen
gebruikt het net hier omdat er veel muggen zijn. Ze bijten ons en dan
kun je malaria oplopen." Berah neemt ons mee naar binnen in haar hut,
en laat het keurig opgespannen net zien. Ze gaat er zelfs even onder
liggen. Ze heeft vier kinderen. "Ik wilde het net graag hebben. Vooral
omdat mijn eigen zus aan malaria is overleden." Haar kinderen zijn dat
lot bespaard gebleven.
Pyrethrum doodt muggen
In Bussere lijken de inwoners goed bewust van de gevaren van
malariamuggen. Dat is niet zo in iedere regio. Bij de uitreiking van
de netten hoort daarom een campagne, waarbij vrijwilligers informatie
geven over malaria en uitleggen hoe de klamboe moet worden
onderhouden. Het net is geïmpregneerd met pyrethrum, een natuurlijke
insecticide die onschadelijk is voor mensen. Maar als de klamboe niet
goed wordt gelucht, kan de stof bij aanraking lichte irritatie van de
huid veroorzaken. Een mug die op het net gaat zitten is er direct
geweest.
De kinderafdeling van het Teacher's Hospital in Juba ligt vol met
malariapatiëntjes. Foto: Ruud Elmendorp
De kinderafdeling van het Teacher's Hospital in Juba ligt vol met
malariapatiëntjes. Foto: Ruud Elmendorp
Dat die voorlichting nodig is blijkt als we naar een volgend dorp
rijden, over een zanderige weg dwars door een droge vlakte met hier en
daar een boom. Een druk bezochte waterpomp doet een nederzetting
vermoeden. En inderdaad: even achter de weg staat een groep rieten
hutten op houten palen. Een oude vrouw eronder kraakt sloom pinda's en
gooit ze in een pan op een houtskoolvuurtje. Onder een naastgelegen
hut zitten een vrouw en een bloot kind op een matje. Geen klamboe te
bekennen. Hier rijst de vraag of ze ooit hebben gehoord van de ziekte
malaria, zich misschien ondertussen afvragend hoe het zit met hun
kinderen die aan vreemde koortsen overlijden, in een omgeving waar ook
hekserij tot de dagelijkse zorgen behoort.
Belofte
Als we verder rijden naar de stad Wau passeren we moerasachtige
gebieden, met veel stilstaand water in kleine poeltjes. Ideaal voor
muggenlarven en het maakt duidelijk waar al die muskieten vandaan
komen. Er zijn in Wau ook netten gedistribueerd en de 45-jarige Amali
Faulino is een van de bewoners die een klamboe heeft gekregen. Ze laat
zien hoe je het net boven een bed moet spannen en geeft toe dat ze het
niet gebruikt. "Het is het droge seizoen nu, en dan zijn er nauwelijks
muggen," excuseert ze zich. Ze belooft het net te gaan gebruiken vanaf
mei wanneer de regens komen. "Mijn vier kinderen slapen dan wel onder
een net," zegt ze. "Ze hebben sindsdien geen malaria gekregen en dat
is bij de kinderen van de buren wel anders. Want die gebruiken nog
geen net."
De buren zijn er even niet, maar het niet gebruiken van klamboes komt
vaker voor. De mensen weten niet waar het voor is, of ze hebben
noodgedwongen het net voor wat eten op de markt verkocht. Zuid-Sudan
blijft toch een van de armste landen ter wereld en ieder centje extra
helpt. De Zuid-Sudanese overheid is zich bewust van het verkopen van
de netten. "We proberen via voorlichting en dorpsbijeenkomsten mensen
bewust te maken van het nut," zegt Solomon Anugue. Hij is directeur
gezondheidszorg van de westelijke provincie Warrap en was betrokken
bij de campagne van verleden jaar. "We kunnen helaas niet altijd
voorkomen dat sommige netten in verkeerde handen terechtkomen."
Van boot tot fiets
Het Global Fund doet z'n uiterste best om de drie miljoen netten bij
de mensen te krijgen. Er zijn 1.800 distributiepunten gepland en
16.000 vrijwilligers gerekruteerd. Zij moeten zorgen dat de
honderdvijftig containers met klamboes tot in de handen van de mensen
worden bezorgd. Geen enkel vervoermiddel wordt geschuwd. Een colonne
vrachtwagens rijdt vanuit de haven van Mombasa in Kenia over land naar
Zuid-Sudan, zo'n tweeduizend kilometer over slechte wegen. De
containers gaan daarna via boten over de Nijl over op kleinere open
vrachtwagens naar de dorpen, en belanden uiteindelijk op de
bagagedrager van een fiets naar de mensen thuis.
Het Amerikaanse Population Services International doet dat dit jaar.
Marcie Cook coördineert deze gigantische operatie. Ze beseft dat je
met het bezorgen van een klamboe er nog niet bent. Dat het een tijd
kan duren voor de netten op grote schaal worden gebruikt. Ook in het
droge seizoen, wanneer er wel degelijk muggen zijn. "Zoiets duurt
jaren, en is iets waar een generatie overheen gaat," zegt ze in haar
kantoor in Juba. "Een kind dat nu opgroeit onder een net, laat z'n
eigen kinderen waarschijnlijk ook onder een net slapen."
Natuurlijke weerstand
Bescherming of niet, een klamboe heeft ook een nadeel. Malaria is
weliswaar de grootste doder van kinderen onder de vijf jaar, maar
degenen die het overleven hebben vaak een natuurlijke weerstand
opgebouwd tegen malaria. Niet dat ze immuun zijn, maar ze zijn wel
minder ziek en gemakkelijker te behandelen. Bij kinderen die door de
klamboe niet zijn geprikt, ontbreekt die weerstand. Als ze dan toch
ziek zijn, maakt het ze extra afhankelijk van medicijnen en die zijn
vaak lastig te krijgen. "Dat klopt," zegt Marcie Cook. "Maar het
aantal malariagevallen gaat door de netten wel naar beneden. Minder
patiënten betekent minder noodzaak voor medicijnen en dan is de
voorraad beter op peil te houden."
Harde cijfers over het aantal malariagevallen in Zuid-Sudan zijn er
niet. Het eerste officiële onderzoek begint pas in november van dit
jaar. Toch blijkt uit de administraties van de medische posten van
gebieden waar klamboes zijn uitgedeeld, dat het aantal
malariapatiënten sterk daalt. In sommige gevallen tot 60 procent
minder, en daarmee overleeft een grote groep kinderen.
Magdalena wil ook een klamboe voor haar zoon, zodat hij voortaan
beschermd is tegen de malariamug. Foto: Ruud Elmendorp
Magdalena wil ook een klamboe voor haar zoon, zodat hij voortaan
beschermd is tegen de malariamug. Foto: Ruud Elmendorp
Beste manier om malaria te voorkomen
Ondertussen bij de medische post in Tereteka kunnen de mensen niet
wachten op de komst van de netten. Paulino Pitia is er blij mee. "Het
is de beste manier om malaria te voorkomen en het scheelt ons
medicijnen. Het is zes maanden geleden dat we onze laatste voorraad
kregen." Veel malariamedicijnen komen daarom noodgedwongen van de
markt in Tereteka. Duur, en niet altijd even betrouwbaar. Op dezelfde
markt vinden we ook klamboes te koop. Het is niet duidelijk of het
nieuwe netten zijn, of degene die zijn verkocht na een distributie.
Volgens Population Services International gaat zo'n 60 tot 80 procent
van de mensen die een net krijgt het gebruiken. "Dat hebben we geleerd
van de distributie van verleden jaar. We streven nu naar een hoger
percentage," zegt Marcie Cook. Magdalena in Tereteka lijkt haar
besluit al te hebben genomen. "Geef mij maar zo'n net," zegt ze met
een ingehouden lach. Haar drie jaar oude zoon lijkt spoedig rustig te
kunnen gaan slapen, net als de ontvangers van de drie miljoen
klamboes. Voor de verspreiding van al de netten is twee jaar
uitgetrokken.
Tekst en foto's: Ruud Elmendorp