Zuid-Sudan: 'geef mij maar zo'n net' 15 april 2009, Tereteka, Zuid-Sudan - Magdalena Logun zit op een bankje onder een mangoboom met een peuter op schoot. "Z'n lijf doet pijn," klaagt ze. "Verder heeft hij koorts en last van overgeven." Drie jaar oud is hij, en het jochie kijkt inderdaad wat sip. Hoe oud ze zelf is weet Magdalena niet. We zijn in de medische post van het twintigduizend inwoners tellende dorp Tereteka in het midden van Zuid-Sudan. De wachtkamer is niets meer dan een blauwe metalen bank. Er zitten nog meer vrouwen met jonge kinderen. Een zachte, warme bries draagt bij aan de rustige stemming op het terrein van de medische post, die bestaat uit drie bakstenen gebouwtjes met blauwe kozijnen.

Het zoontje van Magdalena Logun heeft waarschijnlijk malaria. Foto: Ruud Elmendorp
Het zoontje van Magdalena Logun heeft waarschijnlijk malaria. Foto: Ruud Elmendorp

"De meeste gevallen die we hier krijgen, zijn malariapatiënten," zegt Paulino Pitia. Hij is het hoofd van de medische post en draagt een pet van een medicijnfabrikant, een overhemd met korte mouwen en een rafelige bandplooibroek. "47 van de 65 patiënten van vandaag hebben symptomen van malaria." Dat is toch 75 procent, en dan is het nog het droge seizoen. "In het regenseizoen zijn er meer muggen," zegt Paulino. "Het aantal gevallen van malaria is dan nog veel hoger. We hebben dan dagen van over de tweehonderd patiënten." Met alle gevolgen van dien, want er zijn helaas niet altijd voldoende medicijnen op voorraad in de medische post. Malaria in Sub-Sahara Afrika is nog steeds de grootste doodsoorzaak bij kinderen onder de vijf jaar. Op wereldschaal sterven per dag drieduizend kinderen aan de ziekte. Dat betekent dat iedere dertig seconden een kind overlijdt aan malaria, en tachtig procent daarvan woont in Afrika.

Eén arts voor honderdduizenden mensen Met de juiste medicijnen is malaria te behandelen. Alleen is in Zuid-Sudan een groot tekort aan die medicijnen, en tegen een aantal geneesmiddelen is de malaria-parasiet al resistent. Het tekort geldt ook voor geschoolde dokters. In Zuid-Sudan zijn gebieden waar honderdduizenden mensen het met één arts moeten doen. Dat is in Tereteka te merken. De vrouwen wachten, omdat de dokter bezig is met een noodgeval. Hij is een grote wond in het voorhoofd van een vrouw aan het hechten. De dokter doet z'n werk in de schaduw van een boom, terwijl de vrouw op een stoeltje zit. Als er niets tussen komt gaat hij straks de vrouwen met de kinderen helpen. Malariatests zijn er trouwens niet. De enige manier om een diagnose te stellen, is bloed afnemen en dat onder een oude microscoop bekijken. Betrouwbaar, maar niet echt handig.

De Zuid-Sudanese overheid en internationale hulporganisaties zoeken het daarom in preventie, het voorkomen van malaria via met insecticides geïmpregneerde klamboes. Bij goed gebruik kan het aantal malariagevallen met zomaar 60 procent naar beneden. Unicef heeft in de afgelopen jaren regelmatig klamboes verspreid in Zuid-Sudan. Met geld van het Global Fund to Fight AIDS, Tuberculosis and Malaria start nu een campagne om in vijf provincies in deze regio drie miljoen netten te verspreiden. Kosten: 50 miljoen euro. Het dorp Tereteka ligt in dat gebied. Het is de bedoeling dat de eerste netten in de dorpen aankomen, voordat het regenseizoen in mei begint. Ze zijn van Deense makelij en voor de mensen gratis.

Ziekenhuis vol malariapatiëntjes Het uitdelen van de netten moet ook een einde maken aan de vlucht van patiënten vanuit Tereteka en andere dorpen naar de regionale hoofdstad Juba. Wie thuis geen zorg krijgt, zoekt het ergens anders, zo lijkt het. Toch een paar dagen lopen, en weinig aanlokkelijk als je je niet lekker voelt.
De kinderafdeling van het Teacher's Hospital in Juba ligt om die reden vol met malariapatiëntjes. De 9-jarige Yasha heeft net medicijnen gekregen. Ze ligt op haar rug op bed en kijkt nog wat pips, maar is volgens haar moeder al stukken beter. "Ze had koorts en moest overgeven. Daarom dacht ik dat ze malaria had en ben ik hierheen gekomen." Behu Pita is haar naam. Ze is 20 en een alleenstaande moeder. Met een beetje geluk is Yasha er in een weekje weer bovenop. Behu wil het de volgende keer ook liever voorkomen, en heeft daarom graag een net.

Het is niet de eerste keer dat er een grote bednettencampagne is in Zuid-Sudan. Zo zijn verleden jaar een miljoen netten afgeleverd in de westelijke provincies, met hulp van onder andere Unicef. Er zijn netten uitgedeeld in de regionale hoofdstad Wau en omgeving. Dat geldt ook voor het dorp Bussere, met zevenduizend inwoners. De inwoners hebben de klamboe nog, waaronder de 40-jarige Berah Debid. "Iedereen gebruikt het net hier omdat er veel muggen zijn. Ze bijten ons en dan kun je malaria oplopen." Berah neemt ons mee naar binnen in haar hut, en laat het keurig opgespannen net zien. Ze gaat er zelfs even onder liggen. Ze heeft vier kinderen. "Ik wilde het net graag hebben. Vooral omdat mijn eigen zus aan malaria is overleden." Haar kinderen zijn dat lot bespaard gebleven.

Pyrethrum doodt muggen
In Bussere lijken de inwoners goed bewust van de gevaren van malariamuggen. Dat is niet zo in iedere regio. Bij de uitreiking van de netten hoort daarom een campagne, waarbij vrijwilligers informatie geven over malaria en uitleggen hoe de klamboe moet worden onderhouden. Het net is geïmpregneerd met pyrethrum, een natuurlijke insecticide die onschadelijk is voor mensen. Maar als de klamboe niet goed wordt gelucht, kan de stof bij aanraking lichte irritatie van de huid veroorzaken. Een mug die op het net gaat zitten is er direct geweest.

De kinderafdeling van het Teacher's Hospital in Juba ligt vol met malariapatiëntjes. Foto: Ruud Elmendorp
De kinderafdeling van het Teacher's Hospital in Juba ligt vol met malariapatiëntjes. Foto: Ruud Elmendorp

Dat die voorlichting nodig is blijkt als we naar een volgend dorp rijden, over een zanderige weg dwars door een droge vlakte met hier en daar een boom. Een druk bezochte waterpomp doet een nederzetting vermoeden. En inderdaad: even achter de weg staat een groep rieten hutten op houten palen. Een oude vrouw eronder kraakt sloom pinda's en gooit ze in een pan op een houtskoolvuurtje. Onder een naastgelegen hut zitten een vrouw en een bloot kind op een matje. Geen klamboe te bekennen. Hier rijst de vraag of ze ooit hebben gehoord van de ziekte malaria, zich misschien ondertussen afvragend hoe het zit met hun kinderen die aan vreemde koortsen overlijden, in een omgeving waar ook hekserij tot de dagelijkse zorgen behoort.

Belofte
Als we verder rijden naar de stad Wau passeren we moerasachtige gebieden, met veel stilstaand water in kleine poeltjes. Ideaal voor muggenlarven en het maakt duidelijk waar al die muskieten vandaan komen. Er zijn in Wau ook netten gedistribueerd en de 45-jarige Amali Faulino is een van de bewoners die een klamboe heeft gekregen. Ze laat zien hoe je het net boven een bed moet spannen en geeft toe dat ze het niet gebruikt. "Het is het droge seizoen nu, en dan zijn er nauwelijks muggen," excuseert ze zich. Ze belooft het net te gaan gebruiken vanaf mei wanneer de regens komen. "Mijn vier kinderen slapen dan wel onder een net," zegt ze. "Ze hebben sindsdien geen malaria gekregen en dat is bij de kinderen van de buren wel anders. Want die gebruiken nog geen net."

De buren zijn er even niet, maar het niet gebruiken van klamboes komt vaker voor. De mensen weten niet waar het voor is, of ze hebben noodgedwongen het net voor wat eten op de markt verkocht. Zuid-Sudan blijft toch een van de armste landen ter wereld en ieder centje extra helpt. De Zuid-Sudanese overheid is zich bewust van het verkopen van de netten. "We proberen via voorlichting en dorpsbijeenkomsten mensen bewust te maken van het nut," zegt Solomon Anugue. Hij is directeur gezondheidszorg van de westelijke provincie Warrap en was betrokken bij de campagne van verleden jaar. "We kunnen helaas niet altijd voorkomen dat sommige netten in verkeerde handen terechtkomen."

Van boot tot fiets
Het Global Fund doet z'n uiterste best om de drie miljoen netten bij de mensen te krijgen. Er zijn 1.800 distributiepunten gepland en 16.000 vrijwilligers gerekruteerd. Zij moeten zorgen dat de honderdvijftig containers met klamboes tot in de handen van de mensen worden bezorgd. Geen enkel vervoermiddel wordt geschuwd. Een colonne vrachtwagens rijdt vanuit de haven van Mombasa in Kenia over land naar Zuid-Sudan, zo'n tweeduizend kilometer over slechte wegen. De containers gaan daarna via boten over de Nijl over op kleinere open vrachtwagens naar de dorpen, en belanden uiteindelijk op de bagagedrager van een fiets naar de mensen thuis.

Het Amerikaanse Population Services International doet dat dit jaar. Marcie Cook coördineert deze gigantische operatie. Ze beseft dat je met het bezorgen van een klamboe er nog niet bent. Dat het een tijd kan duren voor de netten op grote schaal worden gebruikt. Ook in het droge seizoen, wanneer er wel degelijk muggen zijn. "Zoiets duurt jaren, en is iets waar een generatie overheen gaat," zegt ze in haar kantoor in Juba. "Een kind dat nu opgroeit onder een net, laat z'n eigen kinderen waarschijnlijk ook onder een net slapen."

Natuurlijke weerstand
Bescherming of niet, een klamboe heeft ook een nadeel. Malaria is weliswaar de grootste doder van kinderen onder de vijf jaar, maar degenen die het overleven hebben vaak een natuurlijke weerstand opgebouwd tegen malaria. Niet dat ze immuun zijn, maar ze zijn wel minder ziek en gemakkelijker te behandelen. Bij kinderen die door de klamboe niet zijn geprikt, ontbreekt die weerstand. Als ze dan toch ziek zijn, maakt het ze extra afhankelijk van medicijnen en die zijn vaak lastig te krijgen. "Dat klopt," zegt Marcie Cook. "Maar het aantal malariagevallen gaat door de netten wel naar beneden. Minder patiënten betekent minder noodzaak voor medicijnen en dan is de voorraad beter op peil te houden."

Harde cijfers over het aantal malariagevallen in Zuid-Sudan zijn er niet. Het eerste officiële onderzoek begint pas in november van dit jaar. Toch blijkt uit de administraties van de medische posten van gebieden waar klamboes zijn uitgedeeld, dat het aantal malariapatiënten sterk daalt. In sommige gevallen tot 60 procent minder, en daarmee overleeft een grote groep kinderen.

Magdalena wil ook een klamboe voor haar zoon, zodat hij voortaan beschermd is tegen de malariamug. Foto: Ruud Elmendorp Magdalena wil ook een klamboe voor haar zoon, zodat hij voortaan beschermd is tegen de malariamug. Foto: Ruud Elmendorp

Beste manier om malaria te voorkomen Ondertussen bij de medische post in Tereteka kunnen de mensen niet wachten op de komst van de netten. Paulino Pitia is er blij mee. "Het is de beste manier om malaria te voorkomen en het scheelt ons medicijnen. Het is zes maanden geleden dat we onze laatste voorraad kregen." Veel malariamedicijnen komen daarom noodgedwongen van de markt in Tereteka. Duur, en niet altijd even betrouwbaar. Op dezelfde markt vinden we ook klamboes te koop. Het is niet duidelijk of het nieuwe netten zijn, of degene die zijn verkocht na een distributie.

Volgens Population Services International gaat zo'n 60 tot 80 procent van de mensen die een net krijgt het gebruiken. "Dat hebben we geleerd van de distributie van verleden jaar. We streven nu naar een hoger percentage," zegt Marcie Cook. Magdalena in Tereteka lijkt haar besluit al te hebben genomen. "Geef mij maar zo'n net," zegt ze met een ingehouden lach. Haar drie jaar oude zoon lijkt spoedig rustig te kunnen gaan slapen, net als de ontvangers van de drie miljoen klamboes. Voor de verspreiding van al de netten is twee jaar uitgetrokken.

Tekst en foto's: Ruud Elmendorp