Ministerie van Verkeer en Waterstaat

Luchtvaartnota
Concurrerende en duurzame luchtvaart
voor een sterke economie

In het Coalitieakkoord heeft het kabinet een duidelijke visie neergelegd op de ontwikkeling van Nederland. Deze visie is gericht op een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie en op een duurzame leefomgeving. Een dergelijke economie is nodig om onze welvaart ook bij toenemende concurrentie te waarborgen.
Om deze ambities waar te maken is de internationale bereikbaarheid van ons land een belangrijke voorwaarde. Daarbij is de kwaliteit van het internationale
verbindingennetwerk essentieel. Het moet een netwerk zijn, dat met haar bestemmingen en frequentie aansluit bij de behoeften van de regionale en Nederlandse economie. Dit netwerk, in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart, staat centraal in deze nota.
© april 2009

Samenvatting
Luchtvaartnota

2 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Samenvatting Luchtvaartnota economische structuur. Deze luchthavens hebben een functie voor de internationale bereikbaarheid van
In het Coalitieakkoord heeft het kabinet een duidelijke visie Nederland en het faciliteren van (groot) handelsverkeer. neergelegd op de ontwikkeling van Nederland. Deze visie is Ook zorgen ze voor versterking van de regionale economie gericht op een innovatieve, concurrerende en onderne- van stedelijke netwerken. mende economie en op een duurzame leefomgeving.
Een dergelijke economie is nodig om onze welvaart ook bij Binnen een duurzaam en sociale context toenemende concurrentie te waarborgen. De ontwikkeling van de economie staat voor het kabinet niet op zichzelf. Het kabinet streeft ook naar een duurzame Om deze ambities waar te maken is de internationale ontwikkeling door verlaging van de ecologische en sociale bereikbaarheid van ons land een belangrijke voorwaarde. druk op de samenleving met de nadruk op vermindering van Daarbij is de kwaliteit van het internationale de uitstoot van CO2. Ten opzichte van andere landen kent verbindingen
netwerk essentieel. Het moet een netwerk Nederland een relatief hoge economische, ecologische en zijn, dat met haar bestemmingen en frequentie aansluit bij sociale druk. Dat komt in de eerste plaats doordat Nederland de behoeften van de regionale en Nederlandse economie. een hoge bevolkingsdichtheid heeft. Ook de ligging van ons Dit netwerk, in combinatie met een concurrerende en land in een delta van Europese rivieren en de belangrijke duurzame luchtvaart, staat centraal in deze nota. distributiefunctie van Nederland voor het Europese achterland spelen hierin mee. Daarnaast stelt de Nederlandse samenle- Een concurrerende economie ving, als gevolg van de stijging van welvaart en welzijn, steeds De concurrentiekracht van Nederland kenmerkt zich door hogere eisen aan het niveau van de voorzieningen van de een gunstige geografische ligging, de aanwezigheid van overheid en aan de kwaliteit van de ecologische en sociale twee grote mainports, een brede infrastructuur voor alle omgeving. Juist door deze hoge eisen en omstandigheden is modaliteiten, een goed vestigings- en kennisklimaat en een het kabinet voorstander van het evenwichtig benaderen van sterke positie en expertise op het gebied van transport en economische ontwikkeling en een goede duurzame en sociale logistiek. Tegelijkertijd zien we dat de mondialisering van context. Om een evenwichtige ontwikkeling te bereiken is het activiteiten verder toeneemt en dat er over de hele wereld noodzakelijk dat ruimtelijk beleid integraal wordt benaderd een verschuiving plaatsvindt van economische activiteiten. en verbonden is met economisch, ecologisch en sociaal Deze ontwikkeling vraagt om een duidelijke positionering beleid. Dat geldt ook in het kader van deze nota, omdat de van Nederland. Die krijgt vorm in de ambitie van het verwevenheid en afhankelijkheid tussen luchthavens en hun kabinet om de verbindingsplaats in Europa te zijn waar omgeving groot is. nationale en internationale bedrijven hun `global
ambitions' kunnen realiseren. Dat past bij de integrale Kenmerken van de Nederlandse luchtvaart keuzes van het kabinet in de Structuurvisie Randstad 2040 In mondiaal perspectief is Nederland tot op heden een voor een concurrerende en duurzame Europese topregio en bijzonder sterke luchtvaartnatie. Zo heeft ons land een de in dat verband benoemde internationale ruimtelijk- uitstekend netwerk van verbindingen met een aantal economische krachten. concurrerende en sterke luchtvaartmaatschappijen. Ook heeft Nederland met Schiphol een kwalitatief goede Om een dergelijke vestigingsplaats te zijn van formaat ­ en luchthaven die goed kan meekomen in de mondiale te behoren tot de meest concurrerende economieën ter concurrentie. Daarnaast behoort het veiligheidssysteem tot wereld - is de luchtvaart voor Nederland van cruciaal belang. de mondiale top en heeft het ruimtelijke beleid rondom Deze maakt het mogelijk onderdeel te zijn van de wereld- Schiphol zijn vruchten afgeworpen: het aantal gehinder- wijde economische activiteiten en ontwikkelingen. den rondom Schiphol is relatief laag in vergelijking met Daarnaast stimuleren de luchthavens de economie door, andere grote luchthavens in Europa. Bovendien heeft direct en indirect, werkgelegenheid te creëren (de luchtha- Schiphol de beste vestigingsplaatsfunctie en -potentie ten ven als vestigingsplaatsfactor). Met name Schiphol brengt opzichte van de andere grote Europese luchthavens1. Echter, als knooppunt van verbindingen veel internationale Schiphol is ten opzichte van andere luchthavens ook bedrijvigheid met zich mee. Daarbij is niet alleen het aantal relatief kwetsbaar. Dit komt doordat de luchthaven een vluchten van belang, maar vooral de kwaliteit van het kleine thuismarkt (beperkte `catchment area') heeft. internationale verbindingennetwerk. Hierdoor is het netwerk op Schiphol in grote mate afhankelijk van transferpassagiers.
De mainport Schiphol heeft dus, samen met de mainport Rotterdam, een grote invloed op de economische ontwikke- Ontwikkelingen die de luchtvaart beïnvloeden ling van Nederland, en in het bijzonder van de Randstad als Voor de toekomst van de luchtvaart staan we als Nederland concurrerende topregio. Maar ook de luchthavens van nationale betekenis dragen bij aan een sterke ruimtelijk- 1 Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid, Internationale benchmark capaciteit luchthaven, 2009. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 3

voor een aantal uitdagingen. Zo zijn er verschillende plaats tussen allianties en combinaties van samenwer- ontwikkelingen gaande die het nodig maken om het tot nu kende hubs en luchtvaartmaatschappijen. toe gevoerde beleid te herijken en nieuwe wegen in te slaan. Om de juiste beleidskeuzes te kunnen maken is het nodig Doelstelling in deze nota deze ontwikkelingen in, en de effecten van, de luchtvaart in Het kabinet streeft naar een innovatieve, concurrerende en samenhang te bekijken. Doel is om ervoor te zorgen dat ondernemende economie en een duurzame leefomgeving. problemen van nu worden opgelost en tegelijkertijd lange Een optimale internationale bereikbaarheid door de termijnambities worden gerealiseerd. lucht is daarvoor een belangrijke voorwaarde. Daarbij streeft het kabinet nadrukkelijk naar een optimale De belangrijkste ontwikkelingen: bereikbaarheid. Dit betekent dat bij het realiseren van het
· Demondiale vraag naar luchtvaart zal na de huidige dip, internationale verbindingennetwerk ook rekening die mede het gevolg is van de economische crisis, op de gehouden wordt met de verschillende belangen in de lange termijn naar verwachting stijgen. De lange termijn- samenleving, bijvoorbeeld op het gebied van milieu, vraag wordt beïnvloed door de mondialisering, de economische groei, ecologie, veiligheid en defensie. liberalisering, de opkomst van nieuwe economische
centra, de toenemende internationale concurrentie tussen Uit dit streven komt het doel voort dat in deze stedelijke agglomeraties, de toename van de wereldbevol- Luchtvaartnota centraal staat: het verder ontwikkelen van king en de groei van het toerisme. Hoge brandstofkosten, een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een een krimpende economie, aandacht voor klimaat en concurrerende en duurzame luchtvaart. regionalisering kunnen deze groei tijdelijk afvlakken. In 2008 was al sprake van een dalende vraag naar luchtver- Onder netwerkkwaliteit verstaan we de directe beschik- voer, die in eerste instantie vooral veroorzaakt werd door baarheid van een omvangrijk, wereldwijd, frequent bediend hoge prijzen als gevolg van een extreme piek in de lijnennet. Het gaat daarbij om een lijnennet met verbindin- olieprijzen en vervolgens werd veroorzaakt door de gen die bijdragen aan de regionale en nationale economie economische crisis. Deze neerwaartse ontwikkeling wordt en aan de concurrentiekracht van Nederland. in 2009 gecontinueerd door de wegvallende vraag als gevolg van de doorzettende economische crisis. Perioden Daarnaast maakt het kabinet een sterkere link tussen het van negatieve vraagreacties hebben hun weerslag op de netwerk van verbindingen (knooppuntfunctie) en de financiële resultaten van de luchtvaartindustrie, een bij vestigingsplaatsfunctie van luchthavens. Juist hier liggen uitstek conjunctuurgevoelige sector. kansen om (regionaal-)economische ambities te koppelen aan luchtvaartambities. De ontwikkelingen rond luchtha-
· Hetbelang van klimaat, milieu, ruimtelijke ordening vens, zowel luchtzijdige ontwikkelingen (kwaliteit van het neemt voor de toekomstige ontwikkeling van de luchtvaartnetwerk) als landzijdige ontwikkelingen (kwaliteit luchtvaart verder toe. Innovatie speelt een belangrijke rol vestigingsplaats) zijn een belangrijke motor voor een sterke bij de reductie van de externe effecten van de luchtvaart. economie. Als onderdeel van het nationaal ruimtelijk beleid Voor de ruimtelijk-economische kracht van Nederland is heeft het kabinet dat vastgelegd in de Structuurvisie Randstad de ontwikkeling van Schiphol van groot belang. 2040 voor de lange termijn. Een relevant verbindingennet- werk is vaak een reden voor bedrijven om zich in de buurt van
· DeNederlandseluchtvaartkenteenhoogveiligheidsni- een luchthaven te vestigen. Bedrijven hebben er immers veau. Veiligheid van de luchtvaart verdient blijvende belang bij dat hun werknemers tegen aanvaardbare kosten aandacht van alle partijen, zoals ook is aangetoond door ­ in termen van tijd en geld ­ kunnen reizen om waar dan het ongeluk in 2009 met een Boeing van Turkish Airlines. ook ter wereld hun werk te kunnen doen. Een vergelijkbare behoefte geldt voor het verzenden en ontvangen van
· Deliberalisering in de luchtvaart zet door. Samen met tijdkritische en hoogwaardige vracht. Daarmee is een de toenemende consolidatie (van vooral luchtvaart- luchthaven niet alleen een knooppunt van verbindingen, maatschappijen) heeft dit invloed op de netwerkkwaliteit maar ook een vestigingsplaatsfactor van formaat. van Nederland. Onder druk van de liberalisering van de markten en de toenemende concurrentie, vormen Netwerkkwaliteit is geen doel op zich; het staat zoals gezegd luchtvaartmaatschappijen grensoverschrijdende ten dienste van de economie èn deze moet gepaard gaan allianties. Deze invloed kan een bedreiging vormen voor met een concurrerende en duurzame luchtvaart. Dit de luchtvaart in Nederland, maar biedt ook nieuwe houdt in dat de luchtvaart voor consumenten zowel kansen. kwalitatief als kostentechnisch concurrerend wordt aangeboden èn dat de luchtvaart hoge prestaties levert op
· Metdestijgendevraagnaarluchtvaartendeuitbreiding het gebied van duurzaamheid en kwaliteit voor consumen- van routenetwerken vindt er een grotere concurrentie ten. Schoon, stil, zuinig en veilig zijn daarbij uitgangspun- 4 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

ten. En vanuit sociale optiek gaat het om een luchtvaart met Deze ambities zijn richtinggevend voor het beleid en hoge ambities als het gaat om de kwaliteit die geboden worden in de nota vertaald naar concrete acties. wordt aan consumenten en omwonenden, van nu en de Het kabinet ziet ook al een aantal ambities voor de langere toekomst. termijn (2040). Deze ambities zijn echter moeilijk te concretiseren op de korte termijn, maar zijn richtinggevend Ambities voor acties die in de toekomst zullen plaatsvinden. Ze Voor de middellange termijn heeft het kabinet ambities luiden als volgt: geformuleerd die richtinggevend zijn voor het beleid tot en met 2020. De economische crisis maakt het daarnaast · Doorverdergaandeinternationalesamenwerkingvande noodzakelijk om ook een ambitie voor de korte termijn, tot Nederlandse luchtvaartpartijen is de netwerkkwaliteit van en met 2012, te formuleren. De ambities voor deze periodes Nederland verder versterkt. luiden als volgt: · OpmondiaalniveauishetEuropeseluchtvaartveilig- heidssysteem het beste van de wereld.
Voor de periode tot en met 2012: · DeluchthavenSchipholisdeeersteklimaatneutrale
· DeNederlandseluchtvaartkomtmeteenrelatieve mainport van de wereld2, zowel op de grond als in de lucht. voorsprong uit de economische crisis. · BijdegeformuleerdeklimaatambitiesvandeEUendeG8 voordelangetermijn(2050)hoorttezijnertijdookeen
Voor de periode tot en met 2020: passende bijdrage van de luchtvaartsector.
· DeNederlandseluchtvaartspeeltgoedinopderelevante · DevoortrekkersrolvandeNederlandseluchtvaartpartijen (internationale) ontwikkelingen en blijft (daardoor) op gebied van duurzaamheid heeft geresulteerd in een internationaal concurrerend. sterke concurrentiepositie en sterke exportfunctie van
· DenetwerkkwaliteitinNederlandbehoorttotdetop5 Nederlandse luchtvaartpartijen. van Europa. · CapaciteitsuitbreidingvanSchipholwordtgecombineerd
· Hetnetwerkvaneenluchthavenbevatdeconnectiviteit met vermindering van geluidshinder. die past bij de gewenste ruimtelijk-economische
ontwikkeling van de regio, en vice versa. Strategie
· NederlandisviadeluchthavenSchipholendeluchtha- Een optimale netwerkkwaliteit en een concurrerende en vens van nationale betekenis direct verbonden met de duurzame luchtvaart zijn maatschappelijk van belang. Om belangrijkste (nieuwe) economische centra in de wereld. die doelen te realiseren is een gezamenlijke inzet nodig
· Nederlandbehoortmondiaaltotdetop5ophetgebied van alle partijen in de luchtvaartketen. Ieder vanuit zijn van luchtvaartveiligheid. eigen verantwoordelijkheid, maar ook vanuit een gedeelde
· Schipholenzijngebruikerszijnkoploperophetgebied verantwoordelijkheid voor het maatschappelijk belang. van milieuvriendelijke luchtvaart (wat betreft emissies, geluid en brandstofgebruik). Dit is een verandering van beleid. In de besturing van de
· NederlandzetzichviadeEuropeseUnie(EU)inom luchtvaartpartijen is in het verleden door het Rijk gekozen uiteindelijk met andere delen van de wereld te komen tot voor een benadering op afstand: het Rijk stelde de rand- een mondiaal emissiehandelssysteem waaraan de voorwaarden, waarbinnen de markt opereerde en waarbin- luchtvaartsector deelneemt. nen de luchtvaartpartijen er met elkaar uit moesten zien te
· Schipholhandhaaftenverbetertwaarmogelijkhet komen. In de Luchtvaartnota heeft het kabinet doelstellin- huidige niveau van relatief weinig ernstig geluidsgehin- gen geformuleerd, die alleen samen met de luchtvaartpar- derden ten opzichte van andere grote Europese tijen kunnen worden bereikt. Het kabinet ziet het als zijn luchthavens. verantwoordelijkheid om de juiste randvoorwaarden te
· DeluchtvaartinNederlandbehoorttotdetopwatbetreft scheppen en ­ waar nodig ­ ook grenzen te stellen om deze de kwaliteit van de dienstverlening voor passagiers en doelstellingen te realiseren. Hiermee borgt het kabinet de vracht. publieke belangen, die in het geding zouden kunnen
· NederlandlooptbinnenEuropavooropinhettoepassen komen. van het flexibel en optimaal gebruik van het luchtruim voor zowel civiele als militaire luchtvaart. 2 Klimaatneutraal wil zeggen dat de uitstoot van broeikasgassen zover
· MededoordesterkeinzetvanNederlandin(inter) mogelijk is gereduceerd en dat de overgebleven emissies worden gecompenseerd (bijvoorbeeld door emissierechten te kopen binnen het nationaal verband is er een volledig geïntegreerd ETS of door maatschappelijk verantwoorde bosaanplant). De Europees luchtruim en een effectief en efficiënt ATM- klimaatgerelateerde doelstellingen, die de luchthaven Schiphol systeem. De Nederlandse luchtverkeersleidingorganisa- hanteert, zijn opgenomen in zijn Klimaatplan. Voor 2012 geldt als ties (ANSP's) hebben een sterke functie hierin. doelstelling (binnen de `control' van Schiphol): CO2-neutraal voor de eigen activiteiten van Schiphol (energieverbruik, brandstof van het eigen wagenpark, busproduct airside, de eigen vliegreizen en woon-werkver- keer van Schiphol medewerkers).
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 5

Om een bijdrage te leveren aan het maatschappelijk doel, ting op nul stelt indien ook Schiphol zelf maatregelen treft heeft het kabinet een strategie bepaald. Deze strategie is om de kosten terug te dringen. Een eerste stap is een gericht op het realiseren van de gewenste netwerkkwaliteit reorganisatie van Schiphol, waarbij het personeelsbestand (vanwege de waarde hiervan voor de Nederlandse economie tussende10-25%zalwordengereduceerd.Verderzijn-in en het vestigingsklimaat) gecombineerd met een concurre- lijn met de wens van het kabinet om de luchthaventarieven rende en duurzame luchtvaart. Dit vergt van verschillende terug te brengen - per 1 april 2009 de tarieven door Schiphol partijen een continue gezamenlijke inspanning. De verlaagd (ten opzichte van 1 november 2008) met een verschillende factoren die bepalend zijn voor het realiseren percentagevangemiddeld9%.Voor1julizalSchipholnog van de geambieerde netwerkkwaliteit (zoals marktontwik- verdere maatregelen moeten treffen. Inmiddels heeft kelingen, benodigde capaciteit en selectiviteitmaatregelen) Schiphol een derde tranche van kostenreducerende zullen worden gemonitord, besproken en bijgestuurd in de maatregelen aan het kabinet toegezegd. Deze tranche zal zo uitvoering van het Convenant Behoud en versterking snel mogelijk op zijn merites worden beoordeeld om op de mainportfunctie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol. kortst mogelijke termijn definitieve conclusies te trekken in het kader van het totale pakket aan kostenreducerende Verder is de strategie van het kabinet gericht op het maatregelen. Daarnaast zet het kabinet zich in om samen scheppen van de juiste voorwaarden waaronder de met de sector specifieke maatregelen te onderzoeken die luchtvaartpartijen ­ in samenspraak met hun stakeholders kostenbesparingen kunnen opleveren voor het domein ­ de geformuleerde ambities kunnen bereiken. Dit security, nu en/of op termijn. Van Schiphol en de voorwaardenscheppende beleid bestaat uit drie pijlers: Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL) verwacht het kabinet in de komende periode een serieuze inzet om de
1. Concurreren: optimale concurrentievoorwaarden aeronautical costs verder te beperken. Alleen met inzet van Ten behoeve van een optimale netwerkkwaliteit zet het alle partijen wordt de concurrentiepositie van de kabinet in op het bevorderen en optimaliseren van Nederlandse luchtvaart weer echt verbeterd. Het behoud concurrentievoorwaarden en markttoegang. Ten aanzien van het netwerk op Schiphol vraagt wel om een continu van concurrentievoorwaarden zal het kabinet inzetten op kostenbewustzijn, efficiencyverbeteringen en kostenratio- een behoud van het level playing field met name binnen nalisatie. Dit geldt niet alleen voor de netwerkexploitant Europa. Daarnaast blijft Nederland mondiaal krachtig zelf, maar voor de hele keten, inclusief de luchthavenexploi- werken aan het verder ontwikkelen van een zo open tant en de luchtverkeersleiding. mogelijkeluchtvaartmarkt.Gegevendehuidigetrendsinde mondiale luchtvaart zoals een versnelde consolidatie zal het Het kabinet vindt dat met dit pakket aan maatregelen op het kabinet komen tot een aanscherping van het beleid. Dit met gebied van kwaliteit en kosten de Nederlandse luchtvaart- de herziening en upgrade van de Nota Vergunningenbeleid, sector in staat is de internationale concurrentie aan te het opstellen van een nieuwe Nota Vracht en Logistiek en de blijven gaan. Ook kan het internationaal netwerk van evaluatie van het onderdeel inzake de exploitatie van de verbindingen, dat cruciaal is voor de Nederlandse econo- luchthaven Schiphol in de Wet Luchtvaart. mie, behouden blijven of zelfs versterkt worden.

Een optimale netwerkkwaliteit is alleen in stand te houden 2. Accommoderen: ruimte voor de luchtvaart als verbindingen concurrerend kunnen worden aangebo- Voor een optimale internationale bereikbaarheid is een den. Daarvoor is het nodig dat de luchtvaartpartijen robuust netwerk nodig: een netwerk dat bestaat uit directe consumenten een product kunnen bieden tegen een beschikbaarheid van een omvangrijk, wereldwijd, frequent concurrerend prijs/kwaliteitsniveau. En dat luchtvaartmaat- bediend lijnennet. Daarvoor moeten bestaande verbindin- schappijen graag op de Nederlandse luchthavens willen gen goed worden onderhouden. Ook moeten nieuwe vliegen. De kwaliteit van het luchtvaartproduct is een verbindingen worden gerealiseerd als deze bijdragen aan de primaire verantwoordelijkheid van de luchtvaartpartijen en versterking van de Nederlandse economie. Om de netwerk- komt tot uiting in de kwaliteit van de dienstverlening door kwaliteit verder te ontwikkelen, wil het kabinet selectieve de luchthaven, luchtvaartmaatschappijen en de luchtver- ontwikkeling van de luchtvaart mogelijk maken. Selectief keersleiding. Ten aanzien van het borgen van de consumen- betekent dat de vraag (naar luchtvaartverbindingen) en het tenbelangenwordteenGeschillencommissieingesteld.Het aanbod (aan luchthavencapaciteit) goed op elkaar worden Rijk zal deze ondersteunen en ook bezien of er een Europese afgestemd en dat op alle luchthavens duurzame luchtvaart Geschillencommissiekanwordeningesteld. wordt gestimuleerd. Bij het afstemmen van vraag en aanbod geldt dat het Het kabinet ziet het belang van de concurrentiepositie van luchtverkeer op iedere luchthaven past bij de gewenste Schiphol en wil daarom samen met Schiphol komen tot een (ruimtelijk) economische ontwikkeling van de regio pakket aan kostenreducerende maatregelen. Onderdeel van (specialiseren van luchthavens). Dit laatste wordt bereikt het pakket is dat het kabinet per 1 juli 2009 de vliegbelas- door een concentratie op Schiphol van het mainportgebon- 6 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

den verkeer, in combinatie met een gerichte ontwikkeling marktontwikkeling. Tijdens de eerste bijeenkomst van de van de luchthavens van nationale betekenis: Alderstafels voor Eindhoven en Lelystad hebben de regio's aangegeven bereid te zijn om de vragen, die het kabinet aan Het belangrijkste uitgangspunt voor de ontwikkeling tot en de heer Alders heeft gesteld, met open vizier tegemoet te met 2020 is de kabinetsreactie op het Aldersadvies voor de treden en van een antwoord te voorzien. ontwikkeling van Schiphol op middellange termijn. Het Naar aanleiding van de motie van Cramer en Tang4 om snel kabinet gaat de volgende afspraken effectueren: een geactualiseerde groeiprognose voor Schiphol te maken
· Maximaal510.000vliegtuigbewegingenopSchipholtot en deze mee te geven met de regionale Alderstafels over het en met 2020, waarvan maximaal 32.000 vliegtuigbewe- accommoderen van vluchten, heeft het kabinet SEO de gingen in de nacht en de vroege ochtend (periode tussen opdracht gegeven om een dergelijke prognose te maken5. 23.00en7.00uur). De analyse van SEO laat zien dat bij verschillende netwerk-
·Creërenvandemogelijkheidom70.000vliegtuigbewe- scenario's de aantallen vliegbewegingen in 2020 in de orde gingen op luchthavens van nationale betekenis (in eerste vangroottetussen570.000en675.000liggen.Daarbijis instantie Eindhoven en Lelystad) te accommoderen. De uitgegaan van een krachtig economisch herstel na afloop daadwerkelijke invulling zal afhankelijk zijn van de van de huidige crisis. Het SEO-onderzoek geeft aan dat de marktontwikkelingen en van de mate waarin het kansdaterin2020580.000vliegtuigbewegingengereali- niet-mainportgebonden verkeer gestimuleerd wordt om seerd worden groter is geworden door het op nul stellen van zich te verplaatsen. de vliegbelasting. Zoals in de kabinetsreactie op het
· Accommoderenvan70.000vliegtuigbewegingenop Aldersadvies is afgesproken zal conform het Aldersadvies luchthavens van nationale betekenis (in eerste instantie een vierjaarlijkse evaluatie van de gemaakte afspraken Eindhoven en Lelystad). plaatsvinden, te beginnen in 2012. Hierbij worden ook
· Invoering­naeersttweejaarteexperimenteren­van economische en technologische ontwikkelingen betrokken. een nieuw normen- en handhavingsstelsel (gebaseerd op geluidspreferentieel vliegen). Selectieve ontwikkeling betekent ook dat op alle Nederlandse
· Uitvoeringvandetakengerichtophinderbeperkingen luchthavens duurzame luchtvaart wordt gestimuleerd. verbetering van de omgevingskwaliteit. Deze taken zijn Luchthavens hebben de instrumenten om de ruimte te vastgelegd in convenanten. Rijk, Schiphol en provincie bieden aan duurzame luchtvaart en de minder duurzame Noord-Holland investeren elk 10 miljoen in omgevings- luchtvaart te ontmoedigen en eventueel te weren. Op kwaliteit van enkele zwaar geluidsbelaste gebieden rond Schiphol wordt door middel van tariefdifferentiatie lawaaiig Schiphol. vliegverkeer reeds ontmoedigd. Het kabinet is er voorstander
· Invoeringna2020vanhet50/50-beginselvoorhet van deze lijn ook voor andere luchthavens te hanteren. nieuwe handhavingsstelsel.
Het mogelijk maken van deze selectieve ontwikkeling is een Inverbandmetdeopgaveomin202070.000vliegtuigbe- publiek belang. Daarvoor moet op de grond en in de lucht wegingen te accommoderen op Eindhoven en Lelystad, ruimte zijn voor de luchtvaart. Dat vraagt om capaciteit op heeft het kabinet de heer Alders gevraagd om voor deze de luchthavens van nationale betekenis. Ook de continuïteit twee luchthavens met de regionale en lokale bestuurders, van de luchthaven Schiphol is een publiek belang. Met de exploitanten (militair en civiel) en andere belanghebben- name Schiphol is immers nodig om ook in de toekomst te den uit de regio voor de zomer van 2009 een advies uit te blijven voorzien in de maatschappelijke behoefte aan brengen aan het kabinet. De heer Alders is verzocht om in te internationale bereikbaarheid ten behoeve van de nationale gaan op de regionaal ruimtelijk-economische visie in relatie economische activiteiten. tot de ontwikkeling van de luchthavens, de wijze waarop samen met de regio's invulling gegeven kan worden aan het De luchthavenontwikkeling wordt in samenhang bezien accommoderen van de nationale capaciteitsvraag en over de met gebiedsontwikkeling en vice versa. In hoofdlijnen is dat steun voor dit voorstel in de regio. Van de opgave van door het kabinet vastgelegd in de Structuurvisie Randstad 70.000vliegtuigbewegingenis35.000voorzientotenmet 2040 voor wat betreft Schiphol en Lelystad en gekoppeld 2015ennogeenscirca35.000totenmet20203. Het kabinet aan de ruimtelijke strategie voor de Randstad. Niet alleen de gaat tot en met 2020 ook uit ­ als richtgetal ­ van een steden nemen daarin een prominente plek in, maar ook de gelijkwaardige verdeling van het verkeer over Eindhoven en ontwikkeling van de luchthaven Schiphol. Voor Eindhoven Lelystad(dus35.000­35.000vliegtuigbewegingen),waarbij gaat het onder meer om een koppeling met de ambities wordt uitgegaan van een gefaseerde aanpak, die past bij de voor de Brainport. Daarnaast zet het kabinet in op de verbinding van lucht- en landzijdige ontwikkeling van 3 De aantallen zijn afhankelijk van de marktontwikkeling en de inzet van maatregelen (conform het convenant Behoud en versterking mainport 4 Tweede Kamer 2008 ­ 2009, 29 665, nr. 123. functie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol) om een selectieve 5 SEO, Het realiteitsgehalte van 580 duizend vliegtuigbewegingen op ontwikkeling van Schiphol te stimuleren. Schiphol in 2020, april 2009. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 7

luchthavens met de luchthavens daarin als spil (in lijn met Het kabinet wil stimuleren dat de ambities op het gebied het advies van de Commissie Ruimtelijke Ontwikkeling van zuiniger, schoner en veiliger vliegen worden bereikt Luchthavens (Commissie ROL)). door de luchtvaartpartijen. Het kabinet maakt zich dan ook sterk voor krachtige en kansrijke uitkomsten van de Voor een optimale internationale bereikbaarheid is ook de kennis- en innovatieagenda Luchtvaart die voor de zomer luchtzijdige bereikbaarheid cruciaal. Hierbij gaat het om het van2009isvoorzien.DebijdragevanGeneralAviationaan adequaat en veilig accommoderen van civiel en militair innovatie in de luchtvaart maakt daar onderdeel van uit. luchtverkeer. In het directe gebied rond de luchthavens zal Daarnaast zal het Rijk ook de verschillende publieke via optimalisaties en experimenten verder ingezet worden op belangen moeten borgen die gericht zijn op een duurzame, het realiseren van een hoge piekuurcapaciteit voor het gezonde en veilige leefomgeving. Het ongeluk met de transferproduct op Schiphol en het beperken van de hinder Boeing van Turkish Airlines in 2009 geeft het belang aan van voor omwonenden. Verder van de luchthavens betreft de een hoog niveau van veiligheid in de luchtvaart en van opgave voor het luchtruim het optimaler gebruik van het beleid ten aanzien van ruimtelijke beperkingen. luchtruim, zodanig dat capaciteit wordt verhoogd, emissies substantieel worden verlaagd, hinder aan de grond wordt Besturing: coöpereren beperkt en veiligheid voldoende is geborgd en de luchtver- Het doel dat het kabinet wil bereiken is een optimale keersdienstverlening plaatsvindt op een kostenefficiënte netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en manier. Dit speelt op zowel nationale als Europese schaal. duurzame luchtvaart. Het bereiken van dit doel is iets dat Nationaal zal het Rijk zich sterk maken voor het flexibel het Rijk niet alleen kan bewerkstelligen. Op vele beleidster- (civiel/militair) gebruik van het Nederlandse luchtruim. reinen geldt dat het Rijk weliswaar de eindverantwoordelijk- Europees is het kabinet groot voorstander van de doelen die heid heeft, maar de directe (uitvoerings)verantwoordelijk- worden gediend met de Single European Sky (SES). Nederland heid (wettelijk) heeft overgedragen aan verschillende zal zich dan ook sterk inzetten voor de totstandkoming van partijen. Daarnaast speelt dat in toenemende mate sprake is de SES, waar het Functional Airspace Block Europe Central van Europese en internationale regelgeving en samenwer- (FABEC) een essentieel onderdeel van is. FABEC betreft king. Om als kabinet de gestelde ambities en doelstellingen samenwerking tussen de luchtverkeersleidingorganisaties, te kunnen bereiken is het grotendeels afhankelijk van de die moet leiden tot een stroomlijning van allerlei procedures, (gezamenlijke) prestaties van de luchtvaartpartijen. kortere routes, minder uitstoot van CO2 en kostenefficiëntie. FABEC dient uiterlijk in 2012 gerealiseerd te zijn. Om deze afhankelijkheid zo effectief mogelijk om te zetten in resultaten wil het kabinet vooral de gezamenlijke 3. Excelleren: duurzame kwaliteit en veiligheid doelrealisatie door de luchtvaartpartijen (in samenspraak Het kabinet is trots dat de Nederlandse luchtvaartpartijen met de meest relevante stakeholders) stimuleren. Het mondiaal hoog scoren op de duurzaamheidslijsten. Het besturingsmodel wordt daarom zodanig ingericht dat de kabinet vindt dat Nederland deze positie ­ ook met de maatschappelijke doelstelling voor de luchtvaart door alle toenemende Europese en mondiale prestatiedruk op partijen gezamenlijk optimaal wordt ondersteund. Dit doet duurzaamheidsgebied ­ moet vasthouden. Het kabinet wil het kabinet in beginsel niet door zware ingrepen in zo dat de (huidige) voortrekkersrol van de Nederlandse organisatiestructuren of in wettelijke regimes. Het kabinet luchtvaartpartijen op gebied van duurzaamheid niet alleen zet in op effectieve (internationale en nationale) samenwer- zal resulteren in een sterkere concurrentiepositie voor de kingsstructuren (netwerkarrangementen zoals door de Raad Nederlandse Luchtvaart, maar ook dat het ook als sterk voor Ruimtelijk-, Milieu- en Natuuronderzoek (RMNO) exportproduct dienst kan doen. aanbevolen6) die veelal concreet en doelgericht moeten kunnen functioneren en waarbij alle partijen in de Excelleren door zuiniger, schoner, stiller en veiliger te luchtvaartketen vanuit hun eigen verantwoordelijkheid en vliegen maakt het luchtvaartproduct aantrekkelijk en zorgt maatschappelijke verantwoordelijkheid bijdragen aan het ervoor dat de hinder van luchtvaart en de risico's voor realiseren van het maatschappelijke doel. Per slot van gebruikers en omwonenden zo veel mogelijk worden rekening zijn het de luchtvaartpartijen die uiteindelijk de beperkt. Daarbij gaat het om risico's op het gebied van netwerkkwaliteit in samenhang met concurrerende en geluid, milieu, gezondheid en (externe)veiligheid. Zowel duurzame luchtvaart realiseren. gebruikers als omwonenden hebben baat bij een duurzame luchtvaart. Het kabinet streeft naar een evenwicht tussen Hierbij geldt voor de rol van de overheid dat in het macro-economische en andere maatschappelijke belangen vernieuwde besturingsmodel het Rijk zich meer dan zoals milieu en veiligheid. Het toepassen van duurzame voorheen opstelt als samenwerkingspartner. Enerzijds kwaliteit is voor de luchtvaart de beste manier om zich te ontwikkelen in balans met de omgeving. 6 RMNO-serie Adviezen - Advies nr A.14 (2009) `Duurzame ontwikkeling en Schiphol: naar een creatieve confrontatie'.
8 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

omdat ­ zoals gezegd ­ het Rijk zelf niet kan zorgen voor de Voor de periode na 2020 is de nota meer agendazettend en benodigde resultaten, maar hooguit kan zorgen dat partijen minder besluitvormend. De toekomstige ontwikkeling van (in gezamenlijkheid en met hun stakeholders) die resulta- de luchtvaart is een opgave voor alle partijen gezamenlijk. ten nastreven. Anderzijds zijn de andere partijen afhankelijk van het Rijk, omdat die als enige in staat is om in bepaalde In de uitvoeringsagenda geeft het kabinet een overzicht van (veelal formele) aspecten zoals regelgeving te voorzien. Hier acties en afspraken, die worden ingezet om de doelstellin- ligt een erkenning dat het Rijk ook een partij is in de gen in de nota te realiseren. Daarbij wordt expliciet realisatie van de gestelde ambities. aandacht besteed aan de termijn, waarop (het effect van) Om de gezamenlijke doelrealisatie te stimuleren worden uitvoering van acties en afspraken betrekking heeft. door het kabinet de volgende acties in gang gezet: (1) doorgaan met het gebruik van doelgerichte structuren, zoals de Alderstafels, (2) starten van een brede beleidsana- lyse om te bezien of en hoe prestatiesturing kan worden geïntroduceerd voor luchtvaartpartijen en (3) inbouwen van effectieve(re) prikkels in de bestaande regelgeving. Internationale oriëntatie
Het kabinet zet in op een krachtig, consistent Europees beleid dat gericht is op een level playing field en waarin de Nederlands belangen goed worden gediend. Ook onder- steunt het Rijk bestaande en nieuwe internationale samenwerking door luchtvaartpartijen. Zo is het kabinet, in navolging van de fusie Air France/KLM, voorstander van de bereikte vergaande samenwerking tussen Schiphol en Aéroports de Paris. Op die manier kunnen veel passagiers beter gefaciliteerd worden, doordat onder meer een beter product kan worden geboden voor Air France/KLM, die het grootste deel van het verbindingennetwerk op Schiphol bepaalt. Ook kan Schiphol met deze samenwerking beter inspelen (ten opzichte van zijn concurrenten) op de opkomende markten in met name het Midden-Oosten en het Oosten. Ook tussen de Europese luchtverkeersleiding- organisaties is verdere internationale samenwerking van het grootste belang (in het kader van FABEC). Om tot de meest effectieve samenwerkingsvorm tussen de luchtver- keersleidingorganisaties te komen, moeten de verantwoor- delijke lidstaten gezamenlijk de juiste (organisatorische, juridische en inhoudelijke) voorwaarden stellen.
Ten slotte: afbakening in de Luchtvaartnota
De Luchtvaartnota is primair gericht op de verdere ontwik- keling van de civiele luchtvaart. Daar waar relevant zijn ook de ontwikkelingen van de militaire luchtvaart beschreven. De Luchtvaartnota maakt onderscheid tussen de periode tot en met 2020 en de periode daarna (2040). Voor de periode tot en met 2020 maakt het kabinet concrete richtinggevende keuzes, in lijn met het Aldersadvies7. Binnen de periode tot en met 2020 besteedt het kabinet specifiek aandacht aan de effecten van de economische crisis op de luchtvaart. Acties en afspraken in dit kader zullen zich richten op de periode tot 2012.
7 Aldersadvies, Tweede Kamer 2008-2009, 29665, nr. 108. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 9

10 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

INHOUD

Samenvatting Luchtvaartnota 3
1 Inleiding 12
1.1 Aanleiding voor de nota 13
1.2 Doel, inhoud en totstandkoming van de nota 14

1.3 Beleidskaders
15

1.4 Samenhangvandezenotametlopendebeleidstrajecten 16
1.5 Leeswijzer
18

2 Context van de Nederlandse luchtvaart 20
2.1 De ambities van het kabinet
21

2.2 Belang van luchtvaart voor de Nederlandse economie 23
2.3 KenmerkenvandeNederlandseluchtvaart 25
2.4 Schets van de belangrijkste internationale ontwikkelingen die de luchtvaart beïnvloeden 28
3 Doel, ambities en strategische keuzes 32 3.1 Het doel van het luchtvaartbeleid
33
3.2 De ambities van het luchtvaartbeleid 34 3.3 Verder ontwikkelen van een optimale netwerkkwaliteit, in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart 34 3.4 Eenduurzameluchtvaart 37 3.5 Voorwaardenscheppendbeleidomhetbeoogdedoeltebereiken 39
4 Concurreren 42 4.1 Inleiding 43 4.2 Bevorderen en optimaliseren concurrentie voorwaarden en markttoegang 44 4.3 Sturenopkwaliteit 45 4.4 Sturenopkosten 47
5 Accommoderen 52 5.1 Ruimtevoorontwikkelingopenrondluchthavens
53
5.2 Luchthavensinperspectiefvangebiedsontwikkeling 54 5.3 Luchthavensinperspectiefvanhetnetwerk 55 5.4 Gerichteontwikkelingvanluchthavens 61 5.5 Goedelandzijdigebereikbaarheid 73 5.6 Goedeluchtzijdigebereikbaarheid 75 5.7 GerichteaccommodatieGeneralAviation 82
6 Excelleren 88 6.1 Inleiding 89 6.2 Nationaleeninternationaleeffecten:klimaatenCO2-uitstoot 91 6.3 Regionaleeffecten:geluids elasting,kwaliteitleef mgeving, b o
natuur en ruimtelijke ordening 93 6.4 Lokaleeffecten:luchtkwaliteitengrondgeluid 101 6.5 Borgenhoogniveauveiligheid 101 6.6 Inzettenopkenniseninnovatie 104 Bijlagen 122
7 Coöpereren 106 7.1 Inleiding
107 Bijlage A 123 7.2 Uitgangspuntenbesturingsmodel 107 Bijlage B 131 7.3 Internationalesamenwerkingenregelgeving 109 Bijlage C 133 7.4 Nationalesamenwerkingenregelgeving 112 Bijlage D 139 7.5 Regionaal/lokaal 115 Bijlage E 141 7.6 Besturingperluchtvaartpartij 115 Verantwoording 142

Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 11


1 Inleiding

In de Luchtvaartnota zet het kabinet zijn visie uiteen op de Nederlandse lucht- vaart voor de komende twintig jaar. In dit hoofdstuk volgt eerst de aanleiding voor deze nota. Vervolgens wordt het doel, de inhoud en de totstandkoming ervan besproken. De beleidskaders voor deze nota zijn opgenomen in para- graaf 3 en in paragraaf 4 de samenhang met de lopende beleidstrajecten. De inleiding sluit af met een leeswijzer voor de nota.

12 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

In de Luchtvaartnota zet het kabinet zijn visie uiteen op de wordt bepaald door een groot aantal factoren: de gunstige Nederlandse luchtvaart voor de komende twintig jaar. In dit geografische ligging van ons land, de aanwezigheid van twee hoofdstuk volgt eerst de aanleiding voor deze nota. grote mainports, de brede infrastructuur voor alle modalitei- Vervolgens wordt het doel, de inhoud en de totstandkoming ten (weg, spoor, water en lucht), het vestigings- en kenniskli- ervan besproken. De beleidskaders voor deze nota zijn maat en de sterke positie en expertise op het gebied van opgenomen in paragraaf 3 en in paragraaf 4 de samenhang transport en logistiek11. Daarnaast is ook de uitstekende met de lopende beleidstrajecten. De inleiding sluit af met internationale bereikbaarheid door de lucht een cruciale een leeswijzer voor de nota. factor: deze stimuleert de landelijke en regionale economie en motiveert internationale bedrijven om zich hier te vestigen12. De mainport Schiphol met zijn hoogwaardige
1.1 Aanleiding voor de nota netwerk van verbindingen en de Nederlandse luchtvaart zijn daarom van groot belang voor de maatschappelijke en In2007brachthetkabinetdekamerbriefBeleidsagenda economische ontwikkeling van Nederland13. Schiphol8 uit. Hierin zegde het kabinet toe een strategische beleidsvisie te formuleren op de luchtvaart in Nederland. De rol van de overheid Deze visie was al in grote lijnen geschetst in het In mondiaal perspectief is Nederland al jarenlang een Coalitieakkoord. De uitwerking hiervan is opgenomen in de bijzonder sterke luchtvaartnatie. De betrokken partijen, Luchtvaartnota. waaronder Schiphol, KLM, de andere in Nederland gevestigde luchtvaartmaatschappijen en de LVNL, zijn erin De Luchtvaartnota heeft dus een duidelijke formele geslaagd een bijzonder goed netwerk van luchtverbindingen aanleiding. Deze aanleiding staat natuurlijk niet op zichzelf. te ontwikkelen, zowel voor passagiers als voor vrachtstro- De huidige Nederlandse luchtvaart is volop in beweging men. Dit netwerk van luchtverbindingen speelt een grote (liberalisering, consolidatie, schaalvergroting in een rol in de internationale bereikbaarheid van Nederland in krimpende economie) en het belang ervan voor de het algemeen en van de Randstad in het bijzonder. economie is groot. Op dit moment heroriënteren lucht- vaartpartijen zich op hun rol en strategie. Juist nu is het De Nederlandse overheid heeft deze ontwikkeling altijd van belangrijk dat het kabinet op basis van een samenhangende groot belang gevonden en om die reden gefaciliteerd. Dat visie richtinggevende keuzes voor de toekomst van de heeft zij bijvoorbeeld gedaan door met andere landen luchtvaart maakt, op alle relevante aspecten (economie, bilaterale afspraken te maken over landingsrechten. veiligheid, milieu). De visie en de gemaakte keuzes zijn Tegelijkertijd heeft de overheid ook een kaderstellende opgenomen in deze Luchtvaartnota, die daarmee tevens functie. Met de luchtvaart zijn immers ook publieke input is voor de heroriëntatie door andere partijen. belangen gemoeid. Het is aan de overheid om alle belangen af te wegen, van economische belangen tot milieu,
Eerder stelde het kabinet ­ in aanvulling op de Nota Ruimte leefbaarheid, ruimtelijke ordening en veiligheid14. ­ in de Structuurvisie Randstad 2040 het integrale ruimte- lijke kader op hoofdlijnen vast, ook voor de verdere De visie van het kabinet ruimtelijke ontwikkeling van de luchthaven Schiphol. De Indelaatste25jaarheefthetkabinettweekeereenvisieop Luchtvaartnota en de Structuurvisie Randstad 2040 geven de Nederlandse luchtvaart neergelegd: in 1988 en in 1998. In hiermee samen op hoofdlijnen richting aan de verdere ontwikkeling van Schiphol in de komende decennia9. 11 OECD Territorial Reviews: Randstad Holland, Netherlands, april 2007, ISBN 9789264007932.
Deze paragraaf beschrijft de maatschappelijke aanleiding 12 Uit een enquête van de Kamer van Koophandel Amsterdam blijkt dat voor de Luchtvaartnota: het belang van de luchtvaart voor CEO's van grote internationaal opererende ondernemingen de Nederland, de rol van het Rijk daarin en de huidige internationale bereikbaarheid door Schiphol als tweede vestigingsfactor noemen. Dit geldt ook voor andere Europese regio's (The social and ontwikkelingen die vragen om een antwoord. economic impact of airports in Europe, York Aviation, 2004). 13 Mainport Schiphol, Beleidsinformatie, Achtergronddocument, Het belang van de luchtvaart voor Nederland december 2005, ISBN 90 369 19134, p. 10: `Mobiliteit in het algemeen InhetBeleidsprogramma2007-2011zethetkabinetinopeen en de mainport Schiphol als knooppunt in het bijzonder spelen een ondernemende, concurrerende en innovatieve economie en faciliterende rol in de versterking van de economie binnen randvoorwaarden'.
een duurzame leefomgeving10. De kracht van deze economie 14 Mainport Schiphol, Beleidsinformatie, Achtergronddocument, december 2005, ISBN 90 369 19134, p. 154: `De mainport Schiphol zou
8 Kamerbrief Beleidsagenda Schiphol, 25 mei 2007, kamernummer het huidige niveau en de huidige omvang niet hebben bereikt zonder 29665, nr. 47. actieve participatie van de overheid in de bereikbaarheid van Schiphol
9 Zie: Tweede Kamer, vergaderjaar 2008­2009, 31 089, nr. 27. met hoogwaardige weg- en OV-infrastructuren en zonder de
10 Beleidsprogramma van het Kabinet Balkenende IV 2007-2011, Samen overheidsbijdragen aan de ontwikkeling van de Nederlandse werken samen leven. luchtvaartsector.' Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 13

1988 kreeg deze visie vorm in het Structuurschema Ambities voor verschillende termijnen Burgerluchtvaartterreinen15. Hierin koos het kabinet voor De visie krijgt vorm in een aantal concrete ambities die in een luchtvervoerssysteem dat tegemoet zou komen aan de deze nota worden beschreven. Deze ambities richten zich vraag van de luchtvervoersdiensten. Tegelijkertijd had het op verschillende termijnen: kabinet een "ordelijke, veilige en doelmatige afwikkeling" · korte termijn: tot 2012; van het luchtverkeer voor ogen. · middellange termijn: tot en met 2020;
· lange termijn: tot en met 2040.
In 1998 presenteerde het kabinet de nota Strategische beleidskeuze toekomst luchtvaart. Voor de middellange De eerste termijn wordt mede bepaald door de actualiteit: termijn richtte het kabinet zich hierin op de meetbaarheid de huidige economische crisis. De luchtvaartpartijen en handhaafbaarheid van de normen en op de optimale ondervinden hier ernstige effecten van. De aantallen benutting van het vijfbanenstelsel op de luchthaven passagiers en de hoeveelheid vracht lopen sterk terug. Dit Schiphol. Voor de lange termijn legde het kabinet de nadruk baart het kabinet zorgen. Daarom richt de eerste ambitie op een balans tussen ruimte, economie en milieu. Daarbij zich op de wijze waarop het kabinet de economische crisis was een doelstelling om de luchthaven Schiphol in te lijf wil gaan. Dit doet het kabinet vanuit een lange samenhang met het achterland te ontwikkelen. termijnperspectief. Op die manier moeten korte termijn acties leiden tot een relatief versterkte positie van de Na tien jaar is het hoog tijd om deze visie te herijken. De Nederlandse luchtvaart op de middellange en lange termijn. luchtvaartsector is op het moment, zowel wereldwijd als in Nederland, immers volop in beweging. Mede hierdoor is, De status van de ambities verschilt per periode. Voor de zowel binnen de sector zelf als in de omgeving, de behoefte periode tot 2012 en voor de periode tot en met 2020 maakt ontstaan aan een nieuwe visie van het kabinet op de het kabinet concrete richtinggevende keuzes. Deels zijn Nederlandse luchtvaart. De herijking is temeer nodig deze al vóór de verschijning van deze nota gemaakt (zoals de vanwege een aantal ontwikkelingen die invloed hebben op kabinetsreactie op het Aldersadvies en de aankondiging in de luchtvaart en luchthavens in Nederland (zoals liberalise- het aanvullend Beleidsakkoord Werken aan toekomst dat de ring). Deze worden in hoofdstuk 2 nader uitgewerkt. vliegbelasting op nul wordt gesteld per 1 juli 2009). Voor de periode daarna zijn de ambities meer agendazettend.
1.2 Doel, inhoud en totstandkoming Nadruk op civiele luchtvaart van de nota De Luchtvaartnota is primair gericht op de verdere ontwik- keling van de civiele luchtvaart. Naast civiele luchtvaart kent Deze nota heeft tot doel de visie van het kabinet te Nederland echter ook militaire luchtvaart. Deze heeft een beschrijven op de ontwikkeling van de Nederlandse aanzienlijke omvang. Voor de militaire luchtvaart geldt, dat luchtvaart. Deze paragraaf gaat in op dit doel, de globale de effectiviteit en efficiency minimaal moeten worden inhoud en de totstandkoming van de nota. gewaarborgd en waar mogelijk vergroot. Het Ministerie van Defensie heeft daarbij de unieke positie van zowel regelge- Visie als basis voor beleid ver als gebruiker en beheerder. Daarom zijn in deze De visie, die in deze nota centraal staat, is een integrale visie Luchtvaartnota, waar relevant, ook de ontwikkelingen in de voor de korte, middellange en langere termijn. Daarbij militaire luchtvaart beschreven. houdt het kabinet rekening met de ontwikkelingen in de internationale luchtvaart en met de maatschappelijke en Alleen gericht op Nederland macro-economische context. Deze visie: De Luchtvaartnota richt zich alleen op Nederland en
· schetst een kader voor de lopende beleidstrajecten en laat nadrukkelijk niet op het gehele Koninkrijk der de samenhang hierin zien; Nederlanden. Het kabinet realiseert zich dat de veranderin-
· dient als basis voor specifieke beleidsvoorstellen op gen in de staatkundige verhoudingen binnen het Koninkrijk onderwerpen, zoals de inzet van het kabinet om enkele ook gevolgen hebben voor het luchtvaartbeleid. Deze zullen luchthavenexploitanten een stelsel van samenwerkende echter niet in deze Luchtvaartnota worden behandeld, maar luchthavens ten behoeve van het internationale op een ander moment. verbindingennetwerk te laten instellen, selectiviteit en duurzaamheid. Geen aandacht voor industriële ontwikkeling De Luchtvaartnota gaat niet in op het overheidsbeleid voor de industriële ontwikkeling en de onderhoudskant van het luchtvaartcluster. Hier is de minister van Economische 15 Kabinet van de voorzitter van de Eerste Kamer der Staten-Generaal, 94 954, 6 september 1988.
14 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Zaken (EZ) op ingegaan in de Luchtvaartbrief16. Medio 2010 · het voltooien van het gemeenschappelijke luchtruim om verschijnt een nieuwe Luchtvaartbrief. de efficiëntie van de Europese luchtvaart te verbeteren Single European Sky (SES);
Afstemming met belanghebbenden · de ontwikkeling van een gezamenlijk Air Traffic Deze nota is tot stand gekomen in nauwe afstemming met Management-systeem (Single European Sky ATM Research vele belanghebbenden in de luchtvaartsector en de (SESAR)); omgeving hiervan17. De toekomstige ontwikkeling van de · het uitbreiden van de luchthavencapaciteit en het opstellen luchtvaart is een opgave voor alle partijen gezamenlijk. Naar van duidelijkere regels voor luchthavengelden; de mening van het kabinet hebben alle belanghebbenden · het voeren van een gemeenschappelijk Europees beleid op hierin hun eigen specifieke en cruciale rol, maar delen ze het gebied van de milieuaspecten van het luchtvervoer (de een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Deze gezamenlijk- luchtvaartsector wordt bijvoorbeeld vanaf 2012 opgenomen heid komt terug in de nota. in het Europese systeem van emissiehandel, Emission Trading Scheme (ETS));

· het harmoniseren van de regelgeving op het gebied van
1.3 Beleidskaders veiligheid (alle technische veiligheidsregels onder de EU-competentie, met uitzondering van het externe
Het vertrekpunt voor de Luchtvaartnota zijn de beleidska- veiligheidsbeleid); ders die op mondiaal, Europees en nationaal niveau zijn · het voeren van een gemeenschappelijk Europees beleid op geformuleerd. Deze paragraaf beschrijft om welke beleids- het gebied van consumentenbelangen; kaders het gaat. · de `Agenda voor een duurzame toekomst van de algemene en zakenluchtvaart' van de Europese Commissie (EC).

1.3.1 Mondiaal beleidskader
Op mondiaal niveau worden de beleidskaders vooral 1.3.3 Nationaal beleidskader bepaald door de International Civil Aviation Organization Het nationale beleidskader wordt gevormd door het (ICAO). ICAO heeft tot doel om het luchtverkeer te verbete- Coalitieakkoord en enkele relevante andere beleidsnota's. ren door de ontwikkeling van standaarden voor de Deze worden hieronder uitgewerkt. internationale luchtvaart. Het gaat hier vooral om veilig- heid, security, milieu, efficiency, continuïteit van lucht- Coalitieakkoord en aanvullend beleidsakkoord operaties en wetgeving. Hiervoor formuleert ICAO zowel Het Coalitieakkoord en het Beleidsprogramma Samen Werken, bindende internationale standaarden (`standards') als Samen Leven vormen het belangrijkste kader voor de aanbevelingen (`recommended practices'). Deze worden Luchtvaartnota. Het kabinet geeft hierin aan te streven naar doorvertaald in nationale wet- en regelgeving. een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie. Hiervoor is bereikbaarheid een belangrijke voorwaarde.
1.3.2 Europees beleidskader Daarnaast streeft het kabinet naar een verlaging van de Op het niveau van de (Europese Unie) EU geldt, dat de ecologische en sociale druk op de samenleving, waarbij vooral herstructurering en integratie van de interne markt al ver de uitstoot van CO2 de aandacht verdient. In het zijn gevorderd. Er heeft zich inmiddels een interne Coalitieakkoord staan verschillende klimaat- en energieambi- EU-luchtvaartmarkt gevormd en daarnaast schrijdt de ties voor 2020. harmonisatie op alle luchtvaartgebieden in de EU voort. Hierdoor zijn de mogelijkheden voor nationaal beleid op Specifiek over luchtvaart is in het Coalitieakkoord het volgende deze gebieden beperkter geworden en moet Nederland zijn opgenomen: belangen in EU-kader regelen. Tegelijkertijd bieden · Schiphol kan binnen de bestaande milieu- en geluidsnor- Europese ontwikkelingen ook kansen voor Nederland. men doorgroeien, waarbij woningen op grotere afstand van Schiphol beter beschermd worden tegen geluidshinder. De Luchtvaartnota sluit aan bij de meest recente Europese · Op korte termijn worden de mogelijkheden bezien van de beleidsontwikkelingen op de volgende terreinen: ontwikkeling van Lelystad, met inachtneming van de andere
· het externe optreden van de EU op het gebied van regionale vliegvelden. markttoegang en het streven om op internationaal · De aandelen Schiphol zullen niet op de beurs worden niveau te komen tot open concurrentie (EU-US Open gebracht. Skies en de zogenaamde horizontale en verticale
mandaten); In het aanvullend beleidsakkoord Werken aan de toekomst (2009) heeft het kabinet maatregelen benoemd om de gevolgen van de economische crisis voor huishoudens en bedrijven te dempen. Het kabinet geeft over de ambitie voor
16 Kamerstuk 2005-2006, 25820 nr.13.

17 Zie bijlage D voor de volledige lijst met geconsulteerde partijen. de toekomst aan, dat nu de kansen moeten worden benut voor Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 15

een duurzame en innovatieve economie. Een van de Nadere invulling van beleid maatregelen voor het bedrijfsleven is het in aanloop naar Met deze Luchtvaartnota bouwt het kabinet grotendeels definitieve afschaffing op nul stellen van de vliegbelasting. voort op de eerder geformuleerde ruimtelijk-economische ambities en geeft het daar nadere invulling aan. Ook legt het Andere beleidsnota's kabinet andere accenten ten opzichte van eerder beleid. Naast het Coalitieakkoord vormen de volgende beleids- Duidelijk is dat de luchthavens en de luchtvaart een rol nota's het nationale kader voor de Luchtvaartnota: hebbenbijhetrealiserenvandezeambities.Hoofdstuk7gaat nader in op de rol die het kabinet voor zichzelf en voor de
· Nota Ruimte18, Pieken in de Delta19, Nota Mobiliteit20, Structuurvisie sectorpartijen ziet. Randstad 204021
Deze nota's richten zich op de ontwikkeling van de Luchtvaartbeleid moet voldoende adaptief en flexibel zijn. ruimtelijk-economische structuur van Nederland. Trendbreuken en onverwachte ontwikkelingen kunnen zich Hoofdstuk 2 gaat hier verder op in. altijd voordoen, waardoor mogelijk ongewenste uitkomsten voor de Nederlandse luchtvaart en daarmee de Nederlandse
· Programma Randstad Urgent22 economie ontstaan. Om hierop tijdig te kunnen anticiperen Om een aantal knelpunten op korte termijn weg te zal enerzijds ruimte gegeven moeten worden aan de nemen werkt het kabinet in het verlengde van het luchtvaartpartijen om snel in te kunnen spelen op ontwikke- Coalitieakkoord in dit programma aan concrete projecten lingen. Anderzijds zal het kabinet steeds alert zijn op nieuwe in de Randstad. Voor een sterke Randstad en een sterk ontwikkelingen en bereid zijn om het beleid bij te stellen als Nederland. De Structuurvisie Randstad 2040 fungeert dit nodig is. voor dit programma als ruimtelijk lange termijnkader. Tot slot moet het luchtvaartbeleid aansluiten bij het streven
· Werkprogramma Schoon en Zuinig23 van het kabinet naar de vermindering van administratieve In het Werkprogramma Schoon en Zuinig geeft het lasten. Hierbij valt te denken aan horizontaal toezicht en het kabinet aan hoe het de ambities uit het Coalitieakkoord bundelen van inspectietaken. op het gebied van klimaat en energie wil realiseren. De emissies van de luchthavens zelf vormen onderdeel van deze nationale doelen. Deze emissies moeten worden 1.4 Samenhang van de Luchtvaartnota teruggedrongen. Voor de emissies van het vliegverkeer met lopende beleidstrajecten
geldt een Europese doelstelling die wordt opgelegd als plafond binnen het Europese ETS.
Hoewel de laatste integrale visie van het kabinet op de
· Tweede Structuurschema Militaire Terreinen (SMT-2)24 luchtvaart dateert van 199825, hebben de luchtvaartpartijen Het Tweede Structuurschema Militaire Terreinen bevat de en het Rijk de laatste jaren uiteraard niet stil gezeten. Allerlei hoofdlijnen van het rijksbeleid voor militaire luchtvaartter- beleidstrajecten zijn de afgelopen periode in gang gezet op reinen en voor militaire laagvliegroutes en ­gebieden. de verschillende onderdelen van de luchtvaart. De Sleutelwoorden voor het ruimtegebruik door Defensie zijn: Luchtvaartnota beoogt de lopende beleidstrajecten in
- verwezenlijking van de infrastructuur voor het huisves- samenhang te bezien, zodat daarover integrale besluiten ten, opleiden en oefenen van de krijgsmacht; kunnen worden genomen. Deze besluiten en/of strategische
- doelmatige benutting van het ruimtebeslag; keuzes zullen in veel gevallen worden uitgewerkt in de
- versterking van de ruimtelijke kwaliteit; daartoe geëigende procedures.
- verweving van functies waar mogelijk en scheiding van functies waar nodig. Deze paragraaf gaat in op de genoemde beleidstrajecten. In figuur 1 is daarvan een overzicht gegeven. De figuur geeft de samenhang weer tussen de verschillende beleidstrajecten en de Luchtvaartnota.

1. Aldersadvies over de ontwikkeling van Schiphol op middellange
18 Tweede Kamer, 29435 nr 154, 2004. termijn (2020)
19 Brief aan Tweede Kamer, Pieken in de Delta, EZ/O&I/REB/CGB
5056700.637, september 2005. Een belangrijk adviestraject is de zogenoemde Alderstafel
20 Kamerstukken 29644, september 2004. over de ontwikkeling van Schiphol op de middellange
21 Tweede Kamer, vergaderjaar 2008­2009, 31 089, nr. 21. termijn. Aan de Alderstafel kwamen de meest betrokken
22 Urgentieprogramma Randstad, juni 2007.

23 Nieuwe energie voor het klimaat, Werkprogramma Schoon en Zuinig, VROM, september 2007.

24 Tweede Structuurschema Militaire Terreinen, 2004. 25 Toekomstige Nederlandse Luchtvaartinfrastructuur, 1998.
16 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Figuur 1: Samenhang Luchtvaartnota en beleidstrajecten

Schiphol
Schiphol Schiphol
· Advies Alders middellange termijn

1Advies Alders middellange termijn · Implementatie middellange
· implementatie middellange

2Lange termijn verkenning

· Lange termijn verkenning termijn termijn

· Structuurvisie

· structuurvisie lange termijn

3 Inwerkingtreding RBML en
Voorbereiding RBML en RBML besluit en Besluitvorming RBML en
aanwijzingsprocedures regionale
aanwijzingsprocedures Luchthavenbesluitprocedures luchthavens luchthavens regionale luchthavens
luchthavens

4 Beleid voor luchtvaartveiligheid Implementatie normen en Implementatie normen en
handhavingstelsel,
handhavingstelsel,
Veiligheid en externe effecten

5 Beleid voor externe e ecten Luchtvaartnota Luchtvaartnota veiligheidsbeleid en beleid veiligheidsbeleid en beleid
externe e ecten
externe effecten

6a Strategie luchtruim
Luchtruim (kamerbrief Roland Implementatie advies JAS 2020 Implementatie advies Roland
Berger)
(JAS 2020 en SES) (ATM) en FAB Berger (ATM) en FAB
Implementatie governance

6b Sturingsvraag Implementatie governance Sturingsvraag elementen Februari ­ december 2008 April 2009 2009 e.v. partijen samen26. Het overleg werd voorgezeten door een daadwerkelijke invulling zal afhankelijk zijn van de onafhankelijk voorzitter, Hans Alders. marktontwikkelingen en van de mate waarin het niet-main- portgebonden verkeer gestimuleerd wordt om zich te Op 1 oktober 2008 bracht de Alderstafel advies uit aan de verplaatsen. ministers van Verkeer en Waterstaat (VenW) en · Accommoderenvan70.000vliegtuigbewegingenop Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM)27. luchthavens van nationale betekenis (in eerste instantie Het kabinet omarmt dit advies en onderschrijft dat de Eindhoven en Lelystad). elementen uit het advies één ondeelbaar geheel vormen28. · Invoering­naeersttweejaarteexperimenteren­van Daarbij heeft het kabinet, in navolging van alle deelnemers een nieuw normen- en handhavingsstelsel (gebaseerd op aan de Alderstafel, gekozen voor een verdere versterking van geluidspreferentieel vliegen). de mainport Schiphol en een duurzame ontwikkeling van de · Uitvoeringvandetakengerichtophinderbeperkingen omgeving tot 2020 binnen de bestaande milieugrenzen. Het verbetering van de omgevingskwaliteit. Deze taken zijn advies wordt de komende jaren uitgewerkt en geïmplemen- vastgelegd in convenanten. Rijk, Schiphol en provincie teerd. De partijen aan de Alderstafel monitoren de voort- Noord-Holland investeren elk 10 miljoen in omgevings- gang. Het kabinet gaat concreet de volgende afspraken kwaliteit van enkele zwaar geluidsbelaste gebieden rond effectueren: Schiphol.
· Maximaal510.000vliegtuigbewegingenopSchipholtoten · Invoeringna2020vanhet50/50-beginselvoorhet met 2020, waarvan maximaal 32.000 vliegtuigbewegingen nieuwe handhavingsstelsel. in de nacht en de vroege ochtend (periode tussen 23.00 en
7.00uur). De Luchtvaartnota geeft aan hoe het Aldersadvies past
·Creërenvandemogelijkheidom70.000vliegtuigbewegin- binnen het gehele luchtvaartbeleid. Daarnaast beschrijft gen op luchthavens van nationale betekenis (in eerste de nota hoe het kabinet invulling geeft aan de benodigde instantie Eindhoven en Lelystad) te accommoderen. De ontwikkeling van de luchthavens van nationale beteke- nis, om de specialisatie van deze luchthavens en van
26 Het Rijk (vertegenwoordigers van de ministeries van Verkeer & Schiphol te stimuleren. Waterstaat en VROM); de luchtvaartpartijen (Schiphol Group, Luchtverkeersleiding Nederland, KLM); een aantal regionale en lokale overheden (de provincie Noord-Holland, de gemeenten In aanvulling op het advies rond Schiphol heeft het kabinet Haarlemmermeer, Amstelveen, Uitgeest en Amsterdam), verenigd in de de heer Alders gevraagd om met advies te komen over de Bestuurlijke Regie Schiphol (BRS); vertegenwoordigers van omwonen- wijze waarop de benodigde luchthavenontwikkeling van den van Schiphol via de CROS (Commissie Regionaal Overleg luchthaven Eindhoven en Lelystad het beste vorm kan krijgen. Schiphol) en via de VGP (Vereniging Gezamenlijke Platforms).
27 1 oktober 2008, kamernummer 2008 ­ 2009, 29665, nr. 108.
28 10 oktober 2008, kamernummer 2008-2009, 29665. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 17


2. Lange termijn verkenning Schiphol en Structuurvisie sitie te hebben in de toekomstige Europese luchtruim- In maart 2008 bracht het ministerie van VenW de Lange ontwikkelingen. Een element hiervan betreft de termijn verkenning Schiphol29 uit met daarbij een besluit sturingsrelatie tussen het Rijk en de LVNL. Deze kan om een Structuurvisie op te stellen. De Luchtvaartnota zal worden verbeterd door meer op prestaties te sturen. Ook verdere kaders meegeven voor deze Structuurvisie voor de geeft de brief op hoofdlijnen aan welke strategische mainport Schiphol en de regio. keuzes het kabinet maakt over het luchtruim, civiel militaire samenwerking en wijze van verkeersafhandeling Begin 2009 is de Commissie ROL met een advies (ATM-concept). In de Luchtvaartnota wordt de visie op het gekomen. Dit advies gaat in op het belang om luchtha- luchtruim en de besturingsvraag nader uitgewerkt. venontwikkeling in samenhang met gebiedsontwikkeling De luchtruimontwikkeling en besturingsvraag komen te zien. Het kabinet neemt deze aanbeveling over en sluit terug in de Europese projecten SES, FABEC en SESAR. Deze hier in de nadere uitwerking van de Structuurvisie bij aan. projecten zijn gericht op:
· de verbetering van de aansturing van

3. Inwerkingtreding wet Regelgeving Burgerluchthavens en Militaire luchtverkeers dienstverleners;
Luchthavens (RBML) · een efficiënte wijze van afhandeling van luchtverkeer; In de Regelgeving Burgerluchthavens en Militaire · de ontwikkeling van een gemeenschappelijk luchtruim. Luchthavens (RBML)30 wordt onder andere de decentrali- satie van het bevoegd gezag over een aantal luchthavens Functional Airspace Block (FAB) leidt tot vergaande geregeld (luchthavens van regionale betekenis). Verder samenwerking op het gebied van luchtruim en luchtver- worden in de Luchtvaartnota, conform toezegging aan de keersleiding. SES leidt tot een supranationale aanpak Eerste en Tweede Kamer, kaders gegeven voor besluitvor- waarbij lidstaten minder zeggenschap hebben. Deze ming over luchthavens van nationale betekenis. Europese beleidstrajecten bieden grote kansen en hebben consequenties voor de wijze waarop Nederland omgaat
4. Veiligheid met het afhandelen van luchtverkeer. Daarom spelen ze In 2008 heeft de ICAO een audit uitgevoerd in Nederland. ook een belangrijke rol in de Luchtvaartnota. Deze audit heeft laten zien in hoeverre de Nederlandse luchtvaartautoriteit voldoet aan de internationale veiligheidsvereisten. De audit heeft geresulteerd in een 1.5Leeswijzer aantal aanbevelingen. Deze aanbevelingen zijn vertaald in een Verbeterplan 2009 ­ 2010 en worden verwerkt in de De Luchtvaartnota bestaat uit twee delen. Het eerste deel nieuweBeleidsagendaLuchtvaartveiligheid2010­2015. beschrijft de visie van het kabinet op de ontwikkeling van de Daarin worden indien relevant ook de resultaten van het luchtvaart in Nederland. Eerst wordt in hoofdstuk 2 de context onderzoek van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid naar van het luchtvaartbeleid beschreven: wat is het belang van de het vliegtuigongeluk van Turkish Airlines meegenomen. luchtvaart voor de Nederlandse economie? Hoe is het met de bereikbaarheid van Nederland door de lucht gesteld? En welke
5. Emission Trading Scheme (ETS) ontwikkelingen gaan de luchtvaart beïnvloeden? Deze context Daarnaast is in 2008 het Europese systeem van emissie- vormt de basis voor hoofdstuk 3, waarin het doel en de handel (ETS) in werking getreden. Ook is op Europees ambities voor het luchtvaartbeleid in de komende jaren aan niveau besloten om de CO2-emissies van de luchtvaart bod komen. Ook gaat dit hoofdstuk in op de strategie vanaf 2012 aan het ETS te koppelen. Langs deze weg kan waarmee het kabinet deze ambities wil realiseren. de luchtvaart bijdragen aan de problematiek van
klimaatverandering. Overigens mag de invoering van het In deel twee van de nota krijgt het voorwaardenscheppende ETS per saldo niet leiden tot kosten en nationale beleid ten behoeve van de strategie verder uitwerking. Dit belastingen die niet in verhouding staan tot de ons bestaat uit drie pijlers: concurreren, accommoderen en omringende landen. excelleren.Inhoofdstuk4,5en6wordendepijlersnader toegelicht. Hoe het Rijk vervolgens op deze pijlers kan
6. Europees luchtruim en sturingsvraag sturen(besturingsmodel),komtaandeordeinhoofdstuk7. In 2008 heeft het kabinet een kamerbrief uitgebracht over De nota sluit af met enkele bijlagen, waaronder een de Strategische studie luchtverkeersdienstverlening31. uitvoeringsagenda en de financiële paragraaf. Hierin geeft het kabinet op hoofdlijnen aan hoe de LVNL zich zou moeten ontwikkelen om een goede uitgangspo- Kaders Verhalen van CEO's, reizigers en logistieke dienstverleners 29 Tweede Kamer 2007 - 2008, bijlage bij 29.665, nr. 85, Eerste kamer illustreren het belang van het grote internationale netwerk 30452 van 18-02-2007. van verbindingen. Deze zijn opgenomen in enkele kaders 30 RBML, Wet van 18 december 2008, Stb. 561.
31 JAS 2020, Roland Berger. die terug zijn te vinden in verschillende hoofdstukken. 18 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Deel 1:

· Context van de Nederlandse
luchtvaart

· Doel, ambities en
strategische keuzes

Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 19


2 Context van de
Nederlandse luchtvaart
Met deze Luchtvaartnota heeft het kabinet een helder doel en concrete ambities voor ogen. Die worden beschreven in hoofdstuk 3. Maar eerst beschrijft dit hoofdstuk de achtergrond hiervan: waar zijn dat doel en die ambities uit voortgekomen en hoe passen deze in de huidige luchtvaartcontext?

20 | Duurzame luchtvaart voor een sterke economie Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Met deze Luchtvaartnota heeft het kabinet een helder doel Nederland als verbindingsplaats voor internatio- en concrete ambities voor ogen. Die worden beschreven in nale bedrijven hoofdstuk 3. Maar eerst beschrijft dit hoofdstuk de De verschuiving van economische activiteiten en de achtergrond hiervan: waar zijn dat doel en die ambities uit fragmentering van bedrijfsprocessen over de wereld vraagt voortgekomen en hoe passen deze in de huidige om een duidelijke positionering. In dit kader kiest luchtvaartcontext? Nederland ervoor om zich te manifesteren als landings- plaats en `stepping stone' voor internationale bedrijven die De basis van de Luchtvaartnota wordt gevormd door de topkennis zoeken en Europese consumenten willen ambities van het kabinet. Deze komen aan de orde in aantrekken. Zo heeft Nederland de ambitie de verbindings- paragraaf 2.1. Uit deze ambities komt het belang naar voren plaats in Europa te zijn waar nationale en internationale van de luchtvaartontwikkeling in Nederland. Dit belang bedrijven hun `global ambitions' kunnen realiseren32. wordt toegelicht in paragraaf 2.2. In paragraaf 2.3 wordt vervolgens ingegaan op de huidige stand van zaken wat Er zijn verschillende redenen om te kiezen voor deze betreft de luchtvaart in Nederland: wat zijn daarvan de positionering. In de eerste plaats bouwen we hiermee voort sterke en zwakke kanten? Tot slot worden in paragraaf 2.4 op onze tradities: van oudsher is Nederland een open de belangrijkste internationale ontwikkelingen besproken economie met een reputatie als het gaat om handelsgeest die de luchtvaart beïnvloeden. en vestigingsklimaat voor internationale bedrijven. Daarnaast sluit het concept van verbindingsplaats aan bij onze sterke kanten zoals een goede infrastructuur, een
2.1 De ambities van het kabinet stabiele overheid en een krachtige kapitaalmarkt (fiscaal klimaat). Bovendien is de geografische ligging van ons land Als het gaat om de ontwikkeling van Nederland heeft het gunstig: redelijk centraal in Europa, aan zee en met de kabinet een aantal stevige ambities geformuleerd. Deze nabijheid van de grote, kapitaalkrachtige Europese ambities vormen de basis voor de keuzes in de consumentenmarkt. Luchtvaartnota. Wat zijn die ambities precies en hoe spelen ze in op de huidige ontwikkelingen in de Nederlandse Een andere reden om Nederland als verbindingsplaats te samenleving? positioneren, is de stimulans die uitgaat van de vestiging van internationale bedrijven en de verhoging van producti- Sterke economie met oog voor de samenleving viteit en innovatie. Onderzoek laat zien dat buitenlandse In het Coalitieakkoord en het beleidsprogramma Samen ondernemingen die activiteiten in Nederland 'achterlaten' Werken, Samen Leven heeft het kabinet zijn visie verwoord gemiddeld17%productieverzijndanNederlandseonderne- op de verdere ontwikkeling van onze samenleving. Deze mingen. Ook hebben zij een hogere Research & visie gaat uit van het belang van een innovatieve, concurre- Development-intensiteit (R&D) dan Nederlandse bedrijven. rende en ondernemende economie met oog voor de Innovatie als zodanig is daarom gebaat bij nationale en samenleving. Een dergelijke economie is nodig om de internationale verbindingen33. Nederlandse welvaart ook bij toenemende internationale concurrentie te waarborgen. Onderdeel van die welvaart is Meer focus op snel groeiende economieën het streven naar en bereiken van een duurzame De positie van Nederland als verbindende schakel geldt niet leefomgeving. alleen voor bedrijven uit het Europese en Amerikaanse continent, maar zeker ook voor bedrijven uit de Aziatische DeambitievanhetkabinetisdatNederlandin2015inde landen en het Midden-Oosten. Voor hen is Nederland al een top5staatvaninternationaleranglijstenvoor schakel als het gaat om goederen(transport) en dataverkeer concurrentiekracht. via internet. Maar dat moet Nederland nog meer worden voor informatie en kennis, voor diensten en verkoopactivi- Tegelijkertijd spelen er momenteel verschillende ontwikke- teiten. Het Innovatieplatform heeft in dit kader zes lingen die grote invloed hebben op de concurrentiepositie sleutelgebieden34 geïdentificeerd die zich in het bijzonder van Nederland. Ten eerste zien we dat steeds meer economi- lenen voor het aantrekken van kennis en investeringen. sche activiteiten verschuiven naar bijvoorbeeld Azië en meer Voorbeelden zijn de creatieve industrie en de internationale specifiek India en China. Daarnaast groeit het besef dat economische ontwikkeling duurzaam moet zijn. Bovendien 32 Innovatieplatform: Nederland in de wereld, Connecting Global is er sprake van veranderende demografische en sociale Ambitions patronen, zoals vergrijzing. Op deze ontwikkelingen moet 33 Innovatieplatform: Nederland in de wereld, Connecting Global het kabinet een antwoord bieden. Daarbij maakt het Ambitions kabinet de volgende keuzes. 34 Flowers & Food; High-tech systemen & materialen: Water; Creatieve Industrie; Chemie en Pensioenen & sociale verzekeringen. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 21

zakelijke dienstverleners rondom Amsterdam (Zuidas) en Een duurzame en sociale context het kennis- en technologiecluster Brainport rondom Zoals gezegd heeft het kabinet hoge ambities als het gaat Eindhoven. om de ontwikkeling van de economie. Het kabinet vindt echter wel dat deze ontwikkeling moet plaatsvinden binnen Het Innovatieplatform heeft de ambitie dat binnen tien jaar de kaders van een goede duurzame en sociale context. vijftig toonaangevende internationale bedrijven Nederland Daarbij streeft het naar een verlaging van de ecologische en alsvestigingsplaatshebbenverkozen.Geziendeverschui- sociale druk op de samenleving, met de nadruk op vende economische activiteiten zou Nederland vooral vermindering van de uitstoot van CO2. bedrijven moeten aantrekken uit opkomende landen in Azië. De focus zou daarbij moeten liggen op Aziatische Ten opzichte van andere landen kent Nederland een bedrijven die in de komende tien jaar zullen toetreden tot relatief hoge economische, ecologische en sociale druk. deFortuneGlobal1000. Dat komt in de eerste plaats doordat Nederland een hoge bevolkingsdichtheid heeft. Maar ook de ligging van ons Holland Gateway land in een delta van Europese rivieren en de distributie- Een van de prioriteiten uit het Coalitieakkoord is de functie van Nederland voor het Europese achterland verbetering van de dienstverlening aan buitenlandse spelen hierin mee. Daarnaast stelt de Nederlandse bedrijven die zich in Nederland willen vestigen. Daarvoor is samenleving, als gevolg van de stijging van welvaart en HollandGatewayontwikkeld,eeninitiatiefvanhet welzijn, steeds hogere eisen aan het niveau van de ministerie van Economische Zaken, het ministerie van voorzieningen van de overheid en aan de kwaliteit van de Justitie, de Kamer van Koophandel Amsterdam, Schiphol ecologische en sociale omgeving. Juist door deze hoge GroupenCentrumvoorWerkenInkomen(CWI). eisen en omstandigheden hecht het kabinet groot belang aan het evenwicht tussen de economische ontwikkeling en HollandGatewayheeftalsdoeleeninternationaalgeoriën- een goede duurzame en sociale context. teerd kennis- en dienstencentrum te zijn ter bevordering van vestiging en investering van internationale ondernemingen Stedelijke netwerken als basis voor internationale in Nederland en is gesitueerd op de luchthaven Schiphol. concurrentiekracht HollandGatewayiseennieuw,laagdrempeligcentrumop Om dit evenwicht te bereiken is het noodzakelijk dat Schiphol waar buitenlandse zakenmensen en investeerders ruimtelijk beleid altijd integraal wordt benaderd en kunnen binnenlopen voor onder meer adviezen over verbonden is met economisch, ecologisch en sociaal beleid. zakendoen in Nederland, vergunningen (bijvoorbeeld voor Dat is de basis van grote ruimtelijke nota's zoals de Nota kenniswerkers) en fiscale zaken. Het centrum gaat in het Ruimte35 en Pieken in de Delta36. In deze nota's benoemt voorjaar van 2009 open en komt in de entreehal van het het kabinet een aantal economische stedelijke netwerken. WTC Schiphol. Het is daardoor makkelijk bereikbaar vanuit Dit zijn de pieken in de delta die de basis vormen voor onze de aankomst- en vertrekhal en vanuit het NS-station. internationale concurrentiekracht. Binnen deze gebieden Hiermee ontstaat een uniek internationaal business- worden de economische, sociale en ecologische ontwikke- centrum, het eerste in zijn soort in de wereld. ling integraal benaderd. HollandGatewayzaleenpositievebijdrageleverenaanhet De gedefinieerde economische stedelijke netwerken vallen stroomlijnen van de oriëntatie- en vestigingsprocessen van grotendeels samen met de regio's rondom de luchthavens buitenlandse ondernemingen en kenniswerkers. Het zal Rotterdam, Eindhoven, Amsterdam, Lelystad, Twente, hiermee het imago van Nederland helpen verbeteren en de GroningenenMaastricht.Denetwerkenkarakteriserenzich investerings- cq vestigingsbeslissing positief beïnvloeden. door drie basiskenmerken: de aanwezigheid van concentra- Dit initiatief past in de plannen van het kabinet om de ties stuwende werkgelegenheid, de aanwezigheid van één of positie van Nederland als vestigingsland te versterken. meer universiteiten en/of een sterke relatie met een van de Tevens draagt het bij aan de positionering van Nederlandse twee mainports. Deze mainports, de luchthaven Schiphol goederen, diensten en kennis bij de buitenlandse onderne- en de haven van Rotterdam, vormen belangrijke motoren mer. Met de betere dienstverlening wil het kabinet het beeld van de nationale economie. Daarom wil het kabinet hun de van Nederland versterken en zorgen dat buitenlandse ruimte bieden voor duurzame groei en kwaliteitsverbete- zakenmensenvakerkiezenvoorNederlandalsGatewaytot ring. Op die manier kunnen zij hun internationale Europa. Zachte vestigingsvoorwaarden (zoals het merk concurrentiepositie en die van de Randstadregio handhaven `Holland', gastvrijheid en service aan expats) worden steeds en versterken. belangrijkerbijinvesteringsbeslissingen.HollandGateway speelt daarop in.
35 Kamerstuk 29435 nr 154, 2004.
36 Brief aan Tweede Kamer Pieken in de Delta, EZ/O&I/REB/CGB 5056700.637, september 2005.
22 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Versterking van de Randstad en de Metropoolregio Amsterdam: strategie Amsterdamse regio Een toenemend deel van de maatschappelijke activiteiten is De integrale benadering van ruimtelijk beleid komt ook niet meer gebonden aan een bepaalde plaats of een bepaald terug in de Structuurvisie Randstad 204037, die in 2008 door land. Daarom wordt de concurrentie tussen grootstedelijke het kabinet is vastgesteld. Deze visie richt zich op de regio's op mondiaal niveau steeds groter. Elke regio moet verbetering van de concurrentiepositie en de duurzaamheid ervoor vechten om internationaal georiënteerde activiteiten van de Randstad voor de lange termijn en geeft daarbij aan aan te trekken en vast te houden. dat onze steden steeds meer als economische motor gaan fungeren en dat daarbij het belang van ruimtelijke kwaliteit Ook Amsterdam is zo'n grootstedelijke regio die internatio- en aantrekkelijkheid van stad en omgeving toeneemt. In de naal moet concurreren. Daarom heeft de gemeente Randstadwordtop25%vanhetgrondgebied50%vanhet Amsterdam, samen met partijen uit de Noordvleugel bruto binnenlands product verdiend. De kracht van de Randstad, de zogenoemde Metropolitane Strategie38 steden in het algemeen ­ en in internationaal opzicht (de opgesteld. Het hart van deze strategie is de economie van regio) Amsterdam in het bijzonder ­ hangt nauw samen met Amsterdam die zich steeds meer richt op IT, kennis en stedelijke voorzieningen op bijvoorbeeld het gebied van creativiteit. De Metropolitane Strategie richt zich met name congressen, toerisme, ICT en zakelijke dienstverlening. De op: Randstad vormt een uitvalsbasis voor dienstverlening aan -de ontwikkeling van hoogwaardige grootstedelijke Europa op velerlei gebied (zakelijke en financiële dienstver- woon- en leefmilieus; lening, handel en logistieke dienstverlening, tuinbouw, -een betekenisvolle verbetering van het vestigingsmilieu; (petro)chemische industrie, creatieve industrie, toerisme en -een betere bereikbaarheid binnen en tussen economische non-profit). Aangezien de internationale functies zich in centra. Europa meer en meer clusteren in een beperkt aantal steden, is het voor de Randstad van groot belang om de Met deze strategie hoopt Amsterdam een niveau van bestaande topposities te benutten en verder uit te bouwen. grootstedelijke agglomeratievoordelen te realiseren dat kan Internationale bereikbaarheid zoals aangeboden via wedijveren met dat van concurrerende metropolen als Parijs Schiphol hoort daarbij. Schiphol wordt geïdentificeerd als en Londen. Hierbij gaat het zowel om versterking van de een van de `metropolitane' krachten van de Amsterdamse economische structuur als om verbetering van de bereik- regio en de Randstad als geheel. Juist vanwege die positie baarheid en de fysieke omgeving (wonen, werken, recreë- verdient de luchthaven Schiphol een centrale positie, zodat ren). De mainport Schiphol met zijn uitgebreide netwerk deze optimaal kan bijdragen aan het versterken van de van verbindingen geldt daarbij nadrukkelijk als een Randstad. Kwaliteit, duurzaamheid, aantrekkelijkheid én vanzelfsprekende aanwezigheid voor een concurrerende economische kracht staan voor het kabinet centraal. regio. Figuur 2: Structuurvisie Randstad 2040. Principe 3: "Wat internationaal sterk is, sterker maken". 2.2 Belang van luchtvaart voor de Nederlandse economie
In de vorige paragraaf zijn de doelstellingen van het kabinet beschreven:Nederlandindetop5vandemeestconcurre-
rende landen en een aantrekkelijke vestigingslocatie voor bedrijvigheid. Om deze doelstellingen te behalen moet aan verschillende randvoorwaarden worden voldaan. Een goede bereikbaarheid en een stevige infrastructuur (fysiek en digitaal) zijn daarbij essentieel. Deze paragraaf gaat in op het belang van de luchtvaart voor de bereikbaarheid en infrastructuur, en daarmee voor de Nederlandse welvaart. Netwerksamenleving maakt goede verbindingen
noodzakelijk
De afgelopen decennia heeft zich op veel terreinen een ongekende schaalvergroting voorgedaan. Over de hele wereld is er een hechtere verwevenheid ontstaan tussen activiteiten in verschillende landen. Dat geldt zowel voor 37 Structuurvisie Randstad 2040, september 2008. 38 Provincie Noord-H0lland, 2007. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 23

economische activiteiten (dienstverlening, research & Rotterdam evenals voor de internationale functies van Den development, productie, handel en transport), als voor Haag. Op die manier vormen de luchthavens een voorname wetenschappelijk onderzoek of uitwisseling op sociaal of factor in de ontwikkeling van de stedelijke netwerken, waar cultureel vlak (vrienden en familie, cultuur en entertain- het kabinet in de Nota Mobiliteit40 op insteekt. ment, politiek en bestuur, recreatie en toerisme). Deze verwevenheid wordt ook wel met de term `netwerksamenle- Maar de luchtvaart is niet alleen faciliterend voor de ving' aangeduid. economische ontwikkeling; het stimuleert deze ontwikke- ling ook. Zo is de bedrijvigheid in het gebied rondom een Deze schaalvergroting gaat hand in hand met het beschik- vliegveld sterk verbonden met de luchtvaart. Dat komt niet baar komen van een steeds betere infrastructuur. alleen door het aantal vluchten op een luchthaven, maar Communicatie- en vervoersmiddelen zoals telefonie, vooral door de kwaliteit van het netwerk41. Een relevant internet, vervoer over land, water en luchtvaart ontwikkelen verbindingennetwerk is vaak een reden voor bedrijven om zich in hoog tempo. Door liberalisering en concurrentie zich in de buurt van een luchthaven te vestigen. Bedrijven worden deze middelen ook steeds beter betaalbaar. Daarbij hebben er immers belang bij dat hun werknemers tegen blijkt dat de moderne communicatiemiddelen de behoefte aanvaardbare kosten ­ in termen van tijd en geld ­ kunnen aan persoonlijk contact niet wegnemen. Integendeel: reizen om waar dan ook ter wereld hun werk te kunnen doordat het makkelijker wordt om via digitale media doen. Een vergelijkbare behoefte geldt voor het verzenden contacten te leggen, worden er meer internationale en ontvangen van tijdkritische en hoogwaardige vracht. contacten gelegd waardoor de behoefte aan persoonlijk Daarmee is een luchthaven niet alleen een knooppunt van contact alleen maar is gegroeid. verbindingen, maar ook een vestigingsplaatsfactor van formaat.
Door de toegenomen schaalvergroting en verwevenheid van economische, sociale en andere activiteiten is het voor De nabijheid van een luchthaven heeft daarnaast een landen, regio's en bedrijven goed om aangesloten te zijn op positief effect op de omzet van hotels, beurzen, congressen de wereldwijde netwerken van personen, goederen, kapitaal en toeristische activiteiten en de daaraan gekoppelde en informatie. Concreet gaat het daarbij om verbindingen werkgelegenheid. De activiteiten op de luchthavens zelf van en naar de relevante economische centra in de wereld. vormen natuurlijk ook een bron van werkgelegenheid, Zo'n netwerk van verbindingen maakt het mogelijk om deel zeker voor lager geschoolden. Deze factoren maken te nemen aan de ontwikkelingen elders en daar waarde aan luchthavens voor Nederland onmisbare schakels in de toe te voegen. moderne economie. Daarbij moet niet voorbij worden gegaan aan de hinder als gevolg van geluid en aan het Luchtvaart faciliteert en stimuleert economische belang van externe veiligheid rondom luchthavens. ontwikkeling Activiteiten rondom bedrijvigheid en woningbouw vragen Als het gaat om goede internationale verbindingen is de voortdurende inspanning om hinder te beperken en de luchtvaart onontbeerlijk. Schiphol zorgt, in combinatie met ruimtelijke `footprint' van de luchtvaart zo klein mogelijk te mainport Rotterdam, voor (internationale) bereikbaarheid houden. over het water en door de lucht39. Als sterke knooppunten met internationale verbindingen zijn ze essentieel voor de Economische ontwikkeling stimuleert luchtvaart vorming van een concurrerende en duurzame Randstad als Zoals hiervoor beschreven stimuleert de luchtvaart de topregio. economische ontwikkeling van ons land. Het omgekeerde is echter ook waar: een sterke economie stimuleert de Maar ook de overige luchthavens van nationale betekenis ontwikkeling van de luchtvaart. De (Europese) hoofdkanto- dragen bij aan de verdere ontwikkeling van een sterke ren en andere logistieke en zakelijke dienstverleners ruimtelijk-economische structuur. Naast Schiphol zijn de genereren immers een grote vraag naar vervoer door de overige luchthavens van nationale betekenis van primair lucht. Het creatieve cluster bijvoorbeeld, heeft de luchtvaart belang voor de bereikbaarheid van regio's en voor de nodig om zich te manifesteren in de rest van de wereld. versterking van de regionale economie. Zo zorgt de Maar ook andere sleutelgebieden, met name die in de luchthaven Eindhoven - midden in het internationaal Randstad, kunnen niet zonder Schiphol. Deze vraag biedt georiënteerde technologiecluster Brainport ­ ervoor dat de Schiphol de mogelijkheid om haar verbindingennetwerk bedrijven in de Brainport direct verbonden zijn met de verder te ontwikkelen. Bovendien dragen de kwaliteit en belangrijkste leveranciers- en afzetmarkten in Europa. aantrekkelijkheid van de Randstad eraan bij, dat steeds Rotterdam Airport is als zakenluchthaven van grote betekenis voor de (activiteiten rondom de) mainport 40 Kamerstukken 29644, september 2004. 41 Mainport 2.0, Luchtvaart, luchthavens en de ruimtelijke economie van de regio in samenhang bezien, Commissie Ruimtelijke Ontwikkeling 39 Urgentieprogramma Randstad, juni 2007. Luchthavens, 2009. 24 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

meer reizigers de Randstad als een aantrekkelijke bestem- het aantal arbeidsplaatsen en de toegevoegde waarde die de ming zien. Hierdoor wordt het netwerk op Schiphol minder Schipholgerelateerde bedrijvigheid genereert. De luchtha- afhankelijk van transferpassagiers. Ook op deze manier ven is goed voor zo'n 121.000 Schipholgerelateerde directe heeft de luchtvaart baat bij economische ontwikkeling. enindirectearbeidsplaatsen,waarvanruim62.000direct(in hetjaar2006).Hieriniseenvrijbehoudendeschatting
Mainport Schiphol meegenomen van het aantal arbeidsplaatsen als gevolg van De luchthaven Schiphol is de vijfde luchthaven van Europa zogenaamde `voorwaartse effecten'. Daarbij gaat het vooral als het gaat om passagiersaantallen en de derde luchthaven om Europese distributiecentra en Europese hoofdkantoren. van Europa als het gaat om vracht. De luchthaven bedient op De Schipholgerelateerde bedrijvigheid levert een toege- ditmoment267verschillendebestemmingenwaarvaneen voegdewaardeopvanintotaal7,8miljard.Ditkomt groot aantal intercontinentaal en waarvan 231 bestemmin- overeenmeteenaandeelvanongeveer1,2%vande gen tenminste een keer per week worden aangedaan. Het nationaleeconomie(2006).45 economische belang van de luchthaven is daardoor groot. Zo heeft de luchthaven een aantal directe economische Geletophungeringereomvangliggendecijfersvoorde effecten, waaronder werkgelegenheid en toegevoegde overige luchthavens van nationale betekenis uiteraard een waarde. Daarbij is het zo dat de luchthaven voor internatio- stuk lager. Bovendien is er voor deze luchthavens veel nale bedrijven een voorwaarde vormt om zich in de minder onderzoek gedaan naar de indirecte effecten. Randstad en Nederland te vestigen. Volgens opgaven van de exploitanten bieden de activiteiten op de luchthavens van nationale betekenis werk aan circa De directe omgeving van Schiphol is met name aantrekkelijk 5.300werknemers(directewerkgelegenheid). voor bedrijven in de logistieke, financiële en zakelijke dienstverlening, de creatieve sector en het toerisme. De Zuidas als potentiële internationale toplocatie zou zonder 2.3 Kenmerken van de Nederlandse een sterke internationale luchthaven ondenkbaar zijn42. Het luchtvaart veilingcluster rond Aalsmeer is een ander voorbeeld van bedrijvigheid met een sterke verbondenheid met Schiphol43. In de vorige paragraaf is het belang van de luchtvaart voor onze economie onderstreept. Maar hoe staat de
Het belang van Schiphol als vestigingsplaatsfactor hangt Nederlandse luchtvaart ervoor? In deze paragraaf worden de vooral samen met het uitgebreide netwerk van directe sterke punten en aandachtspunten ervan beschreven. lijnverbindingen die vanaf de luchthaven beschikbaar zijn. Samen met de doelstellingen van het kabinet en de Dit verbindingennetwerk is het resultaat van de inspannin- ontwikkelingen in de samenleving vormen ze de basis voor gen van de luchtvaartmaatschappijen, vooral de KLM, de de ambities die in deze Luchtvaartnota worden overheid en Schiphol. Het netwerk is vooral zo groot dankzij geformuleerd. de hub-functie van de luchthaven: veel buitenlandse passagiers gebruiken Schiphol als transferluchthaven. Door Kenmerken van de Nederlandse luchtvaart de transferpassagiers kan de KLM directe verbindingen onderhouden die anders economisch niet rendabel zouden Sterke punten van de Aandachtspunten voor de zijn. Voor Nederlandse en andere passagiers is er hierdoor Nederlandse luchtvaart Nederlandse luchtvaart een breed scala beschikbaar van buitenlandse bestemmin- Hoge kwaliteit van het netwerk Kleine thuismarkt gen over de gehele wereld. Met name voor internationale Continue inzet op het realiseren Grote afhankelijkheid van kennisintensieve bedrijven en dienstverleners in de van een hoog veiligheidsniveau transferpassagiers Amsterdamse regio is dit verbindingennetwerk een Weinig geluidsgehinderden Continue zorg voor concurre- vestigingsplaatsfactor. De Noordvleugel van de Randstad Duurzame en innovatieve sector rend kostenniveau groeide de afgelopen jaren vooral doordat deze bedrijven zich in de regio vestigden44.

2.3.1 Sterke punten van de Nederlandse luchtvaart De economische betekenis van Schiphol is goed te zien aan De Nederlandse luchtvaart heeft verschillende sterke kanten. Hieronder beschrijven we de vier voornaamste. 42 Hoofdkantoren een hoofdzaak; tijd voor industriepolitiek nieuwe stijl, BCG 2008. Hoge kwaliteit van het netwerk 43 Bureau Louter, Pieken in Beeld, Nulmeting Pieken in de Delta monitor. Nederland beschikt over een uitstekend netwerk van Onderzoek in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, verbindingen. Dit is voor een groot deel te danken aan Air 2008/.
44 Bureau Louter, Pieken in Beeld, Nulmeting Pieken in de Delta monitor. Onderzoek in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, 45 Kwantificering vestigingsplaatsfunctie Schiphol, Bureau Louter, 2008/. Conceptversie 24 november 2008. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 25

France/KLM, veruit de belangrijkste in Nederland gevestigde Het Nederlandse veiligheidssysteem (wet- en regelgeving en EU-luchtvaartmaatschappij. Deze maatschappij heeft zich toezicht) behoort mondiaal tot de top47. De ICAO-audit 2008 met haar Skyteam-alliantie ontwikkeld tot een wereldwijde gaf aan dat de Nederlandse luchtvaartautoriteit `haar huis' op netwerkcarrier. De Nederlandse overheid heeft dit mede orde heeft. Het kabinet wil het hoge niveau van veiligheid mogelijk gemaakt door proactief te zorgen voor een groot vasthouden, maar beseft zich daarbij dat ongelukken niet zijn aantal luchtvaartovereenkomsten met derde landen (meer uit te sluiten, noch in Nederland, noch in de rest van de dan 140). Door de vraag uit de verschillende regio's te wereld. Wel kan er geleerd worden van ongelukken om zo nog combineren kan Air France/KLM veel Europese en intercon- beter te presteren in de toekomst. Daarom zal het kabinet tinentale bestemmingen onderhouden. Hierdoor kan de onder andere de aanbevelingen uit het definitieve onder- maatschappij een uitgebreid netwerk aanbieden aan zowel zoeksrapport van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid over Nederlandse consumenten als consumenten elders in het vliegtuigongeluk met een toestel van Turkish Airlines Europa en de rest van de wereld, al dan niet via een meenemeninzijnbeleid.Inhoofdstuk6wordtnaderophet overstap. Dit ­ in combinatie met het netwerkaanbod van onderwerp veiligheid ingegaan. andere luchtvaartmaatschappijen ­ zorgt ervoor dat Nederland beschikt over een groot en divers netwerk van Relatief weinig geluidsgehinderden internationale verbindingen. Schiphol bedient een groot Rondom de Nederlandse luchthavens is het aantal geluidsge- aantal bestemmingen met een hoge frequentie. Op meer hinderden relatief laag in vergelijking met andere grote dan de helft van de 148 Europese bestemmingen wordt meer luchthavens in Europa. Vliegtuigen zijn in de loop van de dan 10 keer per week gevlogen. Door de fusie van KLM met jaren een stuk stiller geworden. Sinds de jaren vijftig is de Air France in 2003 heeft de totale connectiviteit op Schiphol `geluidsemissie' van de individuele vliegtuigen met enkele een enorme sprong gemaakt. Daarmee is de kwaliteit van tientallen decibellen afgenomen (zie figuur 4). Deze ontwik- het netwerk op Schiphol sterk verhoogd. keling houdt een gelijke tred met de scherpere eisen die in internationaal verband worden gesteld aan de geluidsproduc- Figuur 3: Totale connectiviteit per week op Schiphol46. tie van vliegtuigen. .
totaal Figuur 4: Vermindering van vliegtuiggeluid voor verschillende vliegtuigtypes van . 1960 tot heden48 .
indirect via andere hub
.
.
.
. direct .
directe/ indirecte connectiviteit per week
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 De kwaliteit van het netwerk wordt niet alleen bepaald door het netwerk van verbindingen. De luchthaven Schiphol is een majeur mondiaal knooppunt geworden dat is ingericht om korte overstaptijden te realiseren (one-terminal concept). De LVNL heeft kunnen uitgroeien tot een goede luchtverkeersleidingorganisatie met aandacht voor het realiseren van een hoge piekuurcapaciteit voor het transferproduct op Schiphol en het beperken van de hinder voor omwonenden. Dit vormt de basis voor positieve maatschappelijk economische baten.
Continue inzet op het realiseren van een hoog
veiligheidsniveau
De Nederlandse luchtvaart kent een hoog veiligheidsniveau. Sinds 1960 is het geluid van de verschillende vliegtuigtypen steeds meer afgenomen. 46 SEO, "De kern van het luchtvaartbeleid: Het borgen van een onzekere 47 Volgens het ICAO-rapport bezet Nederland de 6e positie wereldwijd. netwerkkwaliteit op Schiphol", 2008. 48 Plane simple truth. G.E. Thomas e.a. ISBN 978-0975234167). 26 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Daarnaast blijkt ook het ruimtelijk beleid rond de luchtha- Hiermee loopt de Nederlandse luchtvaartsector voorop in ven Schiphol effectief. De afgelopen twee decennia is er de Europese trend die zich richt op een duurzame ontwikke- bewust voor gekozen de impact van de luchthaven op de ling van de luchtvaart. De afgelopen twee jaar heeft Europa kwaliteit van de leefomgeving zo klein mogelijk te houden. het voortouw genomen om de internationale impasse te Zo heeft het in gebruik nemen van de Polderbaan per saldo doorbreken die is ontstaan rond het vervolg van het een positief effect gehad op het aantal omwonenden dat Kyoto-protocol. Dit heeft geleid tot een breed samengesteld ernstige geluidshinder van Schiphol ondervindt49. Ook uit pakket aan maatregelen waarin ook de luchtvaart is studies van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL)50 opgenomen. De aanpak is geconcretiseerd door het blijkt dat het ruimtelijke beleid rond de luchthaven werkt. vliegverkeer van, naar en binnen de EU op te nemen in het Het aantal gehinderden rond Schiphol is daardoor relatief ETS. laag.InvergelijkingmetParisCharlesdeGaulle,Frankfurt enLondonHeathrowheeftSchipholeenfactor2tot7 In het kader van duurzaamheid vinden er in Nederland minderernstiggehinderden(ziefiguur5)51. enkele innovatieve projecten plaats. Zo voert de TU Delft, gesteund door de KLM, een onderzoek uit in het kader van Figuur 5: Aantal ernstig gehinderde personen ten opzichte van het aantal het Europese programma van de Advisory Council for vliegtuigbewegingen op verschillende internationale luchthavens 52. Aeronautics Research (ACARE). In dit zogenoemde CleanEra- project werkt de TU Delft aan de ontwikkeling van een 80.000 nieuw vliegtuig dat voldoet aan de ACARE-doelstelling: 70.000 vliegtuigenbouwendie50%mindergeluiden80%minder 60.000 NOxproducerenen50%zuinigerzijn. 50.000
Figuur 6: Verbetering van de brandstofefficiëntie van verschillende 40.000 vliegtuigtypen van 1960 tot heden55. 30.000
20.000 Comet 4 100
ernstig gehinderde personen 10.000 707-120 90
0 80 Engine fuel 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 747-100 consumption 70 747-400 Het aantal geluidsgehinderden rond Schiphol is relatief laag in vergelijking 777-200 60 777-300ER met andere grote luchthavens 53. DC-8-63 50 A380 787 49% Aircraft fuel
Duurzame en innovatieve sector 40 burn per seat De Nederlandse luchtvaartsector is een innovatieve sector % of Base (comet4) 30 777-200 777-300ER op het gebied van duurzaamheid. Schiphol vertoont 20 A380 787 initiatieven op het gebied van duurzaamheid, waaronder de 82% 10
doelstelling om in 2012 voor wat betreft grondgebonden 0 luchtvaartactiviteiten klimaatneutraal te opereren.54 KLM 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010 heeft een belangwekkend partnership met het Wereld Year of model introduction Natuurfonds over CO2 en KLM staat voor het vierde
achtereenvolgende jaar in de Dow Jones Sustainability Index Sinds 1960 is de brandstofefficiëntie van verschillende vliegtuigen sterk als de meest duurzame luchtvaartmaatschappij ter wereld. verbeterd. Niet alleen het totale brandstofverbruik per vliegtuig is afgenomen, maar ook het brandstofverbruik per stoel.
49 "Sinds 1990 is het totale aantal mensen dat overlast ondervindt van het De ontwikkeling van nieuwe vliegtuigen en nieuwe geluid van het vliegverkeer van Schiphol met ongeveer 40% gedaald", technieken duurt echter lang. Bovendien kennen de huidige MNP, Het milieu rond Schiphol 1990-2010, uitgebracht in 2005. vliegtuigmotoren een lange levensduur, waardoor ze niet 50 Ruimtelijk Planbureau, De toekomst van Schiphol, april 2007. zomaar af te schrijven zijn. Daarom zal er ook gekeken 51 Evaluatie Schipholbeleid, Leerrvaringen uit het buitenland, 2006, ISBN moeten worden naar een alternatieve brandstof die 90 369 18235.
52 Evaluatie Schipholbeleid, `Leerervaringen uit het buitenland', december bijgemengd kan worden bij de huidige fossiele kerosine. 2005. De KLM doet hier momenteel onderzoek naar. 53 MAD = Madrid, AMS = Amsterdam, BRU = Brussel, LHR = London Heathrow, SYD = Sydney, FRA = Frankfurt, CDG = Parijs Charles de Gaulle, LGW = London Gatwick, STN = London Stansted, JFK = New York John F. Kennedy.
54 Klimaatplan Schiphol, december 2007. 55 Plane simple truth. G.E. Thomas e.a. ISBN 978-0975234167. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 27


2.3.2 Aandachtspunten voor de Nederlandse Continue zorg voor concurrerend kostenniveau luchtvaart `Aeronautical costs' zijn het geheel aan havengelden, en Naast sterke punten kent de huidige luchtvaart in ATC- en overheidsheffingen waarin een luchthaven zich Nederland ook enkele aandachtspunten. Deze worden van andere luchthavens kan onderscheiden (zie verder hieronder besproken. hoofdstuk 4). In 2008 is Schiphol na London Heathrow de duurste luchthaven geworden van de vier grote Europese Kleine thuismarkt hubs. Als gekeken wordt naar vliegtuigen die gevuld zijn Nederland kent een kleine thuismarkt. De vele internatio- met voornamelijk passagiers die hun reis op Schiphol nale verbindingen zijn daarom geen vanzelfsprekendheid. beginnen of eindigen, de zogenaamde Origin-Destination Binnen een bepaald verzorgingsgebied is de vraag naar (O/D) passagiers, dan is Schiphol relatief nog duurder en langeafstandsvluchten immers kleiner dan die naar zelfs duurder dan London Heathrow als de tarieven van de korteafstandsvluchten. Tegelijkertijd zijn de kosten voor de havengelden per 1 november 2008 worden doorberekend. lange afstanden per passagierskilometer gedaald door Omdat deze hoge kosten de concurrentiepositie van schaalvergroting van de vliegtuigen. Een thuismarkt die Schiphol en daarmee de economische structuur van zich tot Nederland beperkt, zou dan ook volstrekt ontoerei- Nederland bedreigen, heeft het kabinet besloten samen kend zijn om een intercontinentaal lijndienstennet te met Schiphol te komen tot een pakket aan kostenreduce- exploiteren, dat vanaf Schiphol met grote straalvliegtuigen rende maatregelen. Onderdeel van het pakket is dat het in een voldoende hoge frequentie wordt bediend. De kabinet per 1 juli 2009 de vliegbelasting op nul stelt indien Nederlandse overheid heeft daarom wereldwijd een ook Schiphol zelf maatregelen treft om de kosten terug te voortrekkersrol gespeeld bij de totstandkoming van een dringen. Alleen met inzet van alle partijen wordt de vrijer marktregime. Alleen zo kon een maximale toegang concurrentiepositie van de Nederlandse luchtvaart weer tot de internationale luchtvaartmarkt vanuit Nederland echt verbeterd. Het behoud van het netwerk op Schiphol gerealiseerd worden. Met huidige ontwikkelingen zoals vraagt wel om een continu kostenbewustzijn, efficiency- hub-bypassing en grotere vliegtuigen (zoals de A380) wordt verbeteringen en kostenrationalisatie. Dit geldt niet alleen de kwetsbaarheid van Schiphol met zijn kleine thuismarkt voor de netwerkexploitant zelf, maar voor de hele keten, echter wel vergroot. inclusief de luchthavenexploitant en de luchtverkeersleiding.
Grote afhankelijkheid van transferpassagiers
Het netwerk van verbindingen dat Schiphol ondersteunt, is Een factor hierbij is de hub-ontwikkeling in Dubai, waar in grote mate afhankelijk van transferpassagiers. Deze vooral de luchtvaartmaatschappij Emirates voordeel van moeten met een aantrekkelijke prijs-kwaliteitverhouding heeft. Bij de nieuwe operaties van Emirates tussen Dubai en worden verleid om via Schiphol te vliegen. Hierdoor is de Europa spelen er namelijk ongelijke concurrentieverhou- gemiddelde opbrengst per passagierskilometer lager dan dingen. Zo kan Emirates bijvoorbeeld profiteren van een op andere grote luchthavens. Het uitgebreide netwerk van vrijstelling of reductie van luchthavenkosten op de eigen internationale verbindingen is dus ook om deze reden hub, een afwijkend winstbelastingregime, lagere brandstof- geen vanzelfsprekendheid. kosten en gunstige financieringsmogelijkheden voor de aanschaf van vliegtuigen. Hierdoor is het waarschijnlijk dat De huidige transfer op Schiphol komt praktisch geheel Emirates een concurrent voor de KLM wordt in de transfer- voorrekeningvandeSkyteam-partners.Gemiddeld75% markt. Dubai is daarbij een voorbeeld van een bredere van de Air France/KLM-stoelen op de intercontinentale internationale ontwikkeling waar andere nieuwe hubs zich vluchten wordt vandaag de dag bezet door reizigers die op manifesteren op corridors, zoals Etihad in Qatar, Turkish Schiphol overstappen naar een andere vlucht binnen het Airlines in Istanbul en Jet Airways in India. Sky-team netwerk. Op sommige intercontinentale
KLM-routes kan dit percentage op jaarbasis zelfs oplopen totbovende90%.Schipholistenopzichtevanandere
grote Europese luchthavens relatief kwetsbaar vanwege het 2.4 Schets van de belangrijkste grote aandeel transferverkeer. Frankfurt is koploper met internationale ontwikkelingen die de 53%transferaandeel,gevolgddoorSchipholmet42%.Inde
derde linie opereren London Heathrow en Paris Charles de luchtvaart beïnvloeden Gaulle,elkmetzo'n34%.Delaatstetweeluchthavens
bedienen de twee grootste lokale markten in Europa, Wereldwijd zijn er verschillende ontwikkelingen gaande waardoor het transfersegment een relatief minder die de luchtvaart in meer of mindere mate beïnvloeden. prominente rol speelt dan op Schiphol. Het gevecht tussen Deze ontwikkelingen spelen mee in de keuzes die in de de luchthavens om de transferpassagier wordt vooral in Luchtvaartnota worden gemaakt. In deze paragraaf slechte economische tijden scherp bevochten. beschrijven we de belangrijkste ontwikkelingen. 28 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Ontwikkelingen die de - Economische crisis van transfer. Een relatief kleine terugloop kan daarom een luchtvaart beïnvloeden - Klimaat wordt steeds belangrijker groter effect hebben op het grootste deel van het verbindin-
- Liberalisering gennetwerk in Nederland. Om te zorgen dat dit effect zich
- Consolidatie niet voor zal doen, is het zaak om meer concurrerend te zijn
- Toenemende concurrentie tussen dan de concurrenten. luchtvaartallianties en
hub-luchthavens Klimaat wordt steeds belangrijker
- Onzekere marktvraag De dreiging van klimaatverandering staat hoog op de wereldwijde politieke agenda. Het betreft hier ook de Economische crisis milieu-impact van de luchtvaartsector. De groei van de Sinds 2008 tekent zich een scherpe wereldwijde economi- luchtvaart veroorzaakt een toename van de emissie van sche crisis af, die meer dan proportioneel doorwerkt in de klimaatgassen, zoals CO2 en NOx. De luchtvaart zal deze luchtvaart, een bij uitstek conjunctuurgevoelige sector. In emissies moeten beperken. Deze kosten worden lager als de 2008 zagen we wereldwijd al een dalende vraag naar sector energie-efficiënter gaat vliegen. Hoge brandstofprij- luchtvervoer, die in eerste instantie veroorzaakt werd door zen vormen daarbij een extra stimulans. een sterke stijging in de olieprijzen. In Nederland was dit effect nog sterker door de introductie van de vliegbelasting. De Nederlandse luchtvaartpartijen lopen ten opzichte van In 2009 zet deze neerwaartse ontwikkeling zich naar andere landen voorop met het treffen van maatregelen verwachting door als gevolg van de economische crisis. maar brede toepassing van nieuwe technologieën gaat langzaam in de luchtvaartsector vanwege de lange levens- Perioden van vraagdaling hebben snel hun weerslag op de duur van vliegtuigen. Door de sterke fluctuaties in de financiële resultaten van de luchtvaartindustrie. brandstofprijzen en de invoering van het (kostenverho- gende) ETS, zal het aantrekkelijker worden om verder te De impact van de economische crisis heeft in eerste gaan met onderzoek en ontwikkeling van nieuwe brandstof- instantie invloed op de kleinere netwerkcarriers in Europa soorten en motorconcepten. die niet in staat zijn geweest tijdig aansluiting te vinden bij een grotere maatschappij. Deze netwerkcarriers bevinden Liberalisering zich momenteel in de gevarenzone. Het ontbreekt hun aan De ontwikkeling van een vrije luchtvaartmarkt zet naar mogelijkheden tot structurele kostenbesparingen en verwachting door. Binnen Europa is al een interne markt netwerkrationalisatie. Daarnaast zijn de netwerken te klein voor luchtvaart gecreëerd. Een nieuwe stap in het liberalise- om de marktvoordelen van een groot verbindingennetwerk ringsproces is de totstandkoming van luchtvaartovereen- te kunnen realiseren. De lijst van faillissementen en komsten van de EU met derde landen. Het begin 2008 overnames in de Europese luchtvaart groeit hierdoor snel: afgesloten verdrag56 tussen de EU en de Verenigde Staten Alitalia, Malev, Lot, TAP en BMI zijn enkele voorbeelden. (VS) is hiervan een voorbeeld. Langzaam ontstaat een Daaraan kan nog een groeiend aantal overname- en wereldwijde vrije markt waarin luchtvaartmaatschappijen in faillissementskandidaten in de lowcost- en chartersector volledige concurrentie luchtvaartdiensten aanbieden. worden toegevoegd. Liberalisering kan er dus toe leiden dat consumenten en verladers meer keus krijgen doordat meer luchtvaartmaat- Ook grote maatschappijen zoals Lufthansa, British Airways schappijen op bepaalde bestemmingen zullen vliegen. Of er en Air France/KLM blijven economisch niet buiten schot. ook een neerwaarts effect op de prijzen zal zijn is niet Alle luchtvaartmaatschappijen moeten thans reageren op duidelijk, omdat liberalisering ook tot consolidatie leidt de afnemende vraag door middel van capaciteitsreduce- (zie hierna). rende maatregelen. Voorbeelden daarvan zijn frequentiere- ductie en opschorting of opheffing van routes. De grote Door de liberalisering is er vanuit Nederland een maximale (fusie)maatschappijen zoals Air France/KLM hebben daarbij toegang tot de internationale luchtvaartmarkt ontstaan. De in sommige gevallen de extra mogelijkheid om de netwer- Nederlandse overheid heeft daarin wereldwijd een ken van de afzonderlijke fusiepartners te rationaliseren of te voortrekkersrol gespeeld door een liberaal luchtvaartbeleid. saneren. De eerste symptomen van die capaciteitsreductie Nu de liberalisering verder voortzet, is Nederland zijn hebben zich al voorgedaan in de huidige winterdienstrege- positie als koploper echter kwijt aan het raken. Als gevolg ling van de wereldluchtvaart. van de liberalisering zullen nieuwe, maar ook bestaande luchtvaartondernemingen hun netwerken steeds minder Voor Nederland speelt er nog een extra dimensie. Terugloop vormgeven op basis van nationaal verworven landingsrech- van het aantal transferpassagiers is voor Nederland een ten. In plaats daarvan gaan zij steeds meer uit van het grotere bedreiging dan voor andere landen. Dit komt doordat Nederland voor een belangrijk deel afhankelijk is 56 Open Aviation Area (OAA), april 2007. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 29

marktpotentieel dat zij via grote luchthavens kunnen concurrentiepositie van Schiphol. Dubai kan voor Schiphol aanboren. De catchment area en de aantrekkingskracht van een bedreiging gaan vormen voor het intercontinentaal de luchthavenregio worden daardoor steeds meer een factor verkeer en het Europees-intercontinentaal (ICA)-verkeer van betekenis. Dit leidt ertoe dat ook de binding van richting Azië. Zo kan het kostenverhogende effect van de maatschappijen aan landen vermindert. Wat wordt versterkt invoering van het ETS-systeem in Europa er mede toe leiden door het gestage proces van privatisering van luchtvaart- dat het intercontinentale verkeer tussen de Verenigde Staten maatschappijen wereldwijd, waardoor de nationale en Azië of Afrika deels om Europa heen, via Dubai vliegt. overheidsbelangen in maatschappijen afnemen. Dubai vormt echter een nog grotere bedreiging voor het Europees-ICA-verkeer richting Azië, dat deze hub als Consolidatie transferplek kan gebruiken. Juist dit verkeer is voor Schiphol Onder invloed van de liberalisering zet ook de consolidatie erg belangrijk. (het samengaan van maatschappijen) zich voort. Om hun routenetwerken te kunnen uitbreiden en de toenemende Onzekere marktvraag concurrentie het hoofd te bieden, zijn grote luchtvaartmaat- De toekomstige marktvraag is gezien de vele ontwikkelin- schappijen grensoverschrijdende allianties gaan vormen. gen moeilijk te voorspellen. Ook scenario's geven hier geen Door deze integratie lijkt een wereldomvattend alliantienet- garantie. Met toekomstverwachtingen en scenario's moeten werk te ontstaan van enkele megacarriers die vanaf een we daarom voorzichtig omgaan. Ze kunnen wel gebruikt beperkt aantal hubs in alle werelddelen opereren. Kleinere worden voor gedachtevorming op lange termijn, maar niet netwerkcarriers die geen aansluiting hebben gevonden of voor beleid op korte termijn. maatschappijen met kleine marges zullen lastiger overleven in deze tijd van afnemende economische groei. Daarnaast is Voor de lange termijn is de verwachting dat de mondiale er sprake van een doorzettende trend van een aantal sterke vraag naar luchtvaart zal blijven groeien.58 Er zijn verschil- low cost carriers die op effectieve wijze point-to-point lende ontwikkelingen die deze verwachte groei van verbindingen bedienen. Ook bij deze carriers zijn tekenen internationale mobiliteit ondersteunen: van consolidatie te bespeuren doordat de sterkste de · de liberalisatie en opkomende nieuwe economische failliete maatschappijen overnemen. centra. Deze leiden tot meer diversiteit in het aantal bestemmingen en een bredere spreiding van passagiers- Toenemende concurrentie tussen luchtvaartallian- en goederenstromen op wereldwijde schaal. ties en hub-luchthavens Multinationals bepalen de productielocaties en zoeken Als gevolg van de genoemde liberalisering neemt ook de naar schaalvergroting en agglomeratie-effecten. Dit concurrentietoe.Groteluchtvaartalliantiesgaanopzoek betekent meer geografische spreiding van de productie, naar de luchthavens met het grootste marktpotentieel en omdat naar optimale locaties wordt gezocht; naar luchthavens die de operatie het best kunnen onder- · de toenemende concurrentie tussen stedelijke agglome- steunen. In het laatste geval kunnen hub-luchthavens raties. Consolidatie in het bedrijfsleven leidt tot een elkaar ook aanvullen. Binnen een wereldregio kan het voor krimp van het aantal hoofdkantoren. De hoofdkantoren een alliantie immers aantrekkelijk zijn van meerdere die overblijven, clusteren zich in een aantal stedelijke hub-luchthavens gebruik te maken. Hierdoor zijn ze niet regio's, waardoor ook kenniscentra en andere aanver- afhankelijk van één enkele luchthaven om markten te wante organisaties zich daar vestigen. Een goede bedienen waarin veel transfer optreedt. Voor de luchtha- internationale bereikbaarheid is hierbij een van de vens biedt dit perspectief op samenwerking, zoals tussen relevante vestigingsplaatsfactoren; Schiphol en Aéroports de Paris. · de demografische ontwikkelingen. Deze leiden ertoe dat dewereldbevolkingtot2050met2.5miljardinwonerszal
Factoren die het voortbestaan van een hub beïnvloeden zijn toenemen en dat het Europese continent vergrijst. Dit de grootte van de thuismarkt, de aanwezigheid van een leidt tot een toenemende vraag naar mobiliteit van arbeid `dedicated home carrier', de positie in de netwerken binnen en productie; een luchtvaartalliantie, de aanwezige piekuurcapaciteit, de · de wereldwijde groei van het toerisme. Deze groei is het prijs, de (milieu)capaciteit en de kwaliteit van de luchtha- gevolg van een stijgende wereldwijde welvaart en een ven57. Deze factoren zijn dus bepalend voor de concurrentie- groeiende bevolking in de opkomende economieën (met positie van de Nederlandse luchthavens en in het bijzonder name China, India en Brazilië). voor Schiphol.
De ontwikkeling van nieuwe hubs, zoals de megahub in Dubai in het Midden-Oosten, is ook van grote invloed op de 57 Langetermijnverkenning Schiphol, Probleemanalyse, 2007, par 3.1.1 58 Market forecasts van Boeing, Airbus, Embraer; 2007. 30 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Figuur 7: Ontwikkeling van het aantal vliegtuigbewegingen op Schiphol Paspoort naam: Jochem Kentgens
500.000
450.000 leeftijd: 32 400.000
500.000 baan: directeur van CosmicNavigation 350.000
450.000 woonplaats: Amsterdam 300.000
400.000
250.000
350.000
200.000
300.000 Nederlandse navigatie in Chinees kastje 150.000
250.000
100.000
200.000
150.000
50.000 Jochem Kentgens bezoekt met zijn zakelijke partner regelmatig beurzen 100.000
0 in China, Europa en de Verenigde Staten om daar consumentenelektro- 50.000
0 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 nica in te kopen. "De afgelopen vier jaar hebben we een turbulente 2009 raming aantal vliegtuigbewegingen groei doorgemaakt met navigatiesystemen voor in de auto, en sinds Na een snelle groei in de jaren negentig is de groei van het aantal vliegtuigbe- 2010 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 raming aantal vliegtuigbewegingen vorig jaar voor op het water. In het begin werkte ik samen met mijn wegingen de afgelopen jaren afgevlakt. De verwachting voor 2009 is dat het compagnon vanuit een klein kamertje. Inmiddels hebben we in ons aantal vliegtuigbewegingen met 6 tot 10% zal dalen. Amsterdamse kantoor veertien mensen in dienst en werken zeven techneuten en softwareontwikkelaars voor ons in een exclusieve Figuur 8: Mondiale ontwikkeling van het aantal vliegkilometers 4.5 samenwerking." 4.0
4.5 "De belangrijkste beurzen zijn in Hong Kong", aldus Kentgens. "Nadat
3.5

4.0 het contact is gelegd, bezoeken we de fabriek, beoordelen de
3.0
3.5
2.5 productiecapaciteit en kijken of aan onze kwaliteitseisen voldaan kan 3.0
2.0 worden. Daarnaast moet het in overeenstemming zijn met de Europese 2.5

1.5 C regelgeving, het CE-merk. De kastjes worden per vliegtuig naar
2.0

1.0 oliecrisis oliecrisis Golfcrisis Aziatische Crisis WT SARS
1.5 C Eindhoven en soms Schiphol vervoerd. Een gespecialiseerd logistiek 0.5

1.0 Aziatische Crisis WT SARS bedrijf regelt de verpakking en distributie. In Nederland wordt een totaal aantal passagierskilometers in miljarden oliecrisis Golfcrisis 0 oliecrisis
0.5 geheugenkaartje bijgevoegd met door onszelf ontwikkelde navigatie- totaal aantal passagierskilometers in miljarden 0 1972 1977 1982 1987 1992 1997 2002 2007 software, een gebruiksaanwijzing, garantievoorwaarden en accessoires zoals een zuignap en een lader. De verpakking ontwerpen we zelf, maar
1972 1977 1982 1987 1992 1997 2002 2007 laten we in China drukken. In grote supermarkten en winkels voor In de mondiale ontwikkeling van het aantal vliegkilometers is een lichte daling huishoudelijke artikelen in Nederland, Duitsland, Frankrijk en Spanje te zien rond 2001 (de aanslagen in New York). Na 2002 is het aantal worden onze navigatiesystemen onder private labels verkocht." vliegkilometers weer sterk gestegen. In het begin gebeurde de aanvoer vanuit China per zeeschip. "Dat bleek al snel niet te werken. De markt is doorlopend sterk in beweging. Als we
· Toch zijn er ontwikkelingen die de verwachte groei van een actie willen doen met bijvoorbeeld een supermarktketen in luchtvaart (kunnen) afvlakken en misschien zelfs kunnen Duitsland, moeten we heel snel kunnen reageren met een scherpe prijs. leiden tot een tijdelijke afname van handels- en vervoer- Dat bepaalt onze keuze voor het vliegtuig." stromen, zoals de hoogte van brandstofprijzen59,
afnemende economische groei60, aandacht voor klimaat, toename van (de dreiging van) terrorisme en/of conflic- ten over geopolitieke vraagstukken.

59 Global Market Forecast Airbus 2007-2028.

60 Uitspraken van CPB, DNB, EC, OESO, IMF. Jochem Kentgens vertrekt van Schiphol voor een zakentrip naar China. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 31


3 Doel, ambities en
strategische keuzes
In dit hoofdstuk staan de keuzes centraal die het kabinet maakt om de luchtvaart- sector te stimuleren en een optimale internationale bereikbaarheid te waarborgen.


32 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

In hoofdstuk 2 is de visie van het kabinet op de Nederlandse aantal verbindingen telt, maar ook de kwaliteit en de economie beschreven: deze economie is innovatief, concurrentiekracht van het netwerk als geheel. Dit netwerk concurrerend en ondernemend binnen een duurzame en moet qua verbindingen en frequentie aansluiten bij de sociale context. De visie vormt het `hogere doel' van deze ambitie en behoeften van de Nederlandse en regionale Luchtvaartnota. Een goede internationale bereikbaarheid economie. Bovendien moet de omvang van het netwerk zijn door de lucht is een belangrijke voorwaarde om dit doel te afgestemd op verschillende andere belangen, zoals op het bereiken. De bereikbaarheid faciliteert Nederlandse gebied van defensie, concurrentie, milieu, economische bedrijven om wereldwijd zaken te doen, stimuleert groei en ecologie. internationale bedrijven om zich in Nederland te vestigen en levert veel directe en indirecte werkgelegenheid en Het kabinet erkent dat de huidige netwerkkwaliteit, geba- omzet op. seerd op een sterk transferproduct, de basis is voor een gezonde Nederlandse luchtvaart. Deze netwerkkwaliteit staat Deze optimale bereikbaarheid is voor de toekomst dan ook centraal in het luchtvaartbeleid. De concurrentie- allerminst gegarandeerd. Een aantal ontwikkelingen, zoals kracht van het netwerk is één van de voorwaarden. de economische crisis en de toenemende concurrentie tussen hub-luchthavens, vormen hiervoor mogelijk een In combinatie met een concurrerende en bedreiging. Vandaar dat de overheid samen met de duurzame luchtvaart luchtvaartpartijen voor de taak staat om deze bedreigingen Het kabinet staat voor een concurrerende economie met oog het hoofd te bieden. voor de samenleving. Daarom zet het ook in op een concur- rerende en duurzame luchtvaart. Dit houdt in dat de In dit hoofdstuk staan de keuzes centraal die het kabinet luchtvaart voorop loopt op het gebied van duurzaamheid. maakt om de luchtvaartsector te stimuleren en een Schoon, stil, zuinig en veilig zijn daarbij voorwaarden, optimale internationale bereikbaarheid te waarborgen. Dit evenals de concurrentiekracht ervan. Bovendien levert de hoofdstuk beschrijft in paragraaf 3.1 en 3.2 het doel dat het luchtvaart hoge kwaliteit aan zowel consumenten als kabinet met de luchtvaart voor ogen heeft en de concrete omwonenden van nu en straks. Dit kan internationaal een ambities die daarbij horen. In paragraaf 3.3 en 3.4 wordt sterk selling point zijn. vervolgens de strategie van het kabinet beschreven om deze ambities te realiseren. De strategie wordt in deel 2 van de De concurrentiepositie van de mainport Schiphol wordt in nota verder uitgewerkt. belangrijke mate bepaald door de kwaliteit van de dienstver- lening van de luchthaven en de luchtverkeersleiding in combinatie met de prijs die dit met zich meebrengt.
3.1 Het doel van het luchtvaartbeleid Daarnaast hebben ook eisen die het Rijk stelt ten aanzien van bijvoorbeeld security of woningisolatie hun weerslag op de Nederland heeft een maatschappelijk belang bij een goede prijs. Het gaat erom dat het totaal van de kosten en kwaliteit internationale bereikbaarheid binnen een concurrerende concurrerend is ten opzichte van het luchtvaartproduct van en duurzame context. De ontwikkeling van de luchtvaart andere landen. Om dit mogelijk te maken is een blijvende en moet daarbij aansluiten. Daarom is het doel van het gezamenlijke inspanning van luchtvaartpartijen en het Rijk luchtvaartbeleid voor de komende jaren: nodig. de verdere ontwikkeling van een optimale netwerk- In hoofdstuk 2 is aangegeven dat de Nederlandse luchtvaart kwaliteit in combinatie met een concurrerende en een innovatieve sector is als het gaat om duurzaamheid. Door duurzame luchtvaart. de innovatiekracht verder uit te bouwen creëert de sector kansen voor een internationaal sterke positie. Nederland In deze paragraaf wordt dit doel nader toegelicht. heeft tot voor kort een pioniersrol vervuld bij de liberalise- ring van de luchtvaartmarkt. Nu die rol vervuld is, moet Een optimale netwerkkwaliteit Nederland een nieuwe voortrekkersfunctie zien te vinden om Een goede internationale bereikbaarheid door de lucht mondiaal voor op te kunnen lopen. Die functie wil het wordt bepaald door de kwaliteit van het netwerk van kabinet gaan vervullen voor een duurzame luchtvaart, verbindingen. Is deze netwerkkwaliteit goed, dan heeft de essentieel voor een ondernemende, concurrerende en reiziger direct toegang tot snelle verbindingen, naar veel innovatieve economie. Ook internationaal speelt duurzaam- bestemmingen wereldwijd, met een hoge frequentie. heid een steeds grotere rol. Door daar nu in voorop te lopen Met het beleid in deze Luchtvaartnota streeft het kabinet (door er in te investeren) levert dat straks een concurrentie
-
nadrukkelijk naar een optimale netwerkkwaliteit. Het gaat voordeel op. dus niet om een maximale groei van de luchtvaart.
Optimale netwerkkwaliteit houdt in dat niet alleen het Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 33


3.2 De ambities van het systeem. De Nederlandse luchtverkeersleidingorganisa- luchtvaartbeleid ties (ANSP's) hebben een sterke functie hierin. Ambities voor de periode tot en met 2040
Het doel van het luchtvaartbeleid, dat in de vorige paragraaf Het kabinet ziet ook al een aantal ambities voor de langere is beschreven, krijgt kleur in de ambities die erbij horen. De termijn (2040). Deze ambities zijn echter moeilijk te ambities moeten ervoor zorgen dat de Nederlandse concretiseren op de korte termijn, maar zijn wel richtingge- luchtvaart zijn koppositie in Europa en de wereld blijft vend voor acties die in de toekomst zullen plaatsvinden. Ze behouden. luiden als volgt: Ambities voor de periode tot en met 2020 · Door verdergaande internationale samenwerking van de Voor de middellange termijn heeft het kabinet ambities Nederlandse luchtvaartpartijen is de netwerkkwaliteit van geformuleerd die richtinggevend zijn voor het beleid tot en Nederland verder versterkt. met 2020. De economische crisis maakt het daarnaast · Op mondiaal niveau streeft de EU ernaar om het Europese noodzakelijk om ook een ambitie voor de korte termijn, tot luchtvaartveiligheidssysteem tot het beste van de wereld en met 2012, te formuleren. De ambities voor deze periodes te maken. luiden als volgt: · De luchthaven Schiphol is de eerste klimaatneutrale mainport van de wereld, zowel op de grond als in de Voor de periode tot en met 2012: lucht.
· De Nederlandse luchtvaart komt met een relatieve · BijdegeformuleerdeklimaatambitiesvandeEUendeG8 voorsprong uit de economische crisis. voordelangetermijn(2050)hoorttezijnertijdookeen passende bijdrage van de luchtvaartsector.
Voor de periode tot en met 2020: · De voortrekkersrol van de Nederlandse luchtvaartpartijen
· De Nederlandse luchtvaart speelt goed in op de relevante op gebied van duurzaamheid heeft geresulteerd in een (internationale) ontwikkelingen en blijft (daardoor) sterke concurrentiepositie en sterke exportfunctie van internationaal concurrerend. Nederlandse luchtvaartpartijen.
· DenetwerkkwaliteitinNederlandbehoorttotdetop5 · Capaciteitsuitbreiding van Schiphol wordt gecombineerd van Europa. met vermindering van geluidshinder.
· Het netwerk van een luchthaven bevat de connectiviteit die past bij de gewenste ruimtelijk-economische
ontwikkeling van de regio, en vice versa. 3.3 Verder ontwikkelen van een
· Nederland is via de luchthaven Schiphol en de luchtha- optimale netwerkkwaliteit, in vens van nationale betekenis direct verbonden met de belangrijkste (nieuwe) economische centra in de wereld. combinatie met een concurrerende en
· Nederlandbehoortmondiaaltotdetop5ophetgebied duurzame luchtvaart van luchtvaartveiligheid.

· Schiphol en zijn gebruikers zijn koploper op het gebied van milieuvriendelijke luchtvaart (wat betreft emissies, Zoals in hoofdstuk 2 is aangegeven beschikt Nederland, met geluid en brandstofgebruik). name dankzij Air France/KLM, over een uitstekend netwerk
· Nederland zet zich via de EU in om uiteindelijk met van verbindingen. Het doel is deze netwerkkwaliteit te andere delen van de wereld te komen tot een mondiaal optimaliseren en verder te ontwikkelen in combinatie met emissiehandelssysteem waaraan de luchtvaartsector een concurrerende en duurzame luchtvaart. Het realiseren deelneemt. van dit doel is een maatschappelijk belang en vergt een
· Schiphol handhaaft en verbetert waar mogelijk het gezamenlijke inzet van het Rijk en de luchtvaartpartijen. Het huidige niveau van relatief weinig ernstig geluidsgehin- kabinet acht samenwerking, zowel op nationaal als op derden ten opzichte van andere grote Europese internationaal niveau, daarvoor nodig. luchthavens.

· De luchtvaart in Nederland behoort tot de top wat betreft In de besturing van de luchtvaartpartijen is in het verleden kwaliteit van dienstverlening voor passagiers en vracht. door het kabinet gekozen voor een benadering op afstand:
· Nederland loopt binnen Europa voorop in het toepassen het kabinet stelde de randvoorwaarden, waarbinnen de van het flexibel en optimaal gebruik van het luchtruim markt opereerde en waarbinnen de luchtvaartpartijen er voor zowel civiele als militaire luchtvaart. met elkaar uit moesten zien te komen. De NV Luchthaven
· Mede door de sterke inzet van Nederland in (inter-) Schiphol moest zich als bedrijf ontwikkelen zodat het nationaal verband is er een volledig geïntegreerd geprivatiseerd kon worden, de LVNL werd op afstand gezet Europees luchtruim en een effectief en efficiënt ATM- als zelfstandig bestuursorgaan zonder actieve overheids-
34 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Figuur 9: Samenwerkingsverbanden gericht op het verder ontwikkelen van een optimale netwerkkwaliteit

Samenwerkingsverbanden Toelichting Omliggende Nederland Skyteam A. Air France/KLM is onderdeel van Skyteam en is in de meest directe zin de Landen Amsterdam Alliantie belangrijkste `leverancier' van netwerkkwaliteit in Nederland. B. De concurrentiepositie en netwerkkwaliteit van de Mainport Schiphol is A gebaat bij goede samenwerking tussen de verschillende sectorpartijen. Airline KLM1 Airline Dit houdt in dat:
· SchipholendeLVNLgoedeservicegerichtopnetwerkkwaliteitleveren B tegen concurrerende kosten. D ·LVNLzichmaximaalinzetomdebenodigdecapaciteittenbehoevevan netwerkkwaliteit van Schiphol te optimaliseren binnen de kaders van Airport Schiphol Airport veiligheid en milieu. C. Door verdere Europese samenwerking tussen ATC's is de capaciteit, duurzaamheid en efficiëntie in de luchtvaart te vergroten. Dit is op Europese C schaal nodig om in Nederland optimale netwerkkwaliteit te leveren tegen lage emissies en geluidshinder.
ATC LVNL ATC D. Schiphol en Aéroports de Paris gaan verregaand samenwerken. Hierdoor kunnen veel passagiers (met name die van Air France/KLM) beter gefaciliteerd worden en kan de netwerkkwaliteit in een dual-hubsysteem KLM (onderdeel van Air France/KLM) is de home carrier op Schiphol geoptimaliseerd worden. Dit levert een sterker concurrend product ten behoeve van opkomende economieën en ten opzichte van concurrenten. sturing en voor alle regionale luchthavens werd een Onderscheid maatschappelijk en publiek belang61 decentralisatietraject ingezet. In deze nota wordt onderscheid gemaakt tussen een maat- schappelijk en een publiek belang:
Door dit kabinet wordt een meer gerichte en actieve rol van ·Eenmaatschappelijkbelangiseenbelangwaarvande het Rijk wenselijk en nodig geacht, onder andere richting de behartiging voor de samenleving als geheel gewenst is. Voor staatsdeelnemingen. In het Coalitieakkoord is al aangege- de behartiging van veel maatschappelijke belangen is echter ven dat Schiphol niet wordt geprivatiseerd, waarbij geen overheid noodzakelijk. Deze belangen kunnen zonder overigens nog steeds geldt dat de luchthaven zich als overheidsbetrokkenheid gerealiseerd worden. onderneming moet kunnen ontwikkelen en het aandeel- ·Eenpubliekbelangiseenmaatschappelijkbelangwaarvande houderschap is gericht op de continuïteit van de luchthaven overheid zich de behartiging aantrekt op grond van de op lange termijn. Voor de LVNL heeft het Rijk een strategi- overtuiging dat dit belang anders niet goed tot zijn recht sche studie gedaan waaruit de noodzaak van prestatiestu- komt. Het Rijk neemt daarbij de eindverantwoordelijkheid. ring naar voren is gekomen. Ook worden niet alle regionale Dit vanwege het optreden van marktfalen of onvolkomen luchthavens gedecentraliseerd (alleen die van regionale concurrentie. betekenis;ziehoofdstuk5).
Bij het doel van verdere ontwikkeling van de netwerkkwaliteit Het kabinet ziet het als zijn verantwoordelijkheid om de in combinatie met een concurrerende en hoogwaardige juiste randvoorwaarden te scheppen en ­ waar nodig ­ ook luchtvaart spelen de volgende publieke belangen: grenzen te stellen om de doelstellingen te realiseren. ·Duurzame,gezondeenveiligeleefomgeving. Hiermee borgt het kabinet de publieke belangen, die in het ·Veiligheidvandeluchtvaart(inclusiefaanvaardbare geding zouden kunnen komen. veiligheidsrisico's voor de burger).
·Goedemarktwerkingen­ordening(inclusiefhetvoorkomen In de Luchtvaartnota formuleert het kabinet doelstellingen, van marktmacht). die alleen samen met de luchtvaartpartijen kunnen worden ·Concurrerendeprijssettingvoorhetgebruikvanluchtverkeer bereikt. Figuur 9 illustreert de belangrijkste samenwerkings- ·ContinuïteitvandemainportSchiphol. verbanden, die nodig zijn. ·Toegangvanvervoerderstotdeinfrastructuur.
61 WRR, Het borgen van publiek belang.
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 35

Samenwerking tussen luchtvaartpartijen in Nederland meegenomen in de regionale Alderstafels. Deze trajecten ("verticale" samenwerking in figuur 9) gericht op de doelen wordenverderuitgewerktinhoofdstuk5. uit deze nota is van groot belang om de gewenste netwerk- kwaliteit daadwerkelijk te realiseren. In directe zin zijn het Optimale netwerkkwaliteit omvat naast de verbindingen Air France/KLM en de andere luchtvaartmaatschappijen die met andere economische centra ook andere elementen in Nederland opereren, die de netwerkkwaliteit realiseren. zoals directe connectiviteit en hubkwaliteit. In onderstaand De luchthavens (waaronder Schiphol) en de LVNL dragen kader staat een overzicht van de indicatoren, die bij de daar aan bij door het realiseren van producten, die gericht discussie over optimale netwerkkwaliteit worden zijn op het effectief en efficiënt en in samenhang bedienen betrokken. van de klanten en het netwerk (dat door Air France/KLM en de andere luchtvaartmaatschappijen wordt gerealiseerd). De Indicatoren om het netwerk van verbindingen "horizontale" (internationale) samenwerkingsverbanden te monitoren moeten de "verticale" (nationale) samenwerking zoveel Om de ontwikkeling van het netwerk van verbindingen in mogelijk ondersteunen bij het realiseren van het doel. Met Nederland in kaart te brengen wordt naar een aantal name de alliantie tussen Air France en KLM draagt direct bij, indicatoren gekeken: omdat Air France/KLM het grootste gedeelte van het 1.De directe connectiviteit gemeten in het aantal economisch verbindingennetwerk op Schiphol bepaalt. relevante bestemmingen dat dagelijks vanaf Schiphol Samenwerkingsverbanden tussen luchtverkeersleidingorga- bediend wordt in vergelijking tot de drie grootste nisaties en tussen Aéroports de Paris en Schiphol moeten hubluchthavens London Heathrow, Frankfurt en Paris het maximaal mogelijk maken, dat de doelen kunnen CharlesdeGaulle,zodateengevoelontstaatvoorde worden bereikt. relatieve netwerkkwaliteit van Schiphol. De rol van het Rijk is van een andere orde. Het Rijk zal zich 2.Het passagiers/vracht-/verkeersvolume op Schiphol en de totalen meer dan voorheen opstellen als samenwerkingspartner. voor de luchthavens van nationale betekenis die deel uitmaken Dezeinzetwordtinhoofdstuk7verderuitgewerkt. van stelsel van samenwerkende luchthavens ten behoeve van het internationale verbindingennetwerk.
Kiezen voor een optimale netwerkkwaliteit betekent 3.De hubkwaliteit van Schiphol gemeten in het aantal vluchten allereerst dat antwoord moet worden gegeven op de vraag van de Skyteam alliantie en andere netwerk carriers dat op wat optimaal is. Het kabinet heeft hierbij een duidelijk beeld Schiphol goed op elkaar aansluit. Deze hubkwaliteit wordt voor ogen. Zoals aangegeven is de ambitie van het kabinet vergelekenmetdievanFrankfurt,ParisCharlesdeGaulle dat het netwerk van de luchthaven een connectiviteit bevat en London Heathrow en is een succesfactor in de omvang die past bij de gewenste ruimtelijk-economische ontwikke- van de transfermarkt als ruggengraat voor het omvangrijke ling en vice versa (conform Commissie ROL). Door het netwerk van Schiphol aanbieden van bepaalde verbindingen worden nieuwe 4.Economische analyses, die worden gekoppeld aan het activiteiten geïnitieerd. Hiervoor is het van belang dat er verbindingennetwerk om zo een beeld te krijgen van de enerzijds voldoende (ondernemings- en onderhandelings-) kwaliteit van het netwerk ten aanzien van de verbindingen ruimte is voor de luchtvaartmaatschappijen om verbindingen met de voor de Nederlandse economie meest belangrijke te realiseren en voor Schiphol om de luchtvaartmaatschap- economische centra in de wereld. pijen goed te kunnen acquireren en te accommoderen. Anderzijds dat meer vanuit een nationaal perspectief zicht is Voor de periode tot en met 2020 heeft het kabinet de op de (gewenste) netwerkrelaties met andere economische ambitiemetdenetwerkkwaliteitinNederlandtotdetop5 relevante centra in de wereld, die gekoppeld zijn aan de van Europa te behoren. Dat betekent dat de huidige ruimtelijk-economische kenmerken van Nederland en de netwerkkwaliteit, zoals blijkt uit de figuren in hoofdstuk 2 luchthavenregio. Zo kan het behulpzaam zijn voor iedere en ook uit figuur 10, gehandhaafd moet blijven om daarna kernactiviteit in de regio te inventariseren welke verbindin- verder te worden ontwikkeld. gen deze activiteit verder kunnen versterken. Het kabinet heeft daarbij de ambitie om via Schiphol en de luchthavens De optimale netwerkkwaliteit voor Nederland bestaat niet van nationale betekenis direct verbonden te zijn met de alleen uit het netwerk van Schiphol, maar ook uit de belangrijkste bestaande en nieuwe economische centra in de netwerken van de luchthavens van nationale betekenis wereld (zoals Brazilië, Rusland, India en China, de BRIC- (Eindhoven, Lelystad, Rotterdam, Maastricht, Twente en landen). Voor een belangrijk deel gebeurt dit al, zoals is Eelde). Aan de Alderstafel hebben partijen geconcludeerd, aangegeven in paragraaf 2.3.1. Maar het kan nog beter. dat de kernfunctie van Schiphol de afhandeling van hub- en Daarom werkt het kabinet deze benadering verder uit. Voor mainportgebonden verkeer betreft. Partijen aan de Schiphol wordt dit gedaan in het kader van de nieuwe Alders

tafel erkennen het belang van een ontwikkeling van invulling van de Structuurvisie voor de Mainport Schiphol en een sterk Europees en intercontinentaal (ICA) netwerk voor regio (Mainport 2.0). Voor Eindhoven en Lelystad wordt dit de zakelijke markt voor de nationale en regionale econo-
36 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

mie. Het aanbod van een brede portfolio van ICA- waarbij tenminste het volgende aan de orde komt: bestemmingen is onderscheidend voor de mainport. Het · Voortgang van afspraken uit het convenant "Behoud en bieden van een snel en betrouwbaar transfernetwerk is versterking mainport functie en netwerkkwaliteit lucht haven
daartoe cruciaal, ook voor de toekomst van de hub. De Schiphol"; Nederlandse economie heeft verder profijt van de aanwezig- · De huidige en verwachte marktontwikkeling en monitoring heid van deze brede bestemmingenportfolio. Om de van netwerkkwaliteit; ICA-verbindingen onderscheidend aan te kunnen bieden, is · De (voortgang en timing voor de) capaciteitsontwikkeling op een goed transferproduct en Europees feedersysteem nodig. Eindhoven en Lelystad en de daaraan verbonden procedures Dit hoort dus bij het mainportgebonden verkeer evenals het in relatie tot de inzet van stimuleringsmaatregelen. zakelijke Europese point-to-point verkeer.

3.4 Een duurzame luchtvaart
Figuur 10: Aantal bestemmingen met een ten minste wekelijkse frequentie vanaf vijf grote Europese luchthavens in 2008 (Official Airline Guide) Naast het verder ontwikkelen van de netwerkkwaliteit wil het kabinet zich richten op een concurrerende en duurzame luchtvaart: een luchtvaart die excelleert op het gebied van milieu en veiligheid. In deze paragraaf wordt nader ingegaan op het duurzaamheidsaspect. Concurrerend wordt in hoofd- Amsterdam Charles de Gaulle rankfurtF Heathrow Madrid stuk 4 behandeld. Noord Amerika 27 25 32 32 11 Latijns-Amerika 17 15 22 8 24 Nederland bezet op het gebied van milieu en veiligheid een Afrika 21 40 27 22 13 toppositie en kan die, juist in deze tijden van economisch Midden-Oosten 19 16 23 20 6 zwaar weer, als `unique selling point' neerzetten. De ambitie Azië en Oceanië 20 24 37 32 3 van het kabinet is dat de Nederlandse luchtvaartpartijen deze Totaal ICA 104 120 141 114 57 toppositie in de toekomst behouden. Hierdoor blijft er in Europa 127 132 128 74 120 Totaal 231 252 269 188 177 Nederland veel kennis en expertise aanwezig op het gebied van milieu en veiligheid. Ook bouwt Nederland op dit gebied veel ervaring op met hinderbeperkende maatregelen. Het kabinet Op de andere luchthavens (Lelystad, Eindhoven, Rotterdam, wil de huidige economische crisis gebruiken om Nederland op Maastricht, Twente en Eelde) past met name het accommo- cruciale punten structureel te versterken. Hierbij hoort ook de deren van vluchten voor point-to-point bestemmingen inzet om de dreigende klimaat- en energiecrisis af te wenden. (zakelijk en niet-zakelijk), omdat deze kunnen bijdragen Binnen de luchtvaartketen wordt hiervoor een bijdrage aan de ruimtelijk-economische ontwikkeling van deze geleverd. Zo kan de luchtvaartketen versterkt en beter regio's. Voor de luchthaven Maastricht is daarnaast met voorbereid uit de huidige economische crisis komen. name ook het vrachtvervoer van belang. Duurzame luchtvaart geldt voor de gehele Nederlandse luchtvaart. Hier valt ook het sturen op vliegverkeer dat veel Op het moment dat er op Schiphol schaarste ontstaat lawaai en luchtvervuiling veroorzaakt onder. (wanneer voor 2020 door marktontwikkeling de maximale
510.000vliegtuigbewegingenisgenaderd)iseenselectieve Klimaatambities ontwikkeling van Schiphol voor het behoud van de De klimaatproblematiek is urgent en vraagt om een eensge- mainportfunctie en de daarbij behorende netwerkkwaliteit zinde en brede internationale aanpak. Met het oog op het aan de orde. In het bij het Aldersadvies horende convenant aflopen van de Kyoto-afspraken wordt daarom hard gewerkt "Behoud en versterking mainport functie en netwerkkwali- aan mondiale klimaatdoelstellingen voor de periode 2013- teit luchthaven Schiphol" zijn instrumenten opgenomen 2020. Europa heeft de afgelopen periode reeds belangrijke die hiertoe kunnen worden ingezet. Bij de uitvoering van initiatieven genomen. Er zijn ambitieuze doelen voor 2020 het convenant wordt voorrang gegeven aan die maatregelen geformuleerd en er is inmiddels een omvangrijk pakket met die door marktpartijen zelf geëffectueerd kunnen worden. maatregelen in uitvoering genomen. Het kabinet ondersteunt Daarnaast is het tijdig creëren van ruimte op de luchthavens deze doelen en zal de daarvan afgeleide en inmiddels vastge- Lelystad en Eindhoven de verantwoordelijkheid van het Rijk stelde verplichtingen als lidstaat nakomen. Het kabinet heeft (zieverderhoofdstuk5). zijn eigen ambities voor het klimaat geformuleerd in het Coalitieakkoord en uitgewerkt in het werkprogramma Schoon In het uitvoeringsproces van het convenant `Behoud en en zuinig. De belangrijkste ambitie voor het jaar 2020 is een versterking mainport functie en netwerkkwaliteit luchtha- reductievandetotaleemissievanbroeikasgassenvan30%ten ven Schiphol' zal ook twee keer per jaar overleg plaatsvin- opzichte van 1990. Dit zou bij voorkeur in Europees verband den tussen de convenantpartijen Schiphol en het Rijk, moeten gebeuren. Een absolute reductie van de broeikasgassen Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 37

is voor de luchtvaart in het komende decennium nog niet komst getekend over verregaande reductie en compensatie mogelijk. Wel lopen hier verschillende initiatieven. van de groei van de CO2-uitstoot door KLM. Dit contract is het eerste in zijn soort in de luchtvaartindustrie. Op dit moment wordt er langs twee sporen invulling gegeven aan de klimaatprestaties van de luchtvaartsector. Zoals eerder gezegd lijkt, op basis van technologische Voor de vliegtuiggerelateerde emissies geldt, dat ze vanaf beperkingen, een absolute reductie van de vluchtgerela-
2012 onderdeel vormen van het systeem van Europese teerde CO2-emissies in het komende decennium nog niet emissiehandel (ETS). Door een plafond te verbinden aan de haalbaar. Maar bovengenoemde aanpak moet, in combina- totale emissie van CO2 door de luchtvaart, zal uiteindelijk de tie met de inzet op innovatie en onderzoek, uiteindelijk wel markt zijn werk doen. Met de hoogte van het plafond en het resulteren in een reductie van de CO2-emissies. percentage te veilen emissierechten heeft de overheid krachtige sturingsinstrumenten in handen. Daarmee is het Hinderbeperking en veiligheid ETS voorlopig het belangrijkste instrument waarmee de Om te kunnen excelleren wil het kabinet naar aanleiding overheid de hoogte van de vliegtuiggebonden CO2-emissies van het Aldersadvies borgen dat hinderbeperking toppriori- kan beïnvloeden. teit blijft in het luchtvaartbeleid. Voor de regionale effecten rond Schiphol worden conform de afspraken aan de
Alhoewel een Europees ETS-systeem een goede eerste stap Alderstafel langs verschillende lijnen uitvoering gegeven is, is een mondiaal systeem te prefereren. Op dit moment aan hinderbeperking. Tot 2020 geldt conform het is er nog geen sprake van een mondiaal systeem. Dit is wel Aldersadvieseenmaximumvan510.000vliegtuigbewegin- wenselijk gezien de effecten op het milieu en een econo- gen op Schiphol, waarvan 32.000 in de nacht en vroege misch gelijkwaardig speelveld. Het kabinet zal zich er bij de ochtend. Het maximum aantal vliegtuigbewegingen tot en klimaatonderhandelingen in 2009 in Kopenhagen in met 2020 zal in wet en regelgeving worden geborgd. EU-verband sterk voor maken dat er een doorbraak naar een Hiervoor is een aanpassing van de Wet luchtvaart en de mondiaal systeem tot stand komt. daarop gebaseerde besluiten nodig. Tevens is er besloten tot het verder uitbreiden van het gebruik van glijvlucht-landin- Daarnaast hebben luchtvaartpartijen eigen plannen gen en een pakket van hinderbeperkende maatregelen die ontwikkeld om zowel bij te dragen aan de kabinetsambities de komende jaren worden uitgevoerd. als in te spelen op de introductie van het ETS. Deze plannen zijn onder andere vastgelegd in het akkoord `Mobiliteit, Daarnaast wordt voor Schiphol een nieuw normen- en logistiek en infrastructuur 2008-2020, Duurzaamheid in handhavingsstelsel ontwikkeld. Dit nieuwe stelsel, beweging'. Voor de luchthaven Schiphol is de ambitie gebaseerd op strikt geluidspreferent vliegen, is erop gericht opgenomen dat deze een visie ontwikkelt en plannen maakt om de totale hoeveelheid hinder te verminderen ten die uiteindelijk moeten leiden tot de eerste klimaatneutrale opzichte van de huidige situatie. Na 2020 wordt voor het mainport van de wereld, zowel op de grond als in de lucht. nieuwehandhavingsstelselhet50/50-beginselgeëffectu- Wat betreft de CO2-emissies van grondgebonden lucht- eerd.Dithoudtindatdemilieuwinstvoor50%tengoede vaartactiviteiten is de verwachting dat in de periode tot 2020 komtaandeomgevingenvoordeandere50%wordt een aanzienlijke reductie mogelijk is. Schiphol heeft vertaald in toegestane groei van het luchtvaartverkeer. Op daartoe onder andere het werkplan `Duurzame deze manier worden prikkels ingebouwd die de milieupres- Klimaatinnovaties in de Nederlandse Luchtvaart' opgesteld. taties nog verder verhogen. Dit is volledig in lijn met de Eén van de doelstellingen hierin is om de eigen direct wens van het kabinet dat investeringen in het verbeteren bestuurbare activiteiten in 2012 CO2-neutraal uit te voeren. van de milieuprestaties beloond worden. Daarnaastishetdoelomin2020inminimaal20%vande
eigen energiebehoefte te voorzien door op de locatie zelf Met de invoering van het nieuwe normen- en handhavings- duurzame energie op te wekken. Voor de niet direct bestuur- stelsel is er een goed moment aangebroken om niet alleen bare activiteiten van Schiphol wil de luchthaven aansluiten bij het milieustelsel te herzien, maar ook de gebieden met deoverheidsdoelstellingomin2020eenreductievan30%te ruimtelijke beperkingen te actualiseren. Bij de actualisatie realiseren ten opzichte van het niveau van 1990. van het beperkingengebied hanteert het kabinet het uitgangspunt om alleen daar waar dit beslist noodzakelijk is Ook Air France/KLM laat sterke ambities zien voor het beperkingen te stellen en overige gebieden vrij te geven klimaatbeleid. Dit blijkt wel uit het feit dat de luchtvaart- voor ruimtelijke ontwikkeling. maatschappij in 2008 voor de vierde keer op rij op de eerste plaats stond in de Dow Jones Sustainability Index als meest Naast maatregelen voor hinderbeperking zijn er voor duurzame luchtvaartmaatschappij. Daarnaast is de KLM in Schiphol ook maatregelen bepaald die gericht zijn op het september2007eenpartnershipaangegaanmethetWereld verbeteren van de leefbaarheid. Het gaat hier om maatrege- Natuurfonds (WNF). KLM en WNF hebben een overeen- len die de kwaliteit van de leefomgeving in enkele zwaar
38 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

geluidsbelaste gebieden rond Schiphol moeten verbeteren. worden ingezet voor kennis en innovatie, beter te richten Deze maatregelen zijn vastgelegd in het Convenant en efficiënter te benutten. Belangrijke onderwerpen voor Omgevingskwaliteit. Voor de eerste tranche is door het Rijk, deze agenda zijn onder meer de ontwikkeling van biobrand- Schiphol en de provincie ieder 10 miljoen bijgedragen. Na stof en technologische ontwikkelingen. evaluatie in 2011 wordt gekeken of er mogelijkheden zijn om in de tweede tranche nog eens 30 miljoen euro ter beschikking te stellen door de drie partijen. 3.5Voorwaardenscheppendbeleidom Ten aanzien van de luchtvaartveiligheid kiest het kabinet voor het beoogde doel te bereiken het permanent verbeteren, ook bij een verdere toename van het luchtverkeer. De Nederlandse luchtvaartautoriteiten Om de verdere ontwikkeling van een optimale netwerkkwa- dragen zorg voor de basisveiligheid van de Nederlandse liteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart en van de luchtvaart in Nederland door de luchtvaart te kunnen bereiken heeft het kabinet beleid ontwikkeling van wet- en regelgeving en toezicht op de geformuleerd dat bestaat uit drie pijlers: concurreren, naleving. De daadwerkelijke veiligheid wordt `gemaakt' door accommoderen en excelleren. De uitvoeringsstrategie krijgt de bedrijven en de medewerkers in de luchtvaart bij de vorm in het besturingsmodel voor het luchtvaartbeleid: dagelijkse uitvoering van de luchtvaartoperatie. Voor de coöpereren. meest risicovolle activiteiten formuleert het kabinet concrete en meetbare veiligheidsdoelstellingen (Target Level of Safety) In het vervolg van deze nota worden deze pijlers en de Om in de toekomst te kunnen blijven excelleren zullen keuzes die het kabinet hierin maakt beschreven. marktpartijen en kennisinstellingen gezamenlijk moeten · Hoofdstuk 4 (concurreren) gaat in op de concurrentiepo- blijven samenwerken. Het kabinet heeft daartoe het sitie waarbij het kabinet inzet op het bevorderen en initiatief genomen om te komen tot de Kennis en Innovatie optimaliseren van concurrentievoorwaarden (waaronder Agenda Luchtvaart, een samenwerkingsverband van kosten en kwaliteit) en markttoegang. publieke en private partijen. Dit programma heeft tot doel om de gelden die vanuit publieke en private bronnen Figuur 11: Overzicht van ambities en pijlers in de Luchtvaartnota Een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie binnen een duurzame en sociale context. Voorwaarde hierbij is een optimale internationale bereikbaarheid van Nederland doorde lucht Verdere ontwikkeling van een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Concurreren Accommoderen Excelleren Bevorderen en optimaliseren
concurrentievoorwaarden en Ruimte op en rond luchthavens Verminderen CO2 uitstoot mark oegang
Sturen op kwaliteit en kosten Gerichte ontwikkeling van Investeren in hinderbeperking luchthavens en kwaliteit leefomgeving Goede landzijdige ontsluiting Verbetering luchtkwaliteit en grondgeluid
Goede luchtzijdige ontsluiting Borgen hoog niveau veiligheid Gerichte accommodatie Investeren in kennis en General Aviation innovatie Coöpereren: Het besturingsmodel is gericht op het gezamenlijk door alle betrokken partijen realiseren van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 39


· Hoofdstuk5(accommoderen)beschrijftdekeuzesdie Paspoort gemaakt worden om het beoogde netwerk te kunnen naam: Marco Kesteloo accommoderen met onder meer luchthavencapaciteit en leeftijd: 46 luchtzijdige capaciteit. baan: Vice-President/Managing Partner van Booz & Company
· Hoofdstuk6(excelleren)gaatinophetbeleidvoorde consultancy in Amsterdam duurzame luchtvaart ten aanzien van milieu en veilig- woonplaats: Amsterdam heid. In dit hoofdstuk wordt ook ingegaan op het belang van kennis en innovatie. Op vrijdag terug naar de basis
· Hoofdstuk7(coöpereren)gaattenslotteinopde
(samenwerkings)structuren en formele instrumenten, die Van maandag tot en met donderdag bezoekt een groot deel van de het kabinet wil inzetten om het doel te bereiken. honderd management consultants van Booz & Company in Amsterdam hun klanten. Op vrijdag keren ze allemaal terug naar kantoor om werkzaamheden te bepreken en met elkaar te kunnen sparren. Marco Kesteloo: "Onze klanten zitten behalve in Nederland verspreid over heel Europa. Ik ben speciaal van Voorburg naar de rand van Amsterdam verhuisd om efficiënter te kunnen reizen. Vanaf mijn huis ben ik met de auto in een kwartier op Schiphol, en vanaf ons kantoor in
20 minuten. De ligging en bereikbaarheid van de luchthaven zijn uitstekend, zeker in vergelijking met buitenland.
"Ik ben Privium-klant, waardoor ik snel kan inchecken en vlot door de douane ga. De laatste tien jaar vlieg ik een tot twee keer per week naar klanten in Europa. Het zijn meestal korte trips van een tot twee dagen, waarbij ik omwille van de snelheid alleen maar handbagage meeneem. Mijn secretaresse zorgt ervoor dat mijn instapkaart al geprint is." Voor Booz & Company (sinds 1914) werken wereldwijd 3.300 mensen in 57 kantoren. "Het kostenbewustzijn bij het vliegen speelt steeds meer een rol, dat zien we ook bij onze klanten", aldus Kesteloo. "We kiezen binnen Europa sinds ongeveer een jaar standaard voor de economy class en maken zelfs gebruik van low budget maatschappijen. Uiteindelijk gaat het ons om de reistijd van deur tot deur." Kesteloo vliegt graag en ervaart nog een bijkomstig voordeel: "Mijn Blackberry is een paar uur niet bereikbaar. Het mag ook wel eens even zonder."

Marco Kesteloo met de skyline van de Zuidas in Amsterdam op de achtergrond.

40 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Deel 2:

· Concurreren: goede
concurrentievoorwaarden

· Accommoderen: selectieve
groei in een gebiedsgerichtte
ontwikkeling

· Excelleren: duurzame
kwaliteit en veiligheid

· Coöpereren: optimaal
besturingsmodel

Luchtvaartnota


4 Concurreren
Goede concurrentievoorwaarden
Nederland heeft door innovatie, ondernemerschap en gezamenlijk optreden een krachtige, gezonde en concurrerende luchtvaartsector ontwikkeld.


42 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


4.1 Inleiding
Een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie binnen een duurzame en sociale context. Voorwaarde hierbij is een optimale internationale bereikbaarheid van Nederland doorde lucht Verdere ontwikkeling van een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Concurreren Accommoderen Excelleren Bevorderen en optimaliseren
concurrentievoorwaarden en Ruimte op en rond luchthavens Verminderen CO2 uitstoot mark oegang
Sturen op kwaliteit en kosten Gerichte ontwikkeling van Investeren in hinderbeperking luchthavens en kwaliteit leefomgeving Goede landzijdige ontsluiting Verbetering luchtkwaliteit en grondgeluid
Goede luchtzijdige ontsluiting Borgen hoog niveau veiligheid Gerichte accommodatie Investeren in kennis en General Aviation innovatie Coöpereren: Het besturingsmodel is gericht op het gezamenlijk door alle betrokken partijen realiseren van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Nederland heeft door innovatie, ondernemerschap en gen kunnen worden aangeboden. De netwerkkwaliteit gezamenlijk optreden een krachtige, gezonde en concurre- wordt in grote mate bepaald door het aantal directe rende luchtvaartsector ontwikkeld. Met name door de intercontinentale verbindingen. Nederland wil immers combinatie van een innovatieve en efficiënte home carrier verbonden zijn met (nieuwe) economische centra in de (Air France/KLM) en een hoogwaardige luchthaven wereld. Het (transfer)netwerk dat de basis vormt voor de (Schiphol) kon een krachtig netwerk van verbindingen en mainport kan niet als een gegeven worden gezien en moet diensten opgebouwd worden, dat groter is dan de steeds worden bevochten, vernieuwd en versterkt. Schiphol Nederlandse thuismarkt op zich zou kunnen voeden. Zoals is het enige grote luchtvaartknooppunt in Europa dat in hoofdstuk 3 al is aangegeven is een hoogwaardig netwerk zonder een grote eigen thuismarkt een netwerk van deze alleen in stand te houden als verbindingen concurrerend, omvang weet aan te bieden. Alleen buiten Europa zijn qua kosten en kwaliteit, kunnen worden aangeboden. andere voorbeelden te vinden, zoals in Singapore en Dubai. Alleen dan zal het netwerk optimaal benut worden en in stand gehouden kunnen worden. Het kabinet verwacht dat de economische crisis zal leiden tot versnelling en versterking van de voortschrijdende Kern van het netwerk is het optimaal accommoderen van consolidatie in de internationale luchtvaartmarkt. Verwacht transferpassagiers in combinatie met O/D vervoer en wordt dat dit consolidatieproces, versterkt door de logistieke ketens. Het ontbreken van een grote thuismarkt economische crisis, zal leiden tot een beperkt aantal in Nederland betekent dat Nederland altijd beter, efficiënter efficiënte grote netwerkcarriers, low cost carriers en en concurrerender moet zijn dan de landen om ons heen. logistieke dienstverleners, in ieder geval in Europa en de VS. Het maakt Nederland innovatief, maar tevens betekent het Deze carriers zullen zich gedwongen zien hun (netwerk) dat Nederland een relatief kwetsbare positie heeft door de operaties zo optimaal mogelijk in te richten. grote afhankelijkheid van transferpassagiers. De transfer- passagiers zorgen ervoor dat de vervoersstromen groot Voor alle carriers zijn markt, kosten en kwaliteit bepalende genoeg zijn om vele intercontinentale verbindingen in factoren. Dit is een belangrijk aandachtspunt, zeker nu in stand te houden. Met alleen het O/D vervoer zouden er een steeds opener wordende luchtvaartmarkt carriers vrijer vanaf Nederland slechts weinig intercontinentale verbindin- zijn geworden in hun keuze van Europese thuisluchthaven. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 43

Kosten en kwaliteit moeten concurrerend blijven. Het is van Uiteindelijk wil het kabinet díe mainportgebonden belang dat Schiphol te maken heeft met een "level playing vluchten op Schiphol zien die de grootste toegevoegde field" ten opzichte van de concurrentie. waarde hebben voor de Nederlandse economie en die ook een bijdrage leveren aan een duurzame luchtvaart.
Het Nederlandse luchtvaartproduct moet concurrerend zijn en zo (de geambieerde doelgroepen van) reizigers en Nederland blijft mondiaal krachtig werken aan het verder luchtvaartmaatschappijen verleiden via Schiphol te reizen ontwikkelen van een zo open mogelijke luchtvaartmarkt. respectievelijk te opereren. Op deze wijze kan er voor Het blijft belangrijk om te zorgen dat zowel reizigers als gezorgd worden dat de netwerkkwaliteit overeind blijft. De luchtvaartmaatschappijen graag via Nederland reizen of zich keuze van luchtvaartmaatschappijen en consumenten wordt in Nederland willen vestigen. Om dat te bereiken zal het bepaald door de balans tussen kosten en kwaliteit. kabinet een aantal aspecten indringender betrekken in haar Bovendien willen consumenten wat te kiezen hebben: beleid ter zake en gebruiken om meer richting te geven aan concurrentie bevordert ook lage prijzen. Daarbij moet erop haar inspanningen: worden gelet dat de nationale homecarrier, die het netwerk op Schiphol voor het grootste deel bepaalt, niet onder te · Streven naar een level playing field grote druk komt te staan. Behoud van het level playing field Open concurrentie moet eerlijk zijn. Het kabinet zal is hierbij wel een voorwaarde. Kortom, goede kwaliteit voor daarom bij het opleggen van verplichtingen in ogen- een redelijke prijs op een luchthaven die kan concurreren schouw moeten nemen welke gevolgen dit heeft voor de met andere hub-luchthavens en ervoor zorgen dat de juiste concurrentiepositie en hoe negatieve gevolgen kunnen landingsrechten worden toegewezen: dat is de essentie van worden beperkt. Daarnaast is het van belang ervoor te het kabinetsbeleid. waken (zowel mondiaal als in EU verband) dat het speelveld niet negatief beïnvloed wordt door allerlei Voor Nederland is het dus de uitdaging om concurrerend te bijkomende concurrentieverstoringen veroorzaakt door blijven, om zo tenminste het huidige niveau van netwerkkwa- maatregelen in andere landen. liteit te behouden en aantrekkelijk te blijven voor low-cost, Door de fluctuerende brandstofkosten, de economische charter-, vracht- en gespecialiseerde (niche-) carriers. Het omstandigheden en de kredietcrisis kunnen minder goed beleid van het kabinet is daarom gericht op het creëren van opererende luchtvaartmaatschappijen, bijvoorbeeld de randvoorwaarden voor een goede concurrentiepositie van de maatschappijen die niet zijn aangesloten bij een grote Nederlandse luchtvaart. Dit doet het kabinet door: alliantie, in moeilijkheden komen. Het proces van
· zorg te dragen voor goede concurrentievoorwaarden en consolidatie zal naar verwachting intensiveren. markttoegang, Nederlandse ondernemingen hebben hierbij een goed
· sturing op kwaliteit en kosten. uitgangspunt. Nederland zal er in de EU voor waken dat ondernemingen ­ in strijd met de Europese staatssteun-
4.2 Bevorderen en optimaliseren regelgeving ­ via de overheidsband in stand worden concurrentie voorwaarden en gehouden. markttoegang · Ondersteunen mondiale concentratietendens Nederlandse bedrijven hebben brede Europese en
Het kabinet blijft zich ook in de toekomst inzetten voor een mondiale verbanden en aspiraties. Het kabinet steunt het vrije open markt en behoud van het level playing field. Europese streven om in de luchtvaart een aantal grote en Sterker nog dan voorheen wordt het beleid daarom geplaatst mondiaal concurrerende kampioenen te hebben en wil in een Europese en internationale context. Binnen de open de Nederlandse luchtvaartpartijen hiervoor de ruimte markt is de inzet om concurrerend te zijn en te blijven. bieden. De samenwerking met Frankrijk, zoals geïllu- streerd door de fusie van Air France met KLM, de

4.2.1 Economisch luchtvaartbeleid cross-participatie Schiphol met Aéroports de Paris en de Om succesvol te blijven binnen de (toekomstige) Europese ontwikkeling van bredere allianties zoals Skyteam, context is herijking van sommige aspecten van het OneWorld en Star Alliance zijn daarbij evidente voorbeel- economisch luchtvaartbeleid noodzakelijk. Het gaat het den. Ook een gezonde en krachtige low cost sector, kabinet hier in het bijzonder om het vergunningenbeleid en charter/leisure sector en vrachtsector in Europa zijn van daarnaast om de invulling van een meer selectief en belang. stimulerend markttoegangsbeleid, de invulling van het vrachtbeleid en het logistieke beleid en tenslotte om de · Versterken Europese slagvaardigheid invullingvanhet"GatewaytoEuropeconcept"62. De EU moet op het terrein van luchtvaart een krachtige speler worden. Nederland steunt het streven van de EU tot
62 Gateway concept, Innovatieplatform. het verkrijgen van een krachtige gezamenlijke onderhan-
44 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

delingspositie jegens derde landen. Nederland moet · Opstellen van een nieuwe Nota Vracht en Logistiek binnen de EU haar specifieke positie effectief voor het OmhetGatewayconceptverderteversterkenwordteen voetlicht brengen om haar belangen daar optimaal te nieuwe nota Vracht en logistiek opgesteld. Doel van deze behartigen. De samenwerking met haar belangrijkste EU beleidsnota zal zijn het invulling geven aan de wens om partners zal daarbij centraal staan. Nederland streeft te komen tot een vernieuwde en meer pro-actieve daarbij na dat prioriteit wordt gegeven aan onderhande- invullingvanhetGatewaytoEuropeconceptvoorde lingen met landen die bij kunnen dragen aan de luchtvaartafhankelijke logistieke sector. Deze nota vormt netwerkkwaliteit. Daarnaast zal Nederland, binnen de tevens onderdeel van (en geeft aansluiting bij) het resterende beschikbare ruimte, effectief bilateraal beleid bredere innovatieprogramma logistiek en Supply Chains voeren dat voldoet aan dezelfde randvoorwaarden en dat (IMPULS) en de daarop volgende acties, zoals de past binnen de strategische doelen die Nederland in de aanbevelingen van de Strategisch Advies Commissie (SAC) EU nastreeft. onder leiding van de heer Rinnooy Kan. Zij zal tevens aandacht geven aan de specifieke positie van luchtvracht
· Verder versterken Gateway to Europe concept en de logistieke keten in een aantal actieprogramma's van NederlandisnietdeenigeGatewayinEuropa,maarwel het ministerie van VenW en de overige overheden (Beter een heel krachtige. Een meer gerichte en actuele invulling Geregeld,terugdringenlastenbedrijfsleven,concurren- van dit concept, met specifieke aandacht voor de tiekracht en facilitair beleid). VenW werkt reeds met alle logistieke functies en vrachtfuncties en de interactie van betrokken stakeholders via de Overleg Organen Verkeer de mainports Schiphol en Rotterdam verdient nadere en Waterstaat (OVW) aan de invulling van deze doelstel- aandacht. Verder wordt in de bredere transportrelatie ling. Het OVW komt met aanbevelingen en VenW legt dit vanuit het kabinet ook gewerkt aan de relaties met de ineenbeleidsnotavast.Gerichtwordtopoplevering opkomende en kansrijke landen zoals de BRIC-landen. najaar 2009. Dichter bij huis wordt ook de relatie met Turkije
versterkt. · Evaluatie van de wet van 29 juni 2006 tot wijziging van de Wet Luchtvaart inzake de exploitatie van de luchthaven Schiphol In het licht van de economische crisis zal dus op korte IndewijzigingvandeWetvan29juni2006totwijziging termijn extra aandacht besteed dienen te worden aan van de Wet Luchtvaart inzake de exploitatie van de behoud van het level playing field en aan de Europese luchthaven Schiphol is opgenomen dat de Ministers van component. Het is belangrijker dan ooit dat er op Europees VenW en EZ binnen vier jaar na inwerkingtreding verslag en internationaal niveau zoveel mogelijk gedaan wordt om moeten doen over de doeltreffendheid en effecten van de deze moeilijke economische tijden goed te doorstaan. Veel wet in de praktijk. Het betreft een evaluatie van de regelgeving en maatregelen die van invloed zijn op de tariefregulering. Parallel wordt geanalyseerd hoe luchtvaart komen op Europees niveau tot stand. effectieve prikkels kunnen worden ingebouwd in de regelgeving die van kracht is tussen het Rijk en Schiphol.
4.2.2 Instrumenten om concurrentiepositie te Dit is een mogelijkheid om de concurrentiepositie van de bevorderen en te optimaliseren mainport, de kosten en de kwaliteitsstructuur onder de Om te zorgen dat een level playing field wordt gehandhaafd, loep te nemen in relatie tot het toekomstperspectief. er oog is voor de mondiale concentratietendens en het Deze evaluatie start in 2009 en duurt naar verwachting versterken van onze Europese slagvaardigheid en onze eenjaar.Gestreefdwordtnaarafrondingin2010. concurrentiepositie versterkt wordt, onderneemt het Met de genoemde trajecten verwacht het kabinet te komen kabinet de volgende acties: tot beleid dat toegesneden is op de huidige ontwikkelingen in de luchtvaartsector.

· Herziening en upgrade van de Nota Vergunningenbeleid Deze beleidsnota van VenW bepaalt het Nederlandse
markttoegangsbeleid. De bestaande nota uit 1994 is 4.3 Sturen op kwaliteit verouderd en is aan herziening toe. Onderdeel hiervan is herziening van het luchtvaartpolitieke kader waarbij Een aantrekkelijk luchtvaartproduct moet een goede nader invulling gegeven zal moeten worden aan de kwaliteit bieden aan zowel luchtvaartpartijen als consumen- bovengenoemde aspecten en de voorgestelde richting ten. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt met name bij de (EU, duurzaamheid, stimulerings/selectiviteitsbeleid). luchtvaartpartijen. Het gaat onder meer op de dienstverle- Ook charteroperaties, regionale operaties en vracht ning door de luchthavens en de luchtverkeersleiding en het zullen in dit beleidskader worden behandeld. De borgen van de consumentenbelangen. duurzame en concurrerende mainportfunctie en de
Gatewayfunctiestaanhierbijcentraal.Naarverwachting is de herziene nota uiterlijk in 2010 gereed.
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 45

Versterken van de kwaliteit van dienstverlening op Paspoort Schiphol naam: Eugen Jansen Schiphol staat internationaal hoog aangeschreven voor wat leeftijd: 55 betreft de kwaliteit van de dienstverlening. In 2008 is baan: regiomanager Noord/Oost-Europa van baggerbedrijf Van Oord. Schiphol voor de vijfentwintigste keer uitgeroepen tot de woonplaats: Haarlem beste luchthaven voor Europese zakenreizigers. Ook voor de luchtvracht is Schiphol tot beste luchthaven uitgeroepen. Honderdvijftig keer naar St. Petersburg De Dow Jones Sustainability index voor de luchtvaart heeft Air France/KLM tot wereldleider nummer 1 uitgeroepen. Dit Eugen Jansen vliegt bijna elke week voor zijn werk. "Ik kom in alle niveau van dienstverlening en daaraan gekoppeld deze zeer landen rond de Oostzee. De afgelopen zes jaar was ik het meest in St. hoge waardering zijn mede bepalend voor de concurrentie- Petersburg, ik denk wel zo'n 150 keer, in verband met een baggerproject positie van Schiphol. Het kabinet wil Schiphol ondersteu- voor de aanleg van een cruiseterminal." nen de kwaliteit van het luchtvaartproduct ook in de Jansen rijdt van huis binnen 20 minuten naar Schiphol. "Ik ben lid van toekomst op dit hoge niveau te houden. Bijvoorbeeld door Privium, een betaalde service van Schiphol. Een van de voordelen te zorgen dat er een efficiënte uitvoering plaatsvindt van daarvan is dat ik altijd dichtbij kan parkeren. Zelfs als de gereserveerde controletaken en er gespecialiseerd personeel wordt plaatsen allemaal vol zijn, want dan worden aangrenzende openbare opgeleid. Ook luchtvaartmaatschappijen kunnen bijdragen parkeerplaatsen geclaimd." aan de kwaliteit van dienstverlening. Een goed voorbeeld is In de Privium Lounge heeft Jansen de gelegenheid om snel nog wat te de recente uitbreiding van de samenwerking tussen KLM en ontbijten en comfortabel te zitten. "Om tijd te besparen reis ik alleen NS, onder andere op het terrein van de bereikbaarheid van met handbagage: een rolkoffertje en een aktetas. Dankzij de irisscan in de luchthaven Schiphol per spoor. de Privium Lounge hoef ik niet langs de paspoortcontrole en kan ik direct doorlopen. Helaas moet ik daarna toch weer in de rij staan voor Ten aanzien van de kwaliteit van de dienstverlening ten een security check. Ik hoop dat er snel zo'n apparaat komt waar je met behoeve van de huboperatie op Schiphol speelt de LVNL een al je spullen in een keer doorheen kunt lopen." belangrijke rol. Het leveren van een betrouwbare en hoge Jansen maakt vluchten van circa twee uur. "Omdat ik veel moet piekuurcapaciteit maakt dat met name Air France/KLM met wachten ben ik in totaal toch vijf tot zes uur onderweg. De tijd dood ik een hub op Schiphol op dit punt een concurrentievoordeel met lezen, mijn werk voorbereiden en heel af en toe luisteren naar een kan behalen. mp3. Schiphol is op zich een uitstekende luchthaven, maar als je zo vaak vliegt als ik heb je altijd wel wat te zeuren. De loopafstanden zijn Borging van consumentenbelangen bijvoorbeeld aanzienlijk en de dienstbaarheid kan soms best beter." Het luchtvaartbeleid wordt gevoerd ten behoeve van de Nederlandse en Europese consument. De consument is in te delen in drie typen:

· Zakelijk vervoer. Dit is van groot belang voor de in Nederland gevestigde bedrijven en de reiziger die in Nederland zaken komt doen. Deze is gebaat bij een zo groot mogelijk aanbod kwalitatief goede verbindingen.
· Vrije tijd en familiebezoek. Dit betreft het grote aanbod vakantievervoer (individueel, pakket, geregeld, charter, zowel naar als vanaf Nederland; deze laatste meer dan
1 miljoen passagiers per jaar) en vervoer naar familie en vrienden (bijvoorbeeld Suriname en de Antillen, maar ook emigratielanden US/Canada, Zuid Amerika en
Australië).

· Het vrachtvervoer ten behoeve van grote in Nederland gevestigde distributeurs, distributie centra en expedi- teurs, maar ook belangrijke producenten en markten als bloemenveiling, agroindustrie (kassen en landbouw), livestock (paarden, kippen, kuikens, kreeften etc.) en de productie van ICT apparatuur, textiel, boeken/tijdschrif- ten, mode en auto's.
Eugen Jansen passeert de irisscan in de Privium Lounge op Schiphol.
46 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Met name de eerste en de laatste categorie hebben een Echter, in tijden van economische teruggang en zeker gegeven belangrijke Europese dimensie. Niet alleen omdat we de sterke daling van het aantal vluchten op Schiphol is snel pratenovereenEuropesemarkt,maarvanuithetGateway ingrijpen noodzakelijk. Het kabinet ziet het belang van de concept gaat het hier over de toegang tot de Europese markt concurrentiepositie van Schiphol en wil daarom samen met breed en de Europese regio waarin Nederland ligt in het Schiphol komen tot een pakket aan kostenreducerende bijzonder (Vlaanderen, Noordrijn Westfalen en Nederland). maatregelen. Onderdeel van het pakket is dat het kabinet per 1 Verwezen wordt naar het distributieconcept van luchtver- juli 2009 de vliegbelasting op nul stelt indien ook Schiphol binden/havens, zeehavens, binnenvaart en wegvervoer. zelf maatregelen treft om de kosten terug te dringen. Een eerste stap is een reorganisatie van Schiphol, waarbij het De luchtvaartmaatschappijen en de luchthavens (waaronder personeelsbestandtussende10-25%zalwordengereduceerd. Schiphol) zijn zelf als eerste verantwoordelijk voor het Verder zijn - in lijn met de wens van het kabinet om de verbeteren van de kwaliteit van de dienstverlening voor de luchthaventarieven terug te brengen - per 1 april 2009 de consument. Als extra borging van de belangen voor de tarieven door Schiphol verlaagd (ten opzichte van 1 november consument heeft het Rijk een specifieke verantwoordelijk- 2008)meteenpercentagevangemiddeld9%.Voor1julizal heid. Het kabinet heeft zich hard gemaakt voor een Schiphol nog verdere maatregelen moeten treffen. Inmiddels gezamenlijke aanpak van de luchtvaartsector en de heeft Schiphol een derde tranche van kostenreducerende consumentenorganisaties om de consumentenbelangen te maatregelen aan het kabinet toegezegd. Deze tranche zal zo borgen. Dit door middel van de instelling van een snel mogelijk op zijn merites worden beoordeeld om op de GeschillencommissieLuchtvaart.VenWdraagtbijaande kortst mogelijke termijn definitieve conclusies te trekken in kosten voor de start van dit initiatief. het kader van het totale pakket aan kostenreducerende maatregelen.
Voorlopig is het instellen van een geschillencommissie een unicum in Europa, maar het doel is om dit een pionier te Met dit pakket aan maatregelen wordt de positie van Schiphol laten zijn voor een Europese geschillencommissie. Zeker ten opzichte van belangrijke concurrenten aanzienlijk brengt dit in het begin kosten met zich mee, maar in de verbeterd. Het kabinet neemt met deze beslissing zijn toekomst zal dit zichzelf terugverdienen. Niet alleen in verantwoordelijkheid voor en levert een bijdrage aan het verminderde kosten voor de sector, maar ook in de kwaliteit realiseren van een concurrerend kostenniveau. Het kostenni- en aantrekkelijkheid van de mainport. Tenslotte betreft het veau, in relatie tot de kwaliteit, vereist blijvende aandacht van hier een overheidsverantwoordelijkheid en de Inspectie van zowel luchtvaartpartijen als van het Rijk. Het kabinet zal Verkeer en Waterstaat (IVW) zal een extra inspanning plegen bezien welke maatregelen mogelijk zijn om het kostenniveau om ook de overheidstaken voor het consumentenbeleid te verder te verlagen. Een aandachtsgebied daarbij zijn de kosten versterken en te intensiveren. Hierbij staat het belang van die samenhangen met het beleid inzake beveiliging (security). de consument voorop.
De positie van de mainport Schiphol en het netwerk van verbindingen is afhankelijk van het leveren van optimale
4.4 Sturen op kosten kwaliteit tegen een concurrerend kostenniveau. Zoals gezegd is door het ontbreken van een grote thuismarkt in Nederland Het kabinet onderkent het belang van een concurrerend het netwerk van verbindingen in belangrijke mate afhankelijk kostenniveau van luchtvaart in Nederland. Om dat te van het vervoer van transferpassagiers. Transfervervoer kan realiseren is de gezamenlijke inzet van alle betrokken partijen echter gemakkelijk uitwijken naar buitenlandse luchthavens. nodig. Daardoor zijn Schiphol en de homecarrier Air France/KLM extra gevoelig voor kostenstijgingen. Het transfervervoer en In de huidige moeilijke economische situatie nemen alle het vervoer van passagiers die op Schiphol op- en uitstappen luchtvaartpartijen substantiële maatregelen om kosten te (O/D) zijn nauw met elkaar verbonden. Wanneer het O/D reduceren. verkeer (doorgaans rendabeler dan transfer) met te hoge kosten te maken krijgt neemt ook dit vervoer af. Daarmee Tentijdevaneconomischegroeibesloothetkabinetin2007 komen vluchten en bestemmingen onder druk te staan, tot het heffen van een vliegbelasting. Het kabinet heeft waardoor vervolgens minder passagiers worden aangeleverd eerder aangegeven dat een onnodige stapeling van kosten voor andere bestemmingen via de hub Schiphol, die dan ook voor de sector niet de bedoeling kan zijn. Concreet is weer onder druk komen te staan. Dan kan een negatieve afgesproken, dat invoering van ETS per saldo niet tot een spiraal ontstaan. Het kabinet onderkent het belang van een onnodige stapeling van kosten en nationale belastingen goede concurrentiepositie van Schiphol en wil daarom samen voor de luchtvaart mag leiden, die niet in verhouding staan met Schiphol komen tot een pakket aan kostenreducerende tot de ons omringende landen. De invoering van ETS voor de maatregelen. Onderdeel van het pakket is dat het kabinet per luchtvaart staat gepland voor 2012. 1 juli 2009 de vliegbelasting op nul stelt indien ook Schiphol Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 47

zelf maatregelen treft om de kosten terug te dringen. Omdat en het verlagen van de kosten door Schiphol verbetert het de vliegbelasting betrekking had op O/D passagiers is met beeld voor Schiphol echter aanzienlijk. het op nul stellen hiervan een belangrijke stap gezet om de geschetste negatieve spiraal te voorkomen. Onder andere het effect van de economische crisis, de introductie van de vliegbelasting per 1 juli 2008, en de Ook het luchtvrachtvervoer is zeer gevoelig voor het fluctuerende brandstofprijzen hebben hun weerslag op de kostenniveau omdat ook dit vervoer gemakkelijk naar ontwikkeling van het verkeer en vervoer op Schiphol en andere luchthavens kan uitwijken. Aan- en afvoer van vracht andere grote Europese luchthavens. In het tweede halfjaar binnen Europa gaat over de weg, waardoor de locatie van de van2008ishetpassagiersvervoeropSchipholmet3,2% luchthaven minder bepalend is. Bij luchtvracht gaat het afgenomen en deze daling zet zich in 2009 versterkt door (in voornamelijk om intercontinentaal vervoer, de vracht in het het eerste kwartaal van 2009 daalt het passagiersvervoer op vrachtruim van passagierstoestellen is vaak noodzakelijk Schipholmet12,7%).OokopdeanderedriegroteEuropese om vluchten rendabel te maken en dus om het netwerk in luchthavens is sprake van een daling in de tweede helft van stand te kunnen houden. 2008. De uitsplitsingen naar O/D- en transferpassagiers (zie onderstaande figuren63) laten echter zien dat het verschil in Om transfervervoer en ook luchtvracht aan Schiphol te ontwikkeling van deze twee segmenten in vergelijking tot blijven binden moet de prijs van luchtvaart aantrekkelijk FrankfurtenParisCharlesdeGaullehetgrootstisop zijn en blijven in relatie tot de geleverde kwaliteit. Met het Schiphol.HetO/D-vervoerdaaltmet7,9%inhetlaatste op nul stellen van de vliegbelasting en de verlaging van de halfjaarvan2008enhettransfervervoerstijgtmet3,9%.Op kosten door Schiphol wordt de concurrentiepositie van Frankfurt neemt zowel het OD- als het transfervervoer af, Schiphol aanzienlijk verbeterd. namelijkmet5,7%respectievelijk3,4%.OpParisCharlesde GaulleneemthetO/D-vervoermet1,4%afenhettransferver-
4.4.1 Analyse huidige kostenniveau voerstijgtmet2,3%.Dedalingvanhetvervoergingde afgelopen maanden steeds sneller. In het eerste kwartaal van De overheid laat regelmatig benchmark-onderzoek 2009 daalde het aantal O/D-passagiers op Schiphol met uitvoeren naar het kostenniveau op Schiphol ten opzichte 17,1%enhetaantaltransferpassagiersdaaldemet5,3%.De van andere grote Europese luchthavens. Hieronder worden relatief scherpere daling van het aantal O/D-passagiers op r Ontwikkeling TRF-passagiers 2008/2009 de resultaten van de benchmark 2008 genoemd. Uit het Schiphol onder andere door de economische crisis heeft
20%
onderzoek blijkt dat Schiphol in 2008 de op één na duurste mogelijk een (extra) negatief effect gekregen door de
15%
luchthaven was, na Londen Heathrow, uitgaande van het r totale verkeer op Schiphol. Wanneer wordt gekeken naar 10% Ontwikkeling TRF-passagiers 2008/2009
20%
vluchten met voornamelijk O/D passagiers (en rekening 5% wordt gehouden met de koersen en tarieven van november 15% 0%

2008) was Schiphol zelfs de allerduurste luchthaven van de 10% benchmark. Met het op nul stellen van de vliegbelasting en . zelfde maand voorgaand jaav. -5% jan mr mei jul sep no
5%
de verlaging van de kosten door Schiphol verbetert het beeld t v voor Schiphol echter aanzienlijk. Groei t.o -10% 0% maanden . zelfde maand voorgaand jaav. -5% TRF SPL TRF FRA TRF CDG jan mr mei jul sep no In de benchmark Luchthavengelden en Overheidsheffingen t v
2008 zijn de havengelden, ATC-heffingen en overheidshef- Groei t.o -10% maanden fingen op Schiphol vergeleken met die op acht andere grote TRF SPL TRF FRA TRF CDG Europese luchthavens. Figuur 12 toont de resultaten van deze benchmark. De getoonde bedragen zijn de berekende r Ontwikkeling OD-passagiers 2008/2009 opbrengsten uit havengelden, heffingen en belastingen die 15% op basis van de in de zomer van 2008 geldende tarieven 10% voor een zelfde pakket vliegverkeer moesten worden r betaald. Uit deze figuur blijkt dat Schiphol in 2008 na 5% Ontwikkeling OD-passagiers 2008/2009
15%
0%
London Heathrow de duurste van deze negen grote 10% Europese luchthavens was. Als gekeken wordt naar -5% vliegtuigen die gevuld zijn met voornamelijk passagiers die -10%
5%
hun reis op Schiphol beginnen of eindigen, de zogenaamde . zelfde maand voorgaand jaav. -15% 0% jan mr mei jul sep no O/D passagiers, dan is Schiphol relatief nog duurder en zelfs t v
-20%

-5%
duurder dan London Heathrow als de tarieven van de Groei t.o -10% maanden havengelden (en koersen) per 1 november 2008 worden . zelfde maand voorgaand jaav. -15% OD SPL OD FRA OD CDG jan mr mei jul sep no doorberekend. Met het op nul stellen van de vliegbelasting 63 Van London Heathrow geen gegevens. t v
-20%
Groei t.o maanden
48 | Luchtvaartnota OD SPL OD FRA OD CDG e economie Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterk

Figuur 12: Resultaten benchmark luchthavengelden en overheidsheffingen 2008

1.600 Passagiersbelastingen ATC he ng

1.400
Geluidsgelden en -he ngen
Securitygelden en -he ngen

1.200
Emissiegelden
Luchthavengelden (landings-, parkeer,

1.000
passagiers- en vrachtgelden)

800

600

400

200
0
AMS BRU CDG FRA IGW IHR MAD MUC ZRH vliegbelasting. De vliegbelasting geldt alleen voor O/D brengt en de kwaliteit voor de eigen dienstverlening. Maar passagiers en niet voor transfer. De nog positieve groei van ook voor de overheid ligt hier een verantwoordelijkheid voor het transfervervoer tot en met januari 2009 slaat in februari wat betreft de kosten, heffingen en lasten die de overheid enmaartominnegatievegroeicijfers.Berekeningenin2007 oplegt. Met het op nu stellen van de vliegbelasting heeft het (Significance) lieten zien dat indirect ook transfer wordt kabinet een belangrijke stap gezet om de aeronautical costs te geraakt. Minder O/D passagiers kunnen als mogelijk gevolg verlagen en daarmee de concurrentiepositie van de mainport hebben dat vluchten geschrapt worden en dat werkt door in te versterken. Het handhaven van een concurrerend kosten- het aantal overstapmogelijkheden op Schiphol. niveau, met daarbij een optimale prijs/kwaliteit-verhouding vereist blijvende aandacht van de luchtvaartpartijen en het Wanneer de ontwikkeling van het passagiersvervoer van Rijk. Het kabinet zal de mogelijkheden bezien om de kosten Schiphol wordt vergeleken met de (kleinere) luchthavens van maatregelen binnen de invloedssfeer van de overheid te die zich in het achterland (catchment area) van Schiphol verlagen cq. op een concurrerend niveau te handhaven. bevinden64, dan valt op dat het passagiersvervoer op deze Daarnaast zet het kabinet zich in om samen met de sector luchthavens tezamen (exclusief Schiphol) in de tweede helft specifieke maatregelen te onderzoeken die kostenbesparin- van2008metgemiddeld0,8%isafgenomen(circa300.000 gen kunnen opleveren voor het domein security, nu of op passagiers minder). Ter vergelijking, het totaal aantal termijn. Hierbij dient rekening te worden gehouden met de passagiersopSchipholisinhetzelfdehalfjaarmet3,2% Europese security verordening EU300/2008 en het vigerende afgenomen (ruim 800.000 passagiers minder), het aantal Europese beleid op het gebied van security in de burgerlucht- O/D-passagiersopSchipholnammet8,0%af(1,2miljoen vaart. Tegelijkertijd dient het kabinet erop toe te zien dat het passagiers minder). huidige beveiligingsniveau gehandhaafd blijft danwel verhoogd wordt. Het platform Beveiliging en Publieke
4.4.2 Maatregelen om te sturen op kosten Veiligheid Schiphol (BPVS) is één van de overlegstructuren Het waken over het kostenniveau en de kwaliteit is een tussen de overheid en de sector waarin deze maatregelen verantwoordelijkheid van alle luchtvaartpartijen. Er ligt een worden verkend en, indien hier overeenstemming over verantwoordelijkheid voor het bedrijfsleven voor wat bestaat, ook kunnen worden geëffectueerd. Een aandachtsge- betreft de tarieven en kosten die de sector zelf in rekening biedzijndekostenvoorGeneralenBusinessAviationwelke op aanvaardbaar niveau dienen te blijven mede om de
64 Het gaat hier om de volgende luchthavens: Rotterdam, Eindhoven, concurrentiepositie ten opzichte van de omringende landen Maastricht, Eelde, Düsseldorf, Hamburg, Keulen/Bonn, Dortmund, Bremen, Münster/Osnabrück, Weeze, Brussel en Charleroi. te verbeteren. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 49

Zoals aangegeven ziet het kabinet het belang van de Paspoort concurrentiepositie van Schiphol en wil het daarom samen naam: Theo Hendriks met Schiphol komen tot een pakket aan kostenreducerende leeftijd: 44 maatregelen. Onderdeel van het pakket is dat het kabinet baan: Supervisor platform op Eindhoven Airport voor Viggo per 1 juli 2009 de vliegbelasting op nul stelt indien ook woonplaats: Geldermalsen Schiphol zelf maatregelen treft om de kosten terug te dringen. Een eerste stap is een reorganisatie van Schiphol, De dynamiek van het platform waarbijhetpersoneelsbestandtussende10-25%zalworden gereduceerd. Verder zijn - in lijn met de wens van het Theo Hendriks werkt al 23 jaar op Eindhoven Airport. "In het begin was kabinet om de luchthaventarieven terug te brengen - alles nog kleinschalig. Op het platform werd ik ingezet voor alle per 1 april 2009 de tarieven door Schiphol verlaagd (ten voorkomende werkzaamheden: marshallen, dat is het begeleiden van opzichte van 1 november 2008) met een percentage van vliegtuigen van en naar hun parkeerplaatsen, laden en lossen, zelfs gemiddeld9%.Voor1julizalSchipholnogverdere vliegtuigen wassen en schoonmaken." maatregelen moeten treffen. Inmiddels heeft Schiphol een Tegenwoordig is Hendriks verantwoordelijk voor alles wat er bij komt derde tranche van kostenreducerende maatregelen aan het kijken als een vliegtuig aankomt of vertrekt. "Ik zorg ervoor dat de 60 kabinet toegezegd. Deze tranche zal zo snel mogelijk op zijn personeelsleden, inclusief flexwerkers, allemaal precies weten wat ze merites worden beoordeeld om op de kortst mogelijke moeten doen. Elke luchtvaartmaatschappij heeft een manual waarin termijn definitieve conclusies te trekken in het kader van alle bijzonderheden zijn omschreven. En er zijn telkens weer nieuwe het totale pakket aan kostenreducerende maatregelen. regels waarvan ik de mensen op de hoogte breng. Door mijn praktijkervaring kan ik zonodig elke taak op het platform waarnemen. Ook met LVNL is een traject gestart om een aanzienlijke Ik stap net zo gemakkelijk in de auto om een vliegtuig binnen te kostenreductie door te voeren. LVNL heeft een eerste stap in loodsen, deel de ploegen in of assisteer even in het vrachtruim." dat verband gezet met de aankondiging van een personele Hendriks neemt ook personeel aan. "Ik breng ze de regels bij die gelden reductie van 100 fte. LVNL heeft een personele reductie van op het platform, zoals dat passagiers altijd voorrang hebben. Of
100fteen5%kostenreductieaangekondigd,dieeind2010 wachten tot de anticollision lights uit zijn als een kist net is aangeko- moet zijn gerealiseerd. Met KLM, Schiphol en LVNL voert men. Onder de buik en aan de vleugels knipperen lichten om aan te VenW nader overleg over andere te nemen kostenreduce- geven dat het nog niet veilig is om dichterbij te komen." rende maatregelen en over kostenreductie in de periode na De dynamiek van de luchthaven fascineert Hendriks: "De vliegtuigen,
2010. De kostenreductie wordt bezien in het licht van de de mensen die komen en gaan, het is altijd in beweging. Ik heb er ook ambitie van dit kabinet dat Schiphol, als een van de grote een gevoel van romantiek bij, elke reiziger heeft z'n eigen verhaal. Als ik hubs binnen het FABEC, in elke vorm van samenwerking tranen zie bij een afscheid of weerzien, dan heb ik daar altijd een apart dient te beschikken over een luchtverkeersleidingscentrum gevoel bij." ter plaatse dat kwalitatief hoogwaardige diensten verleent zoals de LVNL op dit moment doet. Welke ondersteunende taken (naast de operationele taken) hierbij noodzakelijk of gewenst zijn is hierbij eveneens onderwerp van gesprek. Door deze maatregelen op het gebied van kwaliteit en kosten is het kabinet van mening dat de Nederlandse luchtvaartsector in staat is de internationale concurrentie aan te gaan en het internationaal netwerk van verbindingen dat cruciaal is voor de Nederlandse economie behouden blijft of zelfs versterkt wordt.
Theo Hendrikse zorgt ervoor dat alles soepel verloopt op het platform van Eindhoven Airport.

50 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 51


5 Accommoderen
Selectieve groei in een gebiedsgerichte ontwikkeling Nederland is een klein land dat het moet hebben van zijn open verbindingen, over de weg, over water, over het spoor en door de lucht. Overheid en bedrijfsleven hebben er gezamenlijk voor gezorgd ­ onder andere door het mainportbeleid ­ dat Nederland wereldspeler is in de internationale handel. Hierbij speelt ook de luchtvaart een rol.


52 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


5.1Ruimtevoorontwikkelingopen
rond luchthavens
Een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie binnen een duurzame en sociale context. Voorwaarde hierbij is een optimale internationale bereikbaarheid van Nederland doorde lucht Verdere ontwikkeling van een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Concurreren Accommoderen Excelleren Bevorderen en optimaliseren
concurrentievoorwaarden en Ruimte op en rond luchthavens Verminderen CO2 uitstoot mark oegang
Sturen op kwaliteit en kosten Gerichte ontwikkeling van Investeren in hinderbeperking luchthavens en kwaliteit leefomgeving Goede landzijdige ontsluiting Verbetering luchtkwaliteit en grondgeluid
Goede luchtzijdige ontsluiting Borgen hoog niveau veiligheid Gerichte accommodatie Investeren in kennis en General Aviation innovatie Coöpereren: Het besturingsmodel is gericht op het gezamenlijk door alle betrokken partijen realiseren van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Nederland is een klein land dat het moet hebben van zijn Vervolgens is het van belang om ­ passend bij dat netwerk open verbindingen, over de weg, over water, over het spoor ­ een aantal relevante zaken op een goede manier te borgen en door de lucht. Overheid en bedrijfsleven hebben er en op elkaar af te stemmen. Daarbij gaat het om: gezamenlijk voor gezorgd ­ onder andere door het · adequate luchthavencapaciteit; mainportbeleid ­ dat Nederland wereldspeler is in de · goede bereikbaarheid van luchthavens over land via de internationale handel. Hierbij speelt ook de luchtvaart een weg en openbaar vervoer (landzijdige bereikbaarheid); rol. Dit is een goede prestatie, zeker gelet op de relatief · goede bereikbaarheid van luchthavens door de lucht beperkte Nederlandse thuismarkt. Het kabinet zet erop in (luchtzijdige bereikbaarheid); de goede positie van Nederland in de toekomst verder uit te · accommodatie van de militaire luchtvaart; bouwen en te versterken. Dit draagt bij aan de ruimtelijk- · accommodatievanGeneralAviation,rekeninghoudend economische ambities van het kabinet, zoals die in met de bovenstaande aspecten. hoofdstuk 2 van de nota zijn verwoord.
De strategie van het kabinet om deze zaken te realiseren Het kabinet vindt dat luchtvaart (voor passagiers en vracht) bestaat uit vijf speerpunten, namelijk: voor iedere Nederlander bereikbaar moet zijn: zowel voor 1.Gerichteontwikkelingvanluchthavens,dieaansluitbij het internationaal bedrijfsleven en de Nederlandse de gewenste nationale en regionale ruimtelijk-economi- zakenreiziger als voor de internationale toerist en de sche ontwikkeling (onder andere van stedelijke netwer- Nederlandse vakantieganger. Om te voorzien in de behoefte ken) en vice versa; om Nederland een topbestemming te laten zijn moet 2. Versterking van de samenhang tussen luchthavens Nederland internationaal uitstekend bereikbaar zijn. Dit (specifiek Schiphol en enkele luchthavens van nationale vraagt allereerst om het accommoderen van een netwerk betekenis). Het kabinet wil dit bereiken door de luchtha- van verbindingen in Nederland. Daarvoor is ruimte nodig vens gezamenlijk een complementaire rol te geven bij het voor de ontwikkeling van de Nederlandse luchthavens. accommoderen van het netwerk van verbindingen Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 53

(netwerkkwaliteit). Hiertoe wil het kabinet dat de profiteert de luchthaven van de nabijheid van de stedelijke betrokken luchthavens een stelsel van samenwerkende centra. luchthavens ten behoeve van het internationale In de Structuurvisie Randstad 2040 maakt het kabinet verbindingennetwerk instellen; (ruimtelijke) keuzes voor de lange termijn die bijdragen aan
3.Gerichteenselectievegroeivanluchthavencapaciteit een aantrekkelijke en duurzame Randstad, die internatio- door ­ bij het bereiken van de capaciteitsgrens op naal concurrerend is. Het kabinet erkent in de Structuurvisie Schiphol ­ het mainportgebonden verkeer te accommo- dat de steden zich steeds meer ontwikkelen tot economi- deren op Schiphol en het niet-mainportgebonden sche motor en ook om die reden zet het kabinet in op verkeer op andere luchthavens; versterking van de kracht, identiteit en aantrekkelijkheid
4. Optimaal gebruik van het Nederlandse en Europese van deze steden en hun directe omgeving. Deze motorfunc- luchtruim, zodanig dat de capaciteit wordt verhoogd, tie wordt in samenhang gezien met de kracht van (de emissies substantieel worden verlaagd, hinder aan de mainport) Schiphol. In de Structuurvisie Randstad 2040 zet grond wordt beperkt,de veiligheid voldoende is geborgd het kabinet in op benutting en versterking van de interna- en de luchtverkeersdienstverlening plaatsvindt op een tionale krachten van Nederland. Nederland moet profiteren kostenefficiënte manier. van de concentratie van verschillende internationale
5.Stimuleringvanluchtvaartmaatschappijenviarestricties krachten in de regio's Amsterdam (als veelzijdige internatio- en prijsinstrumentenom de luchtvaartmaatschappijen nale toplocatie met `metropolitane' kansen), Rotterdam met hun stilste en zuinigste vloot naar Nederland te laten (wereldhaven met groot maritiem cluster), Den Haag komen. (centrum voor internationaal recht, vrede en veiligheid) en Utrecht (stad van kennis en cultuur).
De eerste vier punten worden uitgewerkt in dit hoofdstuk. Hetvijfdepuntwordtuitgewerktinhoofdstuk6. Ook bij andere luchthavens doen zich soortgelijke relaties voor tussen enerzijds ruimtelijk-economische ontwikke- lingsmogelijkheden van steden en regio's en anderzijds de
5.2Luchthavensinperspectiefvan ontwikkeling van de luchthaven. Te denken valt aan gebiedsontwikkeling Eindhoven in relatie tot Brabantstad en Brainport. Advies ruimtelijke ordening ontwikkeling
Het kabinet is voorstander van het verbinden van luchtha- luchthavens venontwikkeling aan de nationale ruimtelijk-economische De relaties tussen luchthavens en de regio's waarin ze liggen doelen en de ruimtelijk-economische ontwikkeling van' de worden besproken in het advies van de Commissie ROL65. regio, waarin de betreffende luchthaven ligt. Dit vraagt om In haar advies maakt de Commissie ROL onderscheid tussen een gezamenlijke en integrale visie op de gewenste luchthavenontwikkeling ten behoeve van de luchtvaart en gebiedsontwikkeling als kader voor deze ontwikkelingen. ten behoeve van gebiedsontwikkeling. De luchtvaartkant Dit is in lijn met de adviezen van de Commissie ROL heeft betrekking op het luchtvaartnetwerk en alles wat (Commissie Vriesman) en Versnelling Besluitvorming samenhangt met de wettelijke taak van een luchthaven. De Infrastructurele Projecten (Commissie Elverding). gebiedsontwikkelingskant betreft het vestigings- en leefklimaat en de factoren die daarop invloed hebben (zoals Luchthavens functioneren in een gebied, waar sprake is van infrastructuur). De luchthaven ligt op het snijvlak van beide meerdere ruimtelijke en economische functies. De ontwikkelingen en vervult daarmee een belangrijke functie. ontwikkeling van luchthavens moet niet los worden gezien Om ze te verbinden is volgens de Commissie een integrale van die andere functies en de ontwikkelingen daarin. benadering nodig. Immers, de ontwikkelingsmogelijkheden van de lucht- havens worden in sterke mate bepaald door de gebiedsop- Commissie Ruimtelijke Ontwikkeling Luchthavens gaven er omheen en andersom. Het ruimtelijk ordenings- Op 13 juni 2008 hebben de ministers van VenW en VROM de beleid rondom de luchthavens dient er op gericht te zijn Commissie ROL ingesteld. De Commissie ROL kreeg de ruimte te bieden aan de ontwikkelingen, die rondom een opdracht om te adviseren over de relatie tussen luchthavens luchthaven gevraagd worden. en de ruimtelijke en economische ontwikkeling, in bredere zin en toekomstgericht.
Voor de ruimtelijke ordening rond de luchthaven Schiphol geldt dat de gebondenheid van bedrijven aan Schiphol van Op 29 januari 2009 is het advies van de Commissie versche- belang is. Ook is de druk op de ruimte in de Randstad groot. nen. Daarin geeft de Commissie aan dat luchtvaart, Door de centrale ligging van de luchthaven Schiphol kunnen alle grote centra in de Randstad van de nabijheid 65 Advies Commissie Ruimtelijke Ontwikkeling Luchthavens, "Mainport
2.0. Luchtvaart, luchthavens en de ruimtelijke economie van de regio in van deze grote luchthaven profiteren. Tegelijkertijd samenhang bezien", januari 2009.
54 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

luchthavenontwikkeling en ruimtelijk-economische wikkeling uit in de Structuurvisie voor de Mainport Schiphol ontwikkeling van de regio's zo nauw met elkaar verbonden en regio67. Voor Eindhoven en Lelystad heeft het kabinet zijn dat deze samenhang in het overheidsbeleid centraal expliciet aan de heer Alders gevraagd om bij het invullen moet staan. van de nationale capaciteitsvraag voor luchtvaart op deze luchthavens een koppeling te leggen met de ruimtelijk- In de Luchtvaartnota geeft het kabinet uitvoering aan dit economische visie van de betreffende regio's. Voor Lelystad uitgangspunt, in lijn met de uitgangspunten van de is hierbij de link met besluitvorming in het kader van het Structuurvisie Randstad 2040. Voor het kabinet is het advies Programma Randstad Urgent van belang (brief aanleiding om de aanpak van de aangekondigde Rijksafspraken Amsterdam ­ Almere ­ Markermeer: Structuurvisie voor Schiphol aan te passen, zodat deze een RAAM-brief). Voor zover de nadere uitwerkingen en keuzes expliciete focus krijgt op de verhouding luchtvaart (netwerk betrekking hebben op Eindhoven zullen deze in samenhang en operatie), mainport en regionale ruimtelijk-economische worden opgesteld met (het vervolg op) de integrale context. Verder is in de opdracht aan de heer Alders voor de ruimtelijke rijksagenda voor Brabantstad, waaraan het uitwerking van de opgave op de luchthavens van nationale kabinet momenteel werkt68. In het vervolg van dit hoofd- betekenis (Eindhoven en Lelystad) het uitgangspunt van stuk worden deze trajecten verder uitgewerkt. samenhang met de ruimtelijk-economische context
meegegeven. 5.3Luchthavensinperspectiefvanhet Door de ontwikkeling van de luchthavens en hun omgeving netwerk in samenhang te bezien, kan de schaarse ruimte beter worden benut. Dit heeft voordelen voor zowel de luchtha- ven (en dus de bredere luchtvaart) als voor de regio. Deze 5.3.1 Netwerk van verbindingen inzet vraagt dat Rijk en regio veel nadrukkelijker met elkaar In hoofdstuk 2 en 3 is bepleit dat het hebben, houden en bepalen hoe luchthavenontwikkeling past bij een ruimte- versterken van een netwerk van verbindingen door de lucht lijk-economische ontwikkeling van een regio en andersom. past bij de ruimtelijk-economische ambities van Nederland. Op basis van dit gedeelde besef kan dan worden bepaald wat Het huidige netwerk van verbindingen wordt voornamelijk nodig is om deze ontwikkeling mogelijk te maken of te op de luchthaven Schiphol gerealiseerd. Met dit netwerk versterken. Dit kan een inzet zijn op bepaalde economische wordt intercontinentaal en Europees herkomst- en clusters, bedrijventerreinen, infrastructuur of een bepaald bestemmingsverkeer, transferverkeer en vrachtverkeer type luchthaven. afgewikkeld. Dit gebeurt door de volgende typen carriers: Een voorbeeld van gebiedsontwikkeling is de mogelijke · SkyTeam (58%) verdere ontwikkeling van de luchthaven Schiphol tot Binnen het verband van SkyTeam worden zowel (zake- Airport City. Dit is een plek waar vestigingsklimaat en lijke) transfer- en herkomst/bestemmingsreizigers als knooppuntontwikkeling nog meer met elkaar verweven leisure en vracht vervoerd. Het netwerk, dat SkyTeam en worden. Juist voor het stroomlijnen en bundelen van daarbinnen de homecarrier Air France/KLM aanbiedt, is functies, moeten de verschillende betrokken publieke en sterk afhankelijk van het transferverkeer. Hiervoor is een private partijen gebiedsgericht met elkaar samenwerken. goede aansluiting van Europese en intercontinentale verbindingen op Schiphol van cruciale betekenis.
Het kabinet constateert dat Nederland vanuit het verleden al gewerkt heeft aan het verbinden van de twee aspecten van · Overige full service carriers (19%) luchthavenontwikkeling. In vergelijking met andere Deze luchtvaartmaatschappijen zijn van belang, omdat ze luchthavens in de EU heeft Nederland daarin een voor- door hun operatie zorgen voor keuzevrijheid en concur- sprong. Dat is echter niet voldoende. Het kabinet vindt dat rentie op die bestemmingen, waarop ook door SkyTeam de verbinding sterker en krachtiger gelegd moet worden. wordt gevlogen. Bovendien voegen ze belangrijke Ruimtelijk-economische ontwikkelingen moeten meer bestemmingen toe aan het netwerk. Het netwerk van de gekoppeld worden aan luchthavenontwikkelingen en overige full service carriers wordt mede bepaald door ontwikkelingen op het land moeten meer gekoppeld luchtverkeersrechten, die in bilaterale en Europese worden aan ontwikkelingen in de lucht. Dit geldt voor de luchtvaartovereenkomsten met andere landen zijn luchthaven Schiphol, maar in elk geval ook voor de vastgelegd. luchthavens Eindhoven en Lelystad66. Voor de luchthaven Schiphol werkt het kabinet het perspectief van gebiedsont-
67 Indien het na afronding van het Alderstraject gewenst of noodzakelijk is,
66 De inzet voor het stelsel van samenwerkende luchthavens ten behoeve kan in deze Structuurvisie ook worden ingegaan op (een andere locatie van het internationale verbindingennetwerk wordt verder uitgewerkt in voor) de luchthaven Lelystad. paragraaf 5.3. 68 Tweede Kamer, vergaderjaar 2008­2009, 31 089, nr. 27. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 55


· Luchtvaartmaatschappijen voor (zakelijke) point-to-point typen verkeer. Daarbij moet het netwerk op die luchthavens bestemmingen die bijdragen aan de vestigingsplaatsfunctie: delen aansluiten bij de nationale en regionale ruimtelijk-econo- van low-cost en low fare (12%) mische ambities. Voordat wordt aangegeven om welke Dit verkeer is van belang voor de zakelijke bestemmingen, luchthavens dit precies gaat, wordt eerst een schetst gegeven die binnen de Europese Unie worden aangeboden. van alle luchthavens in Nederland. Point-to-point carriers dragen bij aan de netwerkkwaliteit doordat ze nieuwe bestemmingen toevoegen, die de 5.3.2 Welke luchthavens kent Nederland? vestigingsplaats rond Schiphol en ook andere luchthavens Nederland kent vele luchthavens. Er wordt onderscheid kunnen versterken. Ook kunnen ze bijdragen aan een gemaakt tussen luchthavens, die onder bevoegd gezag van goede benutting van de capaciteit op Schiphol, voor zover het Rijk of van de provincie vallen. Met de wet RBML is dit deze niet door het SkyTeam of andere full service carriers onderscheid in de bestuurlijke bevoegdheidsverdeling wordt gebruikt. In dit segment wordt de grootste groei vastgelegd70. verwacht en het belang ervan is aanzienlijk voor een grote groep reizigers. Welke luchthavens zijn er in Nederland (volgens wet RBML)?

· Full freighters (4%) Bevoegd gezag bij het Rijk Ook full freighters dragen bij aan de mainportfunctie van 1. Mainport Schiphol

Schiphol en kunnen daarbij profiteren van de schaalvoor- 2. Overige burgerluchthavens van nationale betekenis delen in de afhandeling van vracht op Schiphol. Het gaat hierbij om:
- Eelde, Maastricht, Rotterdam, Lelystad en Twente71;
· Luchtvaartmaatschappijen voor niet-zakelijke point-to-point - Off-shore heliplatforms. bestemmingen (7%) 3. Militaire luchthavens Deze bestemmingen worden vooral via charters aange- Alle militaire luchthavens hebben enige vorm van daan, maar ook door delen van de low cost. De vluchten in burgermedegebruik. Op Eindhoven en Maritiem dit segment dragen niet direct bij aan de netwerkkwaliteit Vliegkamp De Kooy is sprake van een commerciële voor de mainportfunctie op Schiphol. Verplaatsing van exploitant voor het burgermedegebruik. charters binnen Nederland leidt niet tot een verlies in macro-economische waarde. Bevoegd gezag bij de provincie
4. Luchthavens van regionale betekenis
Voor luchtvaartmaatschappijen geldt in het algemeen dat ze Dit zijn de luchthavens waarvan het bevoegd gezag wordt de rendabiliteit van hun verbindingen kunnen verbeteren en overdragen aan de provincie. Het gaat om 9 kleine meer verbindingen in stand kunnen houden, wanneer luchthavens,circa60sportvliegveldenencirca130 luchtvracht wordt vervoerd in de `bellies' van passagiersvlieg- heliplatforms. tuigen. De waarde van de `belly'-luchtvracht voor de vesti- gingsplaatsfunctie van Schiphol is daarom groot69. De luchthavens die onder bevoegd gezag van het Rijk vallen en een functie hebben voor de internationale bereikbaarheid Type verkeer in 2006 op Schiphol (bron OC&C) en (groot) handelsverkeer zijn ­ naast Schiphol ­ Eelde, Maastricht, Rotterdam, Lelystad, Twente en de militaire luchthaven met burgermedegebruik Eindhoven. Deze zes Skyteam luchthavens worden bedoeld als in deze nota gesproken wordt over luchthavens van nationale betekenis72.
Overige full service
Point to point zakelijk Het bevoegd gezag over luchthavens, die geen functie hebben voor groot handelsverkeer en internationale Vracht
Point to point niet zakelijk 70 Brief van de minister van Verkeer en Waterstaat, Eerste Kamer, vergaderjaar 2008­2009, 30 452, G.
Zoals gezegd wordt het huidige netwerk van verbindingen 71 In de wet RBML is voor Twente bepaald, dat indien het militaire gebruik voornamelijk gerealiseerd op Schiphol. Het kabinet is echter van de militaire luchthaven Twente wordt beëindigd door intrekking van de aanwijzing (op grond van de Luchtvaartwet van die luchthaven als van mening dat het netwerk van verbindingen optimaal militaire luchthaven) of het luchthavenbesluit dat op deze luchthaven verdeeld moet worden, waarbij meerdere luchthavens een betrekking heeft én op die plaats een burgerluchthaven wordt rol kunnen spelen in het accommoderen van een aantal gevestigd, deze luchthaven van nationale betekenis is.
72 Offshore heliplatforms vallen hier beleidsmatig niet onder, ook al zijn ze in RBML juridisch als overige luchthavens van nationale betekenis
69 De belly-luchtvracht is niet opgenomen in de 4% van het segment full benoemd. Eindhoven valt hier beleidsmatig wel onder, maar niet freighters. Deze is verdeeld over de overige segmenten. juridisch.
56 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

bereikbaarheid en daarmee een beperkt nationaal belang handelsverkeer over Nederlandse luchthavens enerzijds en dienen, is met de wet RBML gedecentraliseerd naar de de aanvaardbaar geachte milieu- en veiligheidsruimte en de provincies, omdat die beter in staat zijn om op regionaal daaraan gekoppelde ruimtelijke beperkingen anderzijds74. niveau de lusten en lasten van deze luchthavens af te wegen. Dit zijn de zogenaamde luchthavens van regionale Luchthavens, die nabij de landsgrenzen zijn gelegen, betekenis. bedienen gedeeltelijk dezelfde markt als buitenlandse luchthavens aan de andere kant van de grens. Vanuit dat De positie van de luchthavens van nationale betekenis te perspectief zijn de buitenlandse luchthavens voor relateren aan de aanwezigheid van infrastructuur en Nederland interessant, maar ook vanuit het perspectief van faciliteiten om groot handelsverkeer te kunnen ontvangen. grensoverschrijdende ruimtelijk-economische gebiedsont- De luchthavens beschikken op dit moment ­ of in het geval wikkeling. Zo levert de luchthaven Weeze een bijdrage aan van Lelystad naar verwachting binnen afzienbare termijn ­ de internationale functie van Oost Nederland, met name de als enige luchthavens in Nederland over luchtverkeerslei- stadsregio Arnhem-Nijmegen. Deze mogelijkheden moeten ding en een baanlengte die hen in staat stelt om vliegtui- ook in de toekomst optimaal worden benut. Met de gen,zoalsdeBoeing737ofAirbusA320teontvangen,types regionale partners zal worden bezien hoe de economische die veelvuldig worden ingezet om intra-Europees bestem- functie van het vliegveld Weeze ook in de toekomst bij kan mingen mee aan te vliegen73. dragen aan internationale functie van deze regio. Nationale stedelijke netwerken in relatie tot luchthavens van Als follow-up van het Aldersadvies is tevens een nadere nationale betekenis analyse naar de kosteneffectiviteit van het inzetten van regionale luchthavens75 uitgevoerd in het kader van de nationale capaciteitsopgave. Daarbij is ook expliciet gekeken naar het verplaatsten van vluchten naar buitenlandse luchthavens. De analyse laat zien dat het accommoderen van vluchten op buitenlandse luchthavens in dit verband slechter scoort dan het accommoderen van die vluchten op luchtha- vens in de relatieve nabijheid van de Randstad. De maat- schappelijke kosten van voor- en natransport zijn erg hoog en deze wegen niet op tegen het feit dat een deel van de hinder geëxporteerd wordt naar het buitenland.
Stelsel van samenwerkende luchthavens ten
behoeve van het internationale
verbindingennetwerk

Schiphol en de zes luchthavens van nationale betekenis hebben gezamenlijk een rol bij het aanbieden van het netwerk van verbindingen van en naar Nederland, dat past bij de ruimtelijk-economische ambities van Nederland en De luchthavens van nationale betekenis zijn voor het Rijk van de regio's. Schiphol moet zich daarbinnen vooral richten van belang omdat zij de internationale bereikbaarheid van op het mainportgebonden verkeer en de overige luchtha- Nederland verbeteren en meer specifiek die van stedelijke vens van nationale betekenis op het niet-mainportgebon- netwerken. Ze ondersteunen daarmee de in de nota's den verkeer. Ruimte en Pieken in de Delta beschreven ruimtelijk-econo- mische visie van het kabinet. Daarnaast hebben deze Vanwege de samenhang tussen de luchthavens Schiphol, luchthavens een met groot handelsverkeer gepaard gaand Eindhoven, Lelystad en Rotterdam (zoals overlap van het geluids- en externe veiligheidsprofiel. In de visie van het catchment area en operationele aspecten zoals gebruik van kabinet moet het Rijk een leidende rol vervullen bij de het luchtruim) wil het kabinet dat de exploitanten van deze afweging over de gewenste internationale bereikbaarheid luchthavens een stelsel van samenwerkende luchthavens ten en de gewenste en benodigde capaciteit voor groot behoeve van het internationale verbindingennetwerk
73 De luchthavens van regionale betekenis beschikken over een startbaan 74 De overwegingen om een luchthaven nationale betekenis te geven zijn korter dan 1.200 meter, en zijn daarmee niet geschikt voor groot meer uitgebreid aan bod gekomen in de brief van de minister van handelsverkeer. De luchthavens van nationale betekenis beschikken Verkeer en Waterstaat aan de Eerste Kamer over het wetsvoorstel RBML daarentegen nu of in de toekomst over een startbaan van 1.800 meter (vergaderjaar 2008­2009, 30 452, G). of langer en zijn daarmee wel bereikbaar voor luchtverkeer (zoals het 75 Decisio, "Follow up van Aldersadvies: Onderzoek naar de kosteneffecti- type Boeing 737). viteit van verschillende spreidingsalternatieven", januari 2009. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 57

instellen. Het stelsel moet zich richten op het realiseren van werkbalans en mobiliteitsbalans in Nederland en in het een complementaire functie in de optimale verdeling van verminderen van het totaal aantal gehinderden door het luchtverkeer ten behoeve van het internationale luchtvaart. Uit economische analyses en welvaartsanalyses verbindingennetwerk. blijkt dat het rendement van het specialiseren van lucht- havens positief is76. In international opzicht is de keuze om Luchthavens en de ontwikkeling daarvan zijn middelen om te specialiseren ook niet uniek. Op internationaal vergelijk- de economische ambities en bereikbaarheidsambities van bare vliegvelden wordt het principe al meer en vaker het kabinet waar te kunnen maken. Het kabinet ziet dat de toegepast. Het aandeel zakelijk en niet zakelijk point-to- luchthaven Schiphol en de andere luchthavens van point verkeer en full freighters bedraagt op Schiphol circa nationale betekenis gezamenlijk bijdragen aan deze 23%,terwijlditbijvoorbeeldopHeathrow0,6%is(overige ambities. Dit zijn immers de luchthavens, die groot verkeerviaStanstedenGatwick)enopFrankfurt6,4% handelsverkeer accommoderen (aanbieden van een netwerk (overige verkeer via Frankfurt Hahn). van verbindingen) en de vestigingsplaatsfunctie in de Nederlandse economie versterken. Het kabinet ziet verschillende functies voor de vier luchthavens:
Voor vier luchthavens ziet het kabinet een grote mate van · Schiphol als de grootste nationale luchthaven, die zich samenhang bij het realiseren van optimale internationale richt op het mainportgebonden verkeer. De luchthaven bereikbaarheid en het internationale netwerk van verbin- Schiphol moet zich primair toeleggen op het faciliteren dingen en het daarmee samenhangende internationale van intercontinentaal verkeer en ervoor zorgen dat er een vestigingsklimaat. Het gaat om Schiphol, Lelystad, goed transferproduct wordt aangeboden in Nederland. Eindhoven en Rotterdam. Deze luchthavens bedienen deels Qua segmenten gaat het vooral om de verbindingen van dezelfde markt van herkomst- en bestemmingsverkeer Skyteam, de overige full service carriers, delen van het (catchment area), hebben met elkaar te maken in verband segment full freighters en delen van het zakelijke met de indeling van het luchtruim en zijn in staat om point-to-point verkeer, dat bijdraagt aan de vestigings- complementairefunctiestehebben.Gezamenlijkkunnen plaatsfunctie rond Schiphol en Amsterdam. ze bijdragen aan de economische ambities van Nederland, · Eindhoven en Lelystad als luchthavens van nationale maar ook aan de ruimtelijk-economische ambities van de betekenis, waar in elk geval tot en met 2020 ruimte wordt regio's waarin de luchthavens liggen. Voor die samenhan- gemaakt om ­ passend bij het ruimtelijk-economisch gende aanpak ten behoeve van de mainportontwikkeling is profiel van die regio's ­ zakelijk point-to-point verkeer en een actieve samenwerking van Schiphol met Lelystad, ander point-to-point verkeer te accommoderen (niet- Eindhoven en Rotterdam aan de orde. mainportgebonden). Als het gaat om het accommoderen van het niet-mainportgebonden verkeer op luchthavens Het kabinet is van mening dat de luchthavens indien van nationale betekenis wil het kabinet de indruk mogelijk elkaar moeten aanvullen en versterken. Dit zodat wegnemen dat het gaat om verplaatsing van economisch het totaal ervan ten goede komt aan de netwerkkwaliteit in onaantrekkelijke vluchten. Niet-mainportgebonden Nederland en zorgt voor versterking van de ruimtelijke verkeer heeft minder waarde voor het netwerk van economie van Nederland en van de regio's waarin deze Schiphol en de ruimtelijk-economische structuur van de luchthavens liggen. Daarnaast gaat het ook om het borgen Schipholregio. De werkgelegenheid in de regio's rond de van het publieke belang van de continuïteit, kwaliteit en luchthavens Eindhoven en Lelystad is echter wel gebaat netwerkontwikkeling van de luchthaven Schiphol als vitale bij dit niet-mainportgebonden verkeer. Daardoor biedt schakel in de Nederlandse economie. het perspectieven om op zoek te gaan naar een win-winsi- tuatie, die past binnen de visie op de regionale ruimtelijk- Om dit geheel optimaal te laten renderen wil het kabinet de economische ontwikkeling. specifieke kenmerken, eigenschappen en de kracht van de · Rotterdam als gespecialiseerde zakenluchthaven van luchthavens en hun omgeving versterken en benutten. Dit regio-overstijgend belang. Deze luchthaven biedt tevens vraagt om het specialiseren van de luchthavens, zodanig dat een uitwijkmogelijkheid voor Schiphol in het geval van zij zoveel mogelijk complementaire faciliteiten en verbin- calamiteiten. dingen aanbieden. Doel is dat het totaal ervan ten goede komt aan de netwerkkwaliteit in Nederland en zorgt voor Om de gezamenlijke rol van Schiphol, Eindhoven, Lelystad versterking van de ruimtelijke economie van Nederland en en Rotterdam te benadrukken en functioneel te versterken van de regio's waarin deze luchthavens liggen. wil het kabinet dat de luchthavenexploitant van Schiphol met de luchthavenexploitanten van Eindhoven, Lelystad en Het specialiseren van luchthavens levert kansen op om de regionale economie rond die luchthavens (verder) te 76 Zie een uitgebreide toelichting en onderbouwing in bijlage C bij deze stimuleren. Ook kan het resulteren in een betere woon- nota.
58 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Rotterdam een stelsel van samenwerkende luchthavens ten Het kabinet wil dat de luchthavenexploitanten bij het behoeve van het internationale verbindingennetwerk instellen van een stelsel van samenwerkende luchthavens instelt. Het kabinet kiest er niet voor om zélf een verkeers- ten behoeve van het internationale verbindingennetwerk de verdelingsysteem conform de Verordening 1008/2008 van de volgende criteria centraal stellen: EU in te stellen. Deze Verordening geeft lidstaten de · De bijdrage aan de centrale doelstelling van het lucht- bevoegdheid om luchtverkeer te verdelen over luchthavens vaartbeleid moet worden aangetoond; die dezelfde stad of agglomeratie bedienen. Marktpartijen · Er is ten minste een juridisch document (zoals een kunnen volgens het kabinet de verdeling van verkeer overeenkomst) waaruit de samenwerking blijkt; effectiever zelf organiseren. Het Rijk is hierin faciliterend, als · De samenwerking is gericht op complementariteit, een daar aan de regelgevende kant aanleiding voor is. Deze lijn effectieve verdeling of specialisatie van luchtverkeer door komt voort uit het Convenant Behoud en versterking zaken als prijsstelling, faciliteiten, acquisitiebeleid, mainportfunctie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol capaciteitsverdeling; en het advies van de Commissie Selectiviteit77, onder leiding · Maatregelen gericht op samenwerking moeten voldoen van de slotcoördinator de heer Van der Zee. aan bestaande nationale en Europese regelgeving. Met name de Europese mededingingsregels stellen grenzen, Het kabinet vindt dat het initiatief om de samenhang tussen in het bijzonder wanneer de interne markt verstoord luchthavens te versterken bij de luchthavenexploitanten ligt. dreigt te worden. In concreto verbiedt dit in ieder geval Dit is bijvoorbeeld ook gebeurd in Frankfurt en Londen. Het maatregelen die discrimineren op nationaliteit en stelsel is gericht op het ­ iedere luchthaven vanuit zijn eigen luchtvaartmaatschappij, net als disproportionele rol en kracht ­ gezamenlijk voorzien in een internationaal maatregelen. netwerk van verbindingen door de lucht in Nederland. Daarnaast moet het stelsel zorgen voor versterking van de Allereerst zal in het verzoek van de luchthavenexploitant(en) ruimtelijke economie van Nederland en van de regio's moeten worden aangetoond op welke wijze aan de criteria waarin deze luchthavens liggen. wordt voldaan. Vervolgens zal in het eerste luchthavenbe- sluit voor deze luchthavens, dat na de inwerkingtreding van Schematisch ziet het overzicht van luchthavens in Nederland de wet RBML door het Rijk wordt genomen78, deze argu- (die een aanwijzing dan wel een ontheffing hebben) er mentatie van de afzonderlijke luchthavens moeten worden daarmee als volgt uit: opgevoerd. Het luchthavenbesluit van de afzonderlijke Mainport Schiphol Rijk bevoegd gezag Lelystad Ro erdam Eindhoven 11 militaire luchthavens Eelde Maastricht Twente ca. 100 o shore helipla orms
Luchthavens van regionale betekenis Provincies bevoegd gezag
9 kleine luchthavens ca. 75 ca. 70 Teuge, Budel, Texel, Seppe, Hoogeveen, sportvliegvelden helipla orms Hilversum, M-Zeeland, Drachten, Ameland
Mainportgebonden verkeer General Aviation Niet mainport gebonden handelsverkeer Militaire luchtvaart Stelsel van samenwerkende luchthavens

77 Advies Selectiviteit Schiphol, commissie onder leiding van M. van der Zee, maart 2008, onderzoek ten behoeve van het Aldersadvies over 78 RBML schrijft voor dat binnen vijf jaar na inwerkingtreding een Schiphol. luchthavenbesluit moet worden genomen. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 59

luchthavens zal worden voorgelegd aan de Eerste en Tweede naar het buitenland of zal verdwijnen (vraaguitval). Om een Kamer, zodat voor iedere afzonderlijke luchthaven een optimale netwerkkwaliteit te realiseren moet er beleid worden zorgvuldige politieke afweging over de invulling en gevoerd om de beschikbare luchthavencapaciteit zoveel uitvoering van de samenhang geborgd is. mogelijk te benutten voor die luchtvaartverbindingen, die:
· hethoogststaanindeprioriteitstellingvoornetwerk- Luchthavens in een stelsel van samenwerkende luchthavens kwaliteit en ten behoeve van het internationale verbindingennetwerk · passenbijdenationaleenregionaleruimtelijk-econo- vallen in hetzelfde besluitvormingsregime als Schiphol. Op mische doelen. basis van deze Luchtvaartnota zal het kabinet dan ook, zoals eerder richting de Eerste Kamer is aangegeven, de besluit- Selectiviteit wordt primair door de luchthavens vormgege- vormingsprocedures voor deze luchthavens zoveel mogelijk ven. Het Rijk kan in zijn rol als bevoegd gezag (voor laten aablsuiten bij de procedure voor Schiphol. Voor deze luchthavens en luchtruim), wetgever en infrastructuur- luchthavens geldt dat zij in samenhang invulling geven aan provider (landzijdige bereikbaarheid) wel bepaalde het publieke belang (dat wettelijk is verankerd) van de luchthavenontwikkelingen stimuleren of ontmoedigen. Het continuïteit, kwaliteit en netwerkontwikkeling van de stimuleren en effectueren van verplaatsing van luchtvaart- luchthaven Schiphol als vitale schakel in de Nederlandse maatschappijen van luchthaven A naar luchthaven B kan economie (zowel in relatie tot het netwerk van verbindin- effectiever door de luchthavenexploitanten worden gen als de vestigingsplaats). Dat vraagt van het Rijk om ten vormgegeven dan door de overheid. aanzien van de besluitvorming over deze luchthavens die in samenhang dat publieke belang borgen om een eenduidig Om mainportgebonden verkeer op Schiphol te krijgen en te besluitvormingsregimetehanteren.Geletopdeaardvan houden en daarbij de schaarse capaciteit op Schiphol het publieke belang hecht het kabinet aan een zorgvuldige optimaal te benutten, zet het kabinet in op selectieve afweging ten aanzien van de ontwikkeling van deze ontwikkeling van Schiphol. Om deze selectieve ontwikke- luchthavens in overleg tussen kabinet en parlement. ling vorm te geven moeten twee sporen in samenhang worden voorbereid: (1) stimuleringsmaatregelen voor Met de inzet om de luchthavens Schiphol, Eindhoven, ontwikkeling op de luchthavens van nationale betekenis en Lelystad en Rotterdam in een stelsel van samenwerkende restrictief beleid voor Schiphol en (2) noodzakelijke luchthavens ten behoeve van het internationale verbindin- capaciteit en functies op luchthavens van nationale gennetwerk op te nemen, is het overzicht van luchthavens betekenis. Deze twee sporen moeten zodanig worden in Nederland compleet. Samengevat geldt dat het Rijk voor voorbereid dat - zodra de marktontwikkeling weer is Schiphol en de luchthavens van nationale betekenis een aangetrokken en het volumeplafond op Schiphol in zicht onderscheid maakt tussen: komt(95%vande510.000vliegtuigbewegingen)-viaeen
· Luchthavens die onderdeel worden van een stelsel van symbolische druk op de knop het stimuleringsbeleid zal samenwerkende luchthavens ten behoeve van het leiden tot de gewenste herverdeling van verkeer over de internationale verbindingennetwerk (naast Schiphol zijn gewenste luchthavens. dit Eindhoven Lelystad en Rotterdam).

· Luchthavens die geen onderdeel worden van een stelsel van Een selectief beleid voor Schiphol heeft immers alleen kans samenwerkende luchthavens ten behoeve van het interna- van slagen als voor het faciliteren van niet-mainportgebon- tionale verbindingennetwerk (Eelde, Maastricht en Twente). den verkeer, afhankelijk van de marktvraag in de omvang vancirca70.000vliegtuigbewegingen,doorhetRijk
Selectiviteit mogelijkheden voor luchtvaartpartijen worden gecreëerd. Om tot een optimale netwerkkwaliteit in Nederland te Hierbij wordt in lijn met het Aldersadvies in de eerste plaats komen is het nodig dat de vraag (naar luchtvaart- gedacht aan een vergroting van het aandeel burgerverkeer verbindingen) en het aanbod (aan luchthavencapaciteit) op de militaire luchthaven Eindhoven en aan de verdere goed op elkaar worden afgestemd. Daarnaast wil het ontwikkeling van de luchthaven Lelystad. kabinet dat in Nederland alleen de meest duurzame
luchtvaart wordt geaccommodeerd. Instrumenten voor De stimuleringsmaatregelen en restrictieve maatregelen selectiviteit bedienen beide doelen. worden door de NV Luchthaven Schiphol voorbereid (waarbij het Rijk vanuit de gewenste effectiviteit betrokken Na de huidige terugval van de vraag zal bij een aantrekkende is). De noodzakelijke capaciteit en functies op luchthavens economische ontwikkeling schaarste optreden in de in van nationale betekenis worden door het Rijk (samen met Nederland beschikbare luchthavencapaciteit. Ook na de andere benodigde partijen) voorbereid. Hierbij geldt dat het geplande capaciteitsuitbreiding op de luchthavens van lopende traject (advisering door de heer Alders) voor de nationale betekenis. Dat betekent in principe dat luchtvaart gewenste ontwikkeling van de luchthavens Eindhoven en waarvoor in Nederland geen ruimte is, zich zal verplaatsen Lelystad richtinggevend is.
60 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Afspraken over de selectieve ontwikkeling van Schiphol zijn verkeer te stimuleren gebruik te maken van deze regionale door het Rijk en de NV Luchthaven Schiphol vastgelegd in capaciteit. het Convenant Behoud en versterking mainportfunctie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol. De Partijen 6. Stimulering niet-mainportgebonden verkeer streven daarbij gezamenlijk naar de inzet van stimulerings- SchipholGroupontwikkeltvóór2012eenpakketstimule- maatregelen en de ontwikkeling van regionale luchthaven- ringsmaatregelen en operationele restricties waardoor het capaciteit ten behoeve van de uitvoering van het voor niet-mainportgebonden verkeer dat vanaf de luchtha- Aldersadvies. Er is bepaald dat er tweemaal per jaar overleg ven Schiphol opereert aantrekkelijk wordt om gebruik te wordt gevoerd tussen het Rijk en Schiphol over de voort- maken van de uitbreiding van de regionale gang van de uitvoering van de afspraken uit het convenant, luchthavencapaciteit. de marktontwikkelingen en de capaciteitsontwikkelingen en de daaraan verbonden procedures. 7. Stimulering mainportgebonden verkeer SchipholGroupwerktinsamenwerkingmetderelevante
Maatregelen voor het realiseren van een selectieve partijen en andere verdeling van verkeer betrokkenen een voorstel uit op basis waarvan bij toewijzing van nieuwe slots het

1. Uitbreiding regionale luchthavencapaciteit hub- en mainportgebonden verkeer gestimuleerd wordt. Vóór 31 december 2012 wordt de besluitvorming over SchipholGroupzetditvoorstelomineenlokaalrichtsnoer mogelijke verdere capaciteitsuitbreiding op luchthavens van voor slotallocatie. nationale betekenis voorbereid. Het kabinet is bereid tot verdere capaciteitsuitbreiding op de luchthavens van 8. Monitoring nationale betekenis tot en met 2020. Er is bepaald dat er tweemaal per jaar overleg wordt gevoerd tussen het Rijk en Schiphol over de voortgang van de
2. Luchtruimindeling ten behoeve van selectiviteit uitvoering van de afspraken uit het convenant, de marktont- Uitbreiding van operaties op specifieke luchthavens van wikkelingen en de capaciteitsontwikkelingen en de daaraan nationale betekenis vereist een aanpassing door het Rijk (in verbonden procedures. internationaal verband) van het luchtruim opdat het verkeer van en naar Schiphol geen hinder ondervindt. 5.4Gerichteontwikkelingvan
3. Operationele maatregelen ten behoeve van selectiviteit luchthavens Luchtvaartpartijen geven uitvoering aan een adequate beschikbaarheid van start- en landingsbanen, luchtverkeers- leiding- en grondafhandelingscapaciteit, conform de 5.4.1 De luchthaven Schiphol specificaties van het niet-mainportgebonden verkeer. Het kabinet kiest voor selectieve groei op de luchthaven
4. Restrictieve ontwikkeling van Schiphol Schiphol gekoppeld aan de ruimtelijk-economische Tot en met het gebruiksjaar 2020 wordt de ontwikkeling op Schiphol ontwikkeling van de regio. De schaarse capaciteit op als volgt begrensd: Schiphol is bedoeld voor het verkeer dat economisch
·eenmaximaalverkeersvolumevan510.000vliegtuigbewe- bijdraagt aan de netwerkkwaliteit, hubfunctie op de gingen (exclusief "general aviation") per jaar in de periode mainport (mainportgebonden) en de ruimtelijke economie
2010 tot en met het gebruiksjaar 2020, passend binnen de van de omgeving. grenzen van gelijkwaardigheid;

· vanaf 2012 tot en met 2020 wordt het verkeersaanbod in de nacht en de vroege ochtend begrensd tot maximaal 32.000 Mainport Schiphol in perspectief van vliegtuigbewegingen per jaar in de periode van 23.00 uur gebiedsontwikkeling tot07.00uur. De ruimtelijke ontwikkeling in de omgeving van de luchthaven Schiphol wordt gedreven door de ambitie om de
5. Stimulering luchtvaartmaatschappijen Randstad door te ontwikkelen tot een concurrerende en Rijk en Schiphol zullen, bij het gradueel en oplopend duurzame Europese topregio, met een aantrekkelijk beschikbaar komen van capaciteit op luchthavens van vestigingsklimaat voor internationale bedrijven nationale betekenis, de op Schiphol opererende luchtvaart- (Ontwikkelingsbeeld Noordvleugel 2040 en Structuurvisie maatschappijen oproepen om, met inachtneming van de Randstad 2040). Voor Nederland is de Randstad het economische en operationele randvoorwaarden en de zwaartepunt met twee grote knooppunten Rotterdam en mogelijkheid competitief te zijn en te blijven in de markt Schiphol. Vanuit deze context heeft de mainport Schiphol voor luchtvervoer, hun eigen niet-mainportgebonden een grote betekenis voor de economische kracht en Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 61

dynamiek van (de regio) Amsterdam, de (noordelijke) voor de lange termijn een grote betekenis voor de economi- Randstad en Nederland. De mainport Schiphol vervult een sche kracht en dynamiek van (de regio) Amsterdam, de krachtige ruimtelijk-economische functie in de (noorde- Randstad en Nederland. De Structuurvisie Randstad 2040 lijke) Randstad en speelt een rol in het algehele woon-, geeft hiermee richting als integraal ruimtelijk denkkader voor werk- en leefklimaat. Het is tevens een hoogwaardig de ontwikkeling van de Randstad. Voorts zijn meer gebieds- knooppunt van verschillende (inter)nationale en regionale gerichte ruimtelijke keuzes op een lager geografisch vervoersstromen en -modaliteiten. Bovendien heeft de schaalniveau nodig, evenals een meer toegespitste uitwer- luchthaven grote invloed op de ruimtelijke ontwikkelingen king van de luchtvaartspecifieke keuzes van het kabinet. Dit en de mogelijkheden in de (noordelijke) Randstad in het doet het kabinet in de Structuurvisie voor de Mainport algemeen en de regio Amsterdam in het bijzonder. De Schiphol en de regio. De Luchtvaartnota en de Structuurvisie ambitie van Amsterdam is om een metropool te vormen die Randstad 2040 geven samen op hoofdlijnen richting aan de vooral wordt gekenmerkt door diversiteit, menging van verdere ontwikkeling van Schiphol in de komende decennia functies (onder andere economisch, sociaal, cultureel, en de op te stellen Structuurvisie. landschappelijk) en duurzaamheid. Deze Metropoolregio wil het internationaal georiënteerde profiel, de centrale Structuurvisie voor de Mainport Schiphol knooppuntpositie en het contact- en kennisintensieve en de regio karakter van de economie versterken. Hier horen functies Het kabinet is in 2008 op basis van het Verkenningenbesluit voor internationale dienstverlening, bijvoorbeeld op het over de lange termijn ontwikkeling van Schiphol (maart gebied van ICT en kennis bij. In de Metropoolregio is 2008) begonnen met het opstellen van een Structuurvisie bovengemiddeld behoefte aan woningen, kantoorlocaties voor die lange termijn ontwikkeling. In oktober 2008 heeft en bedrijventerrein. Bedrijven willen zich vestigen rondom het kabinet daarvoor een Plan van Aanpak naar de Tweede Schiphol en die bedrijvigheid zorgt weer voor verdere Kamer gestuurd79. Naar aanleiding van het advies van de verstedelijking. Commissie ROL en het ingezette Alderstraject voor de luchthavens van nationale betekenis heeft het kabinet Specifiek voor Schiphol en zijn omgeving geldt dat er sprake besloten deze lange termijn Structuurvisie anders in te is van een sterk toegenomen internationale concurrentie en richten. ontwikkeling van de regionale economie in de richting van internationale dienstverlening. Deze inzichten, zoals ook de Om het perspectief van gebiedsontwikkeling voor Schiphol Commissie ROL beschrijft, vragen voor Schiphol om een verder uit te werken stelt het kabinet nu een Structuurvisie actualisering van het mainportconcept. Schiphol wordt voor de Mainport Schiphol en de regio op. Ten behoeve momenteel primair beschouwd vanuit zijn knooppuntfunc- deze Structuurvisie wil het kabinet nauw samenwerken met tie van verbindingen, waarbij het knooppunt voor een groot de decentrale overheden, de luchtvaartpartijen en andere deel drijft op transfer van passagiers. Het netwerk van stakeholders. Belangrijk hierbij is om samen te komen tot verbindingen op Schiphol bepaalt vervolgens de aantrekke- een integrale ruimtelijk-economische visie op gebiedsont- lijkheid van de vestigingsplaats, die vooral werd gekenmerkt wikkeling op en rond de luchthaven Schiphol en deze te door logistiek en distributie. koppelen aan een samenhangend luchtruimontwerp voor Schiphol.
In lijn met het advies van de Commissie ROL vindt het De centrale opgave voor alle betrokken partijen is het geven kabinet dat een geactualiseerd mainportconcept moet van een ruimtelijk-economische visie op de mainportregio worden ontwikkeld. Hierin staat de wederzijdse beïnvloe- voor de lange termijn (2040) op basis van een nieuw ding centraal van de economie van de luchthaven en de mainportconcept en de Luchtvaartnota inclusief het economie van de regio waarvan zij onderdeel uitmaakt. Het Aldersadvies. mainportconcept moet duiden wat de relatie tussen
luchtvaart, ruimtelijke economie en luchthavenontwikke- De volgende stappen worden voorzien: ling is en hoe deze in de praktijk werkt. Hiermee kan 1. Als eerste stap wordt het mainportconcept geactualiseerd bijvoorbeeld de thuismarkt voor luchtvaart in Nederland en op basis daarvan wordt een functionele specificatie worden versterkt. Het geactualiseerde mainportconcept opgesteld. wordt gebaseerd op de Luchtvaartnota.

2. Vervolgens wordt dit concept verder uitgewerkt in: Het versterken van de luchthaven Schiphol als centrale `hub' · een door Rijk en regio gedeelde ruimtelijk-economi- is een opgave om deze ambities te kunnen waarmaken. In de sche visie op de mainportregio; Structuurvisie Randstad 2040 maakt het kabinet ruimtelijke · een ontwerp voor het luchtvaartnetwerk; keuzes voor de lange termijn, die bijdragen aan een aantrek- · een operationeel luchtzijdig concept met aandacht kelijke en duurzame Randstad, die internationaal concurre- rend is. Vanuit deze context heeft de luchthaven Schiphol ook 79 Tweede Kamer 2008 ­ 2009, 29 665, nr. 109
62 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

voor luchtroutes, ontwikkeling van een stelsel van aspecten betrokken bij de luchthavenontwikkeling. Na samenwerkende luchthavens ten behoeve van het afronding van het Alderstraject wordt door het Rijk bezien of internationale verbindingennetwerk en herindeling de Structuurvisie voor de Mainport Schiphol en de regio ook van het nationaal luchtruim in het licht van internatio- nog moet ingaan op (een andere locatie voor) de luchthaven nale ontwikkelingen. Lelystad.
3. Op basis van het mainportconcept, de ruimtelijk-economi- Het contract dat in het kader van Randstad Urgent tussen de sche visie en het operationeel luchtzijdig concept wordt wethouder van Amsterdam en de minister van VenW is vervolgens bepaald of er (beleids)maatregelen ingezet afgesloten over Schiphol en Lelystad, wordt met de aanpak moeten worden door het Rijk. Het gaat daarbij om van de Structuurvisie en het traject van de heer Alders afwegingen van verschillende typen maatregelen zoals: gekoppeld aan de volgende bepalende resultaten (die beide
· reserveren (bijvoorbeeld banenstelsel, later in dit hoofdstuk aan de orde komen): tweede terminal); · Ten behoeve van Schiphol: de Algemene Maatregel van
· investeren (landzijdige bereikbaarheid, Bestuur (AMvB) parallelle Kaagbaan en de functionele vestigingsklimaat); specificatie van het mainportconcept (in het kader van de
· faciliteren (luchtzijdige bereikbaarheid en landzijdige Structuurvisie voor de Mainport Schiphol en de regio); functies als wonen en werk); · Ten behoeve van Lelystad: de uitkomsten van het traject van
· prioriteren (afweging maken tussen de verschillende de heer Alders voor Lelystad. belangen);

· stimuleren (betrokken partijen bewegen om maatrege- Ruimte tot en met 2020 len te realiseren). Voor de versterking van de internationale bereikbaarheid is het nodig om nu en in de toekomst ruimte op Schiphol te Deze inzet betekent een inhoudelijke en procesmatige hebben voor mainportgebonden luchtverkeer, dat econo- koerswijziging in het traject van de Structuurvisie misch zo veel mogelijk bijdraagt aan de netwerkkwaliteit op Luchthavenontwikkeling voor de Mainport, waarover in de mainport, de hubfunctie en de vestigingsplaats. oktober 2008 een Plan van Aanpak aan de Tweede Kamer is aangeboden. In de Structuurvisie volgens de oude opzet zou Op dit moment is er sprake van een economische crisis. Deze eind 2009 een afweging worden gemaakt tussen verschil- raakt ook de luchtvaart. De vooruitzichten en prognoses voor de lende (locatie)alternatieven (Schiphol, Eindhoven, Lelystad korte termijn maken dat de luchtvaart onder druk staat, zoals en ruimtelijke krimp) om knelpunten voor luchthavencapaci- ook in hoofdstuk 4 is aangegeven. De inzet is nu vooral de crisis teit op de lange termijn op te lossen. Het kabinet kiest er voor goed door te komen en te zorgen dat ­ zodra de markt weer in de Structuurvisie in de nieuwe opzet te kijken naar de aantrekt ­ de groei zich ook weer in Nederland zal voordoen. koppeling tussen ruimtelijk-economische ontwikkelingen en Dat vraagt in elk geval om de huidige mainportgebonden luchtvaart- en luchthavenontwikkelingen in de mainportre- segmenten op Schiphol vast te houden. Voor de langere termijn gio rond Schiphol en daarvoor als eerste stap de invulling van verwacht het kabinet dat de groei van de luchtvaart doorzet. een nieuw mainportconcept voor Schiphol uit te werken. Dergelijke patronen hebben zich vaker voorgedaan, bijvoor- beeld na de aanslagen op het WTC in New York en het uitbreken In lijn met het advies van de Commissie ROL wordt hiervoor van SARS. Het kabinet wil in deze periode van economische ruim de tijd genomen, zodat gekomen kan worden tot een crisis zorgen dat de Nederlandse luchtvaartsector goed zoveel mogelijk door Rijk, luchtvaartpartijen, regio en voorbereid een volgende periode van ontwikkeling in kan gaan. andere betrokkenen gedeelde visie. In overleg met de relevante stakeholders wordt de nieuwe inzet voor de Het is dus van belang ervoor te zorgen dat de gewenste groei Structuurvisie geoperationaliseerd en vertaald naar een zich in Nederland ook daadwerkelijk voor kan doen. Dit is niet nieuwe planning. Deze inzet wordt opgenomen in een het enige doel van het kabinet. Het kabinet beoogt tevens de brief, die na het verschijnen van de Luchtvaartnota aan de duurzaamheid van de luchtvaart te stimuleren. Daarom wil Tweede Kamer wordt aangeboden. het kabinet dat de groeiruimte voor de luchtvaart vooral "verdiend" moet worden door de sector. Op het punt van De Structuurvisie zal zich dus primair richten op de duurzaamheid liggen op langere termijn mogelijkhedent om gebiedsontwikkeling rond Schiphol. De gebiedsontwikke- grote winst te behalen op het stiller, schoner en zuiniger ling voor de locaties Eindhoven en Lelystad wordt uitge- maken van de luchtvaart. Innovatie en technologische werkt in het traject van de heer Alders met de regio's rond vernieuwing (vooral operationeel) in de sector zijn daarvoor deze luchthavens. In dat traject wordt nadrukkelijk een cruciaal. Om kansen te verzilveren moeten nog sterkere (prijs) koppeling gelegd met de ambities voor Brainport prikkels voor de sector worden ingebouwd om prestaties op (Eindhoven) en Randstad Urgent (Lelystad in het kader van het gebied van milieu, klimaat en veiligheid te verbeteren. de RAAM-brief). Ook worden in dat traject de luchtzijdige Het kabinet introduceert voor de periode na 2020 daarom Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 63

onderanderealshandhavingstelseleen50/50-beginselten krachtig economisch herstel na afloop van de huidige crisis. aanzien van de verdeling van de winst door vermindering Het SEO-onderzoek geeft aan dat de kans, dat er in 2020 vangeluidshinder:50%magdoordesectorwordenbesteed 580.000vliegtuigbewegingengerealiseerdworden,groteris aanverderegroeien50%komttengoedeaandeomgeving geworden door het op nul stellen van de vliegbelasting. Zoals in de vorm van vermindering van de geluidsoverlast. In in de kabinetsreactie op het Aldersadvies is afgesproken zal hoofdstuk6wordthierverderopingegaan. conform het Aldersadvies een vierjaarlijkse evaluatie van de gemaakte afspraken plaatsvinden, te beginnen in 2012. Het kabinet is tegen het structureel vaststellen van Hierbij worden ook economische en technologische volumeplafonds voor het aantal vliegtuigbewegingen, dat ontwikkelingen betrokken. geaccommodeerd zou moeten worden op Schiphol.
Dergelijke plafonds leiden niet tot de juiste prikkels voor de Een nadere onderbouwing voor de gemaakte keuzes en de sector om betere prestaties te leveren. Echter, in de periode hoofdpunten uit de analyse van SEO zijn opgenomen in tot en met 2020 zijn geen grote technologische ontwikke- bijlage C bij deze nota. lingen te verwachten, die kunnen leiden tot introductie van een nieuw operationeel concept dat leidt tot een aanzienlijk Alders-afspraken in het perspectief van de Welvaart lagere belasting van de omgeving en dat dus kansen biedt en Leefomgeving (WLO) scenario's voor het verdienen van groeiruimte80. Op basis van deze Het kabinet gaat naar aanleiding van het Aldersadvies voor de overwegingen heeft het kabinet ervoor gekozen om in lijn korte en middellange termijn uit van 480.000 vliegtuigbewe- met het Aldersadvies voor de periode tot en met 2020 een gingenin2012en510.000vliegtuigbewegingenin2020.Deze volumeplafond in te stellen op Schiphol voor maximaal maxima zijn ontleend aan verwachtingen ten aanzien van
510.000 vliegtuigbewegingen. Hiervan vinden maximaal ontwikkelingen in de markt. Rond 2020 is de verwachting dat
32.000bewegingenplaatstussen23:00en07:00uur. devraagopongeveer580.000vliegtuigbewegingenuitkomt. Dit plafond op Schiphol is niet voldoende om de verwachte Deze verwachtingen zijn door de sector opgesteld. Verder is marktvraagtotenmet2020teaccommoderen(580.000 door marktpartijen een inschatting gemaakt van de capaciteit vliegtuigbewegingen). In het Aldersadvies is na een scherpe op Schiphol omstreeks 2020. Deze is binnen gelijkwaardig- en zorgvuldige afweging tussen economie en milieu heidmaximaal540.000vliegtuigbewegingen.IndeAlders- waaronder de geluidsproductie daarom niet alleen gekozen afspraken is dus gekozen voor een beperking van deze voor selectieve groei op Schiphol, maar ook voor de inzet maximale capaciteit op Schiphol. van enkele luchthavens van nationale betekenis om de In de WLO-scenario's zijn aannames gemaakt omtrent de nationale vraag op te vangen. Het kabinet heeft deze lijn economische groei, de groei van de bevolking en de mate van overgenomen, ook ten behoeve van de ruimtelijk-economi- technologische ontwikkeling. Deze aannames lopen sterk sche ontwikkeling van de betreffende regio's. uiteen met als doel om heel verschillende omgevingen te creëren. De aannames zijn vertaald naar mogelijke toekom- Naar aanleiding van de motie van de Tweede Kamerleden stige situaties voor de luchtvaart op Schiphol, zowel ten Cramer en Tang81 om snel een geactualiseerde groeiprog- aanzien van de marktvraag als ten aanzien van de beschikbare nose voor Schiphol te maken en deze mee te geven met de capaciteit. In onderstaande tabel worden de Alders-afspraken regionale Alderstafels over het accommoderen van geplaatst in het perspectief van de WLO-scenario's. vluchten, heeft het kabinet SEO de opdracht gegeven om een dergelijke prognose te maken. De analyse van SEO laat Geschatte marktvraag in relatie tot de beschikbare capaciteit op Schiphol in zien dat bij verschillende netwerkscenario's de aantallen WLO-scenario's en het Alders-akkoord in aantal vliegtuigbewegingen (Bron: scenarioberekeningen met het Aeolusmodel)
vliegbewegingen in 2020 in de orde van grootte tussen
570.000en675.000liggen.Daarbijisuitgegaanvaneen y en
80 In het Aldersadvies wordt geconcludeerd dat dit tot en met 2020 niet et reëel is omdat: l abol
· Het operationeel concept niet voldoet aan de markt- en netwerkeisen Jaar G monocE ransatlantic T Mark Alders- afsprak Strong Europe Regional Communities (ofwel de voor de hub-operatie benodigde capaciteit voor landings- of 2012 startpieken (80/40 vliegtuigbewegingen)) en leidt als gevolg van vraag 547.000 501.000 480.000 427.000 386.000 afnemende betrouwbaarheid en connectiviteit tot forse bedrijfsecono- capaciteit *) 473.000 478.000 480.000 428.000 388.000 mische schade voor Air France/KLM en tot een afkalvend netwerk van 2020 bestemmingen en frequenties; vraag 804.000 672.000 580.000 495.000 376.000
· De hinderbeperking die in het buitengebied wordt behaald met het capaciteit *) 609.000 621.000 510.000 509.000 383.000 toepassen van naderingen in glijvlucht CDA's (Continuous Descent Approach) overdag (circa 10% minder gehinderden), niet opweegt *) De capaciteit in de WLO-scenario's varieert per scenario. In elk scenario is de tegen de toename van de geluidsbelasting in het binnengebied (circa capaciteit berekend als het aantal vliegtuigbewegingen dat binnen de
10% meer geluidsbelaste woningen). Hierdoor passen de onderzochte beperkingen van het Schipholbeleid (i.c. een maximaal Totaal Volume Geluid) alternatieven niet binnen de gelijkwaardigheidcriteria. mogelijk is, waarbij dit aantal varieert met de in het scenario veronderstelde
81 Tweede Kamer 2008 ­ 2009, 29 665, nr. 123. technologische vooruitgang en snelheid van vlootvernieuwing.
64 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Voor 2012 en 2020 ligt de door de sector geschatte omvang wordt gebruikt voor starten en landen, gunstige effecten van de marktvraag in het midden van de vier scenario's. In de heeft voor de totale geluidbelasting in de Schipholregio en scenario'smetrelatiefhogegroei(GlobalEconomyen bijdraagt aan een robuust ruimtelijk ontwikkelings- Transatlantic Market) is de vraag omvangrijker dan de door perspectief. Deze maatschappelijke waarde acht het kabinet Alders afgesproken capaciteit op Schiphol (480.000 in 2012; van dusdanig belang, dat het de ruimtelijke reservering van
510.000in2020).Indezescenario'sisoverigensdeomvang de parallelle Kaagbaan juridisch wil borgen. Dit heeft het van de marktvraag groter dan de prognose die in het kabinet met het reserveringskader voor de parallelle Alders-akkoordisgehanteerd(580.000in2020).Dit Kaagbaan (na het vervallen van de streekplanreservering van impliceert dat in deze scenario's meer capaciteit elders de provincie Noord-Holland) vastgelegd83. Het reserverings- beschikbaar zou moeten zijn dan de capaciteit die door kader geeft uitwerking aan het reserveringsgebied en het Aldersc.s.wordtbepleit(70.000vliegtuigbewegingenop ruimtelijke regime. Proportionaliteit tussen het maatschap- Lelystad en Eindhoven). pelijke belang van de reservering en andere belangen is daarbij als uitgangspunt genomen. Het kabinet heeft Vanwege de teruglopende marktvraag heeft het kabinet SEO aangegeven dit reserveringskader verder te verankeren in de opdracht gegeven om tot een geactualiseerde groeiprog- een AMvB voor de parallelle Kaagbaan onder de nieuwe Wet nose voor Schiphol tot en met 2020 te komen. SEO ruimtelijke ordering (Wro). Deze AMvB wordt in 2009 concludeert dat ­ uitgaande van drie netwerkscenario's met opgesteld door het Rijk. vliegbelasting­deaannamevan580.000bewegingen
realistisch. De afschaffing van de vliegbelasting maakt het Het karakter van het reserveringsbeleid is gericht op: realiteitsgehaltevande580.000bewegingeneenstukgroter. 1. Het behouden van bestaande planalogische bestem- In onderstaande tabel zijn de gegevens van SEO samengevat. mingen en bestaande ontwikkelingsmogelijkheden daarbinnen;
Aantal vliegtuigbewegingen (*1000) op Schiphol in 2020 2. Het middels gebruiksregels onder voorwaarden toestaan bij verschillende scenario's. van (tijdelijke) ontwikkelingen, wanneer deze van groot Grote rol Evenwichtige Grotere rol maatschappelijk belang zijn. Dit tot besloten wordt over Parijs hub-ontwik- Schiphol de aanleg van een parallelle Kaagbaan. kelingen
Met ticket tax 570 610 630 Juist vanwege het onder voorwaarden toestaan van tijdelijke ontwikkelingen staat het Rijk open voor het initiatief van de Zonder ticket-tax 615 655 675 regio om de provinciale weg N201 (tijdelijk) via een tracé over de baanreservering aan te leggen onder voorwaarde dat: Idem met lagere 570 610 630 · de reservering van de parallelle Kaagbaan geborgd blijft; economische groei · er een alternatief voor de weg is, die tijdig kan worden gerealiseerd indien besloten wordt tot aanleg van de parallelle Kaagbaan;
Parallelle Kaagbaan · er geen beroep wordt gedaan op een aanvullende Het kabinet borgt de ruimtelijke reservering voor een rijksbijdrage voor aanleg én omlegging van de N201 parallelle Kaagbaan via een Algemene Maatregel van Bestuur bovenop de reeds toegekende bijdrage. (AMvB) en zorgt voor efficiënt ruimtegebruik door een · partijen tot een overeenkomst komen waarin de tijdelijke aanleg van de provinciale weg N201 over de voorwaarden op meer detailniveau worden vastgelegd. reservering mogelijk te maken. Het Rijk staat dus open voor de mogelijkheid van de aanleg van de N201 in de vorm van Het Rijk onderkent met regionale partijen dat de inpassing de zogenoemde Boerenlandvariant indien aan een aantal van de N201 op termijn bij een eventuele aanleg van de eerder gestelde voorwaarden is voldaan. parallelle Kaagbaan eenvoudiger en efficiënter in te passen is in de omgeving dan wanneer nu direct voor het `omleg- Uit het Verkenningenbesluit lange termijn Schiphol (maart gingstracé' gekozen wordt. Dat maakt dat het Rijk onder
2008) is gebleken dat de parallelle Kaagbaan voor de lange voorwaarden bereid is om een aanleg van de N201 in twee termijn ontwikkelingsmogelijkheden van Schiphol een stappen (tijdelijke variant en verleggingsvariant) in waardevolle optie kan zijn, omdat het niet alleen de overweging te nemen. betrouwbaarheid van de operatie op Schiphol kan doen verbeteren, maar ook een potentieel maatschappelijk nut Hiermee is er een proportioneel en adaptief ruimtelijk heeft. In het verkenningenbesluit lange termijn Schiphol82 kader, waarbinnen de dynamiek van ontwikkelingen op de is geconcludeerd dat de parallelle Kaagbaan, indien deze grond kan worden verbonden: het combineren van
82 Tweede Kamer 2007 ­ 2008, bijlage bij 29.665, nr. 85. 83 Tweede Kamer 2007 ­ 2008, bijlage bij 29.665, nr. 109. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 65

gebruiksfuncties, zekerheid voor de omgeving en meer voorhetbiedenvanextraruimtevoor70.000point-to-point duidelijkheid naar de toekomst toe. (niet-mainportgebonden) vliegtuigbewegingen op De Commissie ROL geeft aan dat er lasten van de reservering Eindhoven en Lelystad. bij andere partijen dan Schiphol liggen, waardoor er geen Het kabinet zet in op snellere, eenvoudigere en betere scherpe afweging tussen de baten en lasten van de baanre- besluitvorming over luchthavens met brede betrokkenheid servering kan plaatsvinden. Het kabinet meent dat met het (met name in de beginfase). Een eerste stap hierin is de huidige reserveringsbeleid bestaande ontwikkelingsmoge- volledige inwerkingtreding van RBML. lijkheden niet worden beperkt, mits deze binnen de huidige wettelijke ruimtelijke kaders plaatsvinden (zoals vastgelegd Snellere en betere besluitvorming in bestemmingsplannen en het LIB). De reservering vormt Het kabinet hecht waarde aan het advies van de Commissie zodoendevoorbijvoorbeeldhetGroenenbergterreingeen Elverding84 over sneller en betere besluitvorming. Het Rijk belemmering. zalinvullinggegevenaanactie6uithetActieplanSnelleren Beter85: doorvertaling advies Sneller en Beter naar andere Het kabinet merkt verder op dat een deel van de gronden infrastructurele projecten. In dit verband wordt voor zes voor en in de directe omgeving van de parallelle Kaagbaan luchthavens van nationale betekenis (Lelystad, Rotterdam, in eigendom is van Schiphol. Schiphol kan zodoende wel Eelde, Maastricht, Twente en de militaire luchthaven degelijk een afweging tussen lasten en baten maken en dat Eindhoven) door het Rijk onderzocht: gebeurt in de praktijk ook. Zo maakt een goede inpassing · welke aanbevelingen uit het advies van Elverding direct van een eventuele parallelle Kaagbaan deel uit van de toepasbaar zijn en integraal kunnen worden ruimtelijke ontwikkelingsstrategie van Schiphol Real Estate. overgenomen;
· op welke punten voorstellen op maat moeten worden In economische betekenis heeft het Centraal Planbureau ontwikkeld; (CPB) eerder (2003) geconstateerd dat met het verder · hoe de voorstellen worden ontwikkeld en; kunnen ontwikkelen van de grond baten gerealiseerd · hoe de voorstellen worden geïmplementeerd. zouden kunnen worden, die door de reservering niet zijn gerealiseerd.Geconcludeerdisechternaeenbrede De uitkomsten van deze onderzoeken worden vertaald naar kengetallen kosten-batenanalyse dat het welvaartseffect het Actieplan voor niet-tracéwetplichtige projecten, dat desondanks positief is en afhankelijk van het ontwikkelsce- medio 2009 aan de Tweede Kamer wordt aangeboden. Bij nario varieert van tussen de 0,2 en 1,9 miljard (netto de uitvoering van het actieplan worden regionale contante waarde). overheden en luchthavens betrokken. Het kabinet concludeert dat de baanreservering van de Vooruitlopend op de brief aan de Tweede Kamer zijn en parallelle Kaagbaan van grote maatschappelijke waarde is worden al acties opgepakt die bijdragen aan een snellere en en om een afweging vraagt, die veel verder gaat dan een betere besluitvorming voor luchthavens. De eerste actie is de zuiver bedrijfsmatige afweging van en voor de luchthaven volledige inwerkingtreding van de wet RBML rond de zomer Schiphol. De maatschappelijke verdeling van baten en van 2009. De wet RBML is eind 2008 aangenomen door de lasten van de baanreservering zal daarbij in verschillende Eerste Kamer. Nu worden de onderliggende besluiten alternatieven van het banenstelsel anders liggen, en is niet gefinaliseerd zodat de wet kan worden geïmplementeerd. aan één partij toe te schrijven. De focus zou dan ook niet zozeer moeten liggen op een mechanisme om baten en Door de wet RBML kan besluitvorming over luchthavens lasten bij Schiphol neer te leggen, maar meer op een sneller plaatsvinden doordat de toets aan en eventuele scherpere analyse van de maatschappelijke kosten en baten aanpassing van planologische kernbeslissingen bij nieuw te ter ondersteuning van de afweging van de parallelle starten procedures komt te vervallen. De besluitvorming Kaagbaan voor de lange termijn ontwikkeling van Schiphol. wordt door de wet RBML ook beter, omdat het bevoegd Het kabinet zal deze analyse in de Structuurvisie voor de gezag voor luchthavens op dat niveau wordt neergelegd Mainport Schiphol en de regio uitvoeren. waar het hoort ("decentraal wat kan en centraal wat moet"). De besluitvorming over luchthavens van regionale

5.4.2 Luchthavens van nationale betekenis betekenis wordt gedecentraliseerd naar de provincies. Deze decentralisatie van bevoegd gezag stelt de provincie in staat Het kabinet wil zorgen dat luchthavens van nationale haar rol als gebiedsregisseur beter waar te maken. betekenis kunnen functioneren in relatie tot de ruimtelijk- Omgevingsbeleid en gebiedsontwikkeling zijn immers economische ontwikkelingsmogelijkheden van de regio. Voor de periode tot en met 2020 kiest het kabinet, afge- 84 Advies Commissie Versnelling Besluitvorming Infrastructurele Projecten, stemd op de marktontwikkelingen en op basis van een "Sneller en Beter", april 2008
85 Actieplan Sneller en Beter, ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2 proces met de regio onder leiding van de heer Alders, oktober 2008
66 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

taken van de provincie. Hieronder vallen onder meer onderbouwing. Het Rijk zal zijn rol als bevoegd gezag ruimtelijke ordening, mobiliteit, regionale economie en scherper afbakenen, met name door de beoordeling van inrichting van het landelijk gebied. Daarmee is de provincie aanvraag, onderbouwing en belangenafweging expli- nu reeds verantwoordelijk voor de inpassing van de cieter in het proces te markeren. luchthaven in de wijdere omgeving. Het ligt dan ook in de rede dat provincies de bevoegdheid krijgen toebedeeld om Eindhoven en Lelystad te besluiten over de ruimte die zij aan deze kleine luchtha- Eindhoven en Lelystad zijn voor het kabinet in verband met vens willen geven. de nationale capaciteitsvraag de twee luchthavens, die extra ruimte moeten bieden aan niet-mainportgebonden verkeer Ook de besluitvorming over openingstijden vereist in de periode tot en met 2020. Op basis van inzichten van de regionaal maatwerk, waarbij zowel de belangen van luchtvaartsectorwordtuitgegaanvancirca70.000vliegtuig- netwerkontwikkeling als regionale ruimtelijk-economische bewegingenperjaartotenmet2020,waarvan35.000toten ontwikkeling worden afgewogen. Het kabinet doet dan ook met2015ennogeenscirca35.000totenmet202086. Het geen generieke uitspraken op dit punt maar wil dat van kabinet gaat tot en met 2020 ook uit ­ als richtgetal ­ van geval tot geval - afhankelijk van de regionale ruimtelijk- een gelijkwaardige verdeling van het verkeer over ecomische context en het gesprek daarover met de regio, EindhovenenLelystad(dus35.000­35.000vliegtuigbewe- zoals bijvoorbeeld in het Alderstraject voor Eindhoven en gingen), waarbij wordt uitgegaan van een gefaseerde Lelystad - daarover afspraken gemaakt worden, die zullen aanpak, die past bij de marktontwikkeling. worden vastgelegd in de luchthavenbesluiten.
Hetkabinetspreektvoordeperiodetot2015hetvoornemen
Aanvullend op de wet RBML zullen in ieder geval de uit om op de militaire luchthaven Eindhoven mogelijkhe- volgende twee acties worden uitgevoerd om te kunnen den te scheppen voor uitbreiding van het aandeel civiel komen tot snellere besluitvorming. Ten eerste worden verkeer met in beginsel 30.000 vliegtuigbewegingen boven succesvolle maatregelen voor zinvolle effectbepaling van ophethuidigemaximumvan21.175bewegingen(dit weginfrastructuurprojecten (acties 21 en 22 uit het maximumcorrespondeertmet4,74km2 gebruiksruimte). Actieplan Sneller en Beter) waar mogelijk toegepast op Watbetreftdeperiodetot2015wordtvoordemogelijkhe- luchthavenprojecten. Het gaat dan concreet om eenvoudi- denopLelystaduitgegaanvan5.000vliegtuigbewegingen ger rekenen. Ten tweede werkt het Rijk aan een effectieve conform de startnotitie van de exploitant voor Lelystad accommodatie van vluchten voor hulpdiensten (bijvoor- (rekening houdend met de kaders van de Structuurvisie beeld politie- en traumahelikopters), ook in de nacht, Lelystad). Totaal gaat het dus om een luchthavencapaciteit zonder dat hiervoor tijdrovende besluitvormingsprocedures van35.000vliegtuigbewegingentotenmet2015. moeten worden doorlopen.
Voordeperiode2015­2020ishetkabinetvoornemensom
De besluitvorming moet en kan niet alleen sneller, maar de extra ruimte voor vliegtuigbewegingen verder te ook beter. Ook het advies van de Commissie ROL biedt vergrotenmet35.000totintotaalcirca70.000extra hiervoor een aantal aanknopingspunten. bewegingen. Voor uitbreiding van het civiel verkeer op de Daarnaast zal nadruk komen te liggen hierbij meer te militaire luchthaven Eindhoven geldt daarbij een maximum liggen op het bestuurlijke besluitvormingsproces, vanintotaal35.000extravliegtuigbewegingen. waarbij een breed pallet aan belanghebbenden
betrokken wordt. De Alderstafels (Schiphol, Eindhoven Het kabinet heeft de heer Alders gevraagd om binnen dit en Lelystad) en de Commissie Van Heijningen kader met de regionale en lokale bestuurders, de exploitan- (Rotterdam Airport) zijn hiervan goede voorbeelden. ten (militair en civiel) en andere belanghebbenden uit de Inhoofdstuk7wordthiernaderopingegaan. regio voor de zomer van 2009 een advies uit te brengen aan het kabinet. De heer Alders is verzocht om in te gaan op de Bij snellere en betere besluitvorming hoort een profes- regionaal ruimtelijk-economische visie in relatie tot de sionele rol van het bevoegd gezag. Het gaat hier om de ontwikkeling van de luchthavens, de wijze waarop samen rol van het Rijk als bevoegd gezag voor de luchthavens met de regio's invulling gegeven kan worden aan het van nationale betekenis. Bij deze rol hoort een integrale accommoderen van de nationale capaciteitsvraag en de afweging van belangen, alvorens een besluit te nemen. steun voor dit voorstel in de regio. De initiatiefnemer (veelal een luchthavenexploitant) voor een te nemen besluit draagt hiervoor beslisinforma- tie aan. Deze informatie heeft niet alleen betrekking op de beoordeling van milieueffecten, maar ook op het 86 De aantallen zijn afhankelijk van de marktontwikkeling en de inzet van aantonen van nut en noodzaak van een bepaalde maatregelen (conform het convenant Behoud en versterking mainport functie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol) om een selectieve beslissing, ofwel de maatschappelijk-economische ontwikkeling van Schiphol te stimuleren. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 67

Daarbij moet rekening worden gehouden met: Eindhoven
· de openingstijden87; Voor Eindhoven geldt dat de status als militaire luchthaven
· de gevolgen voor de milieukaders; ongewijzigd blijft. Dat betekent dat het bij Eindhoven gaat
· de mogelijkheden voor het stimuleren van schone en om vergroting van de mogelijkheden voor het civiele stillere vliegtuigen, conform het selectiviteitbeleid van medegebruik binnen de totale geluidsruimte89. Uitbreiding Schiphol; van het civiele medegebruik gaat niet ten koste van de
· de mogelijkheden voor verdere hinderbeperkende en Nederlandse militaire functies op Eindhoven. Aan de heer milieumaatregelen; Alders is expliciet verzocht om te bezien welke mogelijkhe-
· de samenhang met de regionale ruimtelijk-economische denerzijnom35.000vliegtuigbewegingenopEindhoven context; onder te brengen en welke optimale vlootmix onder welke
· de noodzakelijke infrastructurele aanpassingen, zowel condities daarbij past. wat luchthaveninfrastructuur en -faciliteiten betreft als ten aanzien van de landzijdige bereikbaarheid/ontslui- De ontwikkeling sluit zoveel mogelijk aan bij de groene, ting; nadrukkelijk komen hierbij ook de financieringsmo- (technologisch) innovatieve ambitie van de regio en gelijkheden aan bod; Brainportdoelen, waarbij onderzocht wordt in hoeverre het
· de luchtverkeersdienstverlening; mogelijk is om, via de aard en de omvang van het netwerk
· de consequenties met betrekking tot de indeling van het aan bestemmingen, de regionaal-economische ontwikke- luchtruim (waaronder de interferentie met het luchtruim ling mede te versterken en vice versa. De regio Eindhoven is rondom Schiphol en het militaire luchtruim); een sterke technologie- en kennisregio. Er is een veelvoud
· de werkgelegenheidseffecten; aan private investeringen en een netwerk van onderzoeks-
· de relatie civiel en militair verkeer, gekoppeld aan de en kennisinstellingen, industrie en kennisintensieve mogelijkheid tot optimalisatie van de geluidsruimte. bedrijven ontstaan. Bedrijven, kennisinstellingen en overheden werken samen in de Stichting Brainport en De heer Alders heeft twee bestuurlijke Alderstafels inge- hebben een gezamenlijk visiedocument voor de langere steld, één voor Eindhoven en één voor Lelystad. Tijdens de termijn opgesteld: Brainport Navigator 2013. De regio zet in bijeenkomsten van de Alderstafels voor Eindhoven en op duurzame structuurversterking van de economie en op Lelystad hebben de regio's aangegeven bereid te zijn om de diverse ruimtelijke en sociaal-maatschappelijke opgaven. vragen, die het kabinet aan de heer Alders heeft gesteld, met Ook wil Brainport de kennisinfrastructuur in de regio open vizier tegemoet te treden en van een antwoord te vergroten en interregionale samenwerking zoeken. Voor de voorzien. regio hoort hier een luchthaven bij, die zorgt voor verbindingen die passen bij het profiel van de Brainport. Onderbouwing keuze voor extra ontwikkelruimte
op Eindhoven en Lelystad Lelystad Er is een nadere analyse uitgevoerd ten aanzien van de Voor Lelystad geldt dat de huidige aanwijzingsprocedure kosteneffectiviteit van de inzet van meerdere luchthavens doorgangzalvinden.Deontwikkelingentotenmet2015 van nationale betekenis ten behoeve van de nationale passen binnen het huidige voorziene gebruik binnen de capaciteitsvraag. Daarin is in aanvulling op de quick scan bestaande Structuurvisie Luchtvaartterreinen Lelystad en kosten-batenanalyse van het Aldersadvies, naast Eindhoven Maastricht90. en Lelystad, ook gekeken naar andere luchthavens van nationale betekenis (Rotterdam, Maastricht, Eelde, Twente) De omvang van verdere uitbreiding van de vliegtuigbewe- en naar enkele buitenlandse luchthavens (Brussel en gingen op de luchthaven Lelystad is mede afhankelijk van Weeze)88. Het onderzoek bevestigt de keuze van het kabinet de mogelijkheden op de luchthaven Eindhoven en de om bij de vraag naar extra luchthavencapaciteit in marktontwikkeling.Geletopdebeoogdetotaleuitbreiding Nederland, de focus nu te richten op Eindhoven en Lelystad. met70.000vliegtuigbewegingeniserinbeginseleen Eindhoven en Lelystad ­ beide met gefaseerde groei met minimumvoordeperiodena2015voorzienvanintotaal
35.000vliegtuigbewegingen­scorenindenieuwe 30.000 bewegingen. kosteneffectiviteit analyse beter dan de alternatieven met meer luchthavens of verkeer over de grens. Voor een uitgebreidere onderbouwing wordt verwezen naar bijlage C bij deze nota.

87 Waarover in het Aldersadvies van 1 oktober 2008 is aangegeven dat een openstelling tussen 06.00 en 24.00 uur vereist is. 89 De totale geluidsruimte bedraagt 22,2 km2.
88 In de analyse zijn varianten onderzocht van 15.000 tot 35.000 extra 90 In het verzoek van de exploitant van Lelystad Airport tot een vluchten op Eindhoven en 5.000 tot 35.000 vluchten extra op Lelystad. aanwijzingsbesluit wordt uitgegaan van 5.000 vliegtuigbewegingen.
68 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Paspoort In het proces van de heer Alders wordt de ontwikkeling van naam: Anneke te West de luchthaven in samenhang bezien met de ambities van leeftijd: 21 het programma Randstad Urgent, waarbij onderzocht wordt studie: officemanagement in hoeverre het mogelijk is om onder andere via de aard en woonplaats: Zelhem de omvang van het netwerk aan bestemmingen kansen te creëren om de regionaal-economische ontwikkeling te Madrid op een koopje versterken (mede in relatie tot besluitvorming over de RAAM-brief en relaties met projecten als de Schaalsprong De vertrekhal van Eindhoven Airport staat vol met passagiers van Almere). Daarbij wordt nadrukkelijk ook (het draagvlak Ryanair, die deze morgen naar wel vier bestemmingen vliegt. Anneke te voor) een nieuwe locatie voor de luchthaven bij Dronten in West vertrekt voor een vijfdaagse stedentrip naar Madrid. "Ik ga met de de besprekingen betrokken. klas Spaans van de HBO-opleiding van Schoevers. Ik studeer officemanagement in Arnhem als vervolg op het diploma directiesecre- taresse dat ik het afgelopen jaar heb behaald. Spaans is voor mij een extra vreemde taal in het lespakket, waar ik in Madrid nader mee kennis wil maken. Ik spreek wel een beetje Spaans en leer wat je nodig hebt om vooral zakelijke brieven te schrijven. Het is vakantie, maar ik ga ook om wat te leren."
Te West heeft zich goed voorbereid. "Ik heb allerlei boekjes gelezen. We maken in ieder geval een bustoer door de stad en bepalen van daaruit wat we nader gaan bekijken. Slapen doen we in een hostel midden in Voor de brede Randstad wordt gewerkt aan de metropoli- Madrid, dat kost per persoon maar 26 euro per nacht." tane strategie (zie paragraaf over de mainport Schiphol). Het reisgezelschap van Te West bestaat uit haar lerares Spaans en Specifiek voor Flevoland geldt de ambitie van de provincie echtgenoot, plus drie mede-studenten. "We hebben voor Eindhoven om een kennisintensieve en innovatieve economie na te gekozen omdat het de goedkoopste aanbieding was, 87,70 voor een streven, gericht op werkgelegenheid en concurrentiekracht. ticket, en bovendien goed bereikbaar voor de meiden uit mijn klas. Aandachtspunten in dat licht zijn internationalisering en Vanmorgen ben ik door mijn moeder gebracht, we waren er binnen innovatiebevordering. De internationalisering moet onder anderhalf uur. Vanuit mijn woonplaats in de Achterhoek is Weeze, net andere vorm krijgen door de internationale oriëntatie van over de grens bij Düsseldorf, ook een optie, dat is bijna nog dichterbij. het midden- en kleinbedrijf te bevorderen en de regio als In oktober ben ik daar vandaan naar Milaan gevlogen, en deze zomer vestigingsplaats aan te bevelen. Innovatiebevordering is heb ik al geboekt voor Alicante. Ik ga graag met vakantie!" gericht op innovatiestimulering en op kansrijke groeisecto- ren zoals de medisch-technologische branche, creatieve industrie, en watertechnologie.
Rotterdam
Rotterdam Airport draagt bij aan de internationale bereikbaarheid van Nederland. Allereerst door haar eigen zakelijke profiel en bestemmingen en tevens als uitwijkmo- gelijkheid van Schiphol in het geval van calamiteiten en mogelijk in een (ondersteunende) rol in relatie tot de inzet van het kabinet voor Eindhoven en Lelystad. Rotterdam Airport is als gespecialiseerde zakenluchthaven van regio-overstijgend belang, niet alleen voor de Zuidvleugel van de Randstad, maar voor heel West- en Zuidwest
Nederland. Rotterdam Airport is als zakenluchthaven van grote betekenis voor de (activiteiten rondom de) mainport Rotterdam evenals voor de internationale functies van Den Haag. Sinds regerings- en militaire vluchten niet meer kunnen worden uitgevoerd vanaf Marinevliegkamp
Valkenburg, verzorgt Rotterdam Airport een groot deel van deze vluchten. Vanwege de ligging van de luchthaven heeft deze luchthaven de voorkeur voor de meeste vluchten van Anneke te West in de vertrekhal van Eindhoven Airport. de leden van de regering, het Koninklijk Huis, het ministe- rie van Defensie, kustwacht, diplomatieke ontvangsten, etc. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 69

Gegevendebeperktemilieucapaciteitvandeluchthavenin ding van de dienstverlening van mobiele medische teams, deze dichtbevolkte regio zal het beleid van de exploitant met name naar een landelijke dekking gedurende dag en zich primair moeten richten op het optimaliseren van de nacht. Dit heeft ook gevolgen voor de traumaheli die operatie binnen de geldende contour. Dit proces zal plaats momenteel op Rotterdam Airport is gestationeerd. In moeten vinden in goede afstemming met omwonenden, paragraaf5.7wordtingegaanopdeinzetvanhetRijkten regionale (bestuurlijke) partners en het Rijk. aanzien van maatschappelijke vluchten. In2007en2008heeftdeCommissieVanHeijningenop Maastricht verzoek van de Minister van VenW onderzocht welke Het Rijk voorziet een verdere ontwikkeling van Maastricht mogelijkheden er zijn om de geluidbelasting voor de regio Aachen Airport als luchthaven, die bijdraagt aan de zo beperkt mogelijk te laten zijn91. Dit onderzoek heeft internationale bereikbaarheid van de Euregio, waarbij de suggesties opgeleverd voor een brede set van maatregelen, luchthaven een belangrijke functie vervult in het faciliteren die kunnen bijdragen aan hinderbeperking voor omwonen- van vrachtvervoer. De ligging tussen de grote bevolkings- den en regio, op korte en middellange termijn. Een aantal concentraties in Noordwest Europa, en de nabijheid van van die maatregelen zal tevens leiden tot een efficiëntere grote Noord-zuid- en Oost-west wegverbindingen bepalen aanwending van de geluidsruimte (zoals het ontlasten van de aantrekkingskracht voor vracht. Naast een grote potentie de nacht en ontmoedigen van het gebruik van lawaaiige voor vrachtvervoer ligt er ook potentie voor zakelijk en vliegtuigen). Waar op middellange termijn de mogelijkhe- niet-zakelijk point-to-point verkeer. Daarom wordt voor de den voor betere technische milieuprestaties van de vloot luchthaven Maastricht meer ruimte voorzien bij het beperkt zijn, kan met efficiënter gebruik binnen de verkrijgen van landingsrechten en het aantrekken van geldende contour tot 2020 nog enige groei van het zakelijk buitenlandse luchtvaartmaatschappijen. Met een aantal verkeer worden "verdiend". landen worden specifieke akkoorden voorzien om hier invulling aan te geven. In de Vergunningennota zal deze Verder zal de focus van de luchthaven ­ waar mogelijk ­ nog specifieke positie verder worden uitgewerkt. meer gericht moeten worden op het bieden van een
diensten- en bestemmingenmix, die maximaal bijdraagt Daarmee is Maastricht Aachen Airport een belangrijke factor aan het zakelijk karakter van de luchthaven. De hernieuwde in de ontwikkeling van de regionale economie van overeenkomst(2007)tussendegemeenteRotterdam, Zuid-Limburg. De luchthaven vervult een wezenlijke rol bij Rotterdam Airport BV en de NV Luchthaven Schiphol het invullen van de regionale behoefte aan bedrijventerrei- onderschrijft die focus. nen in Zuid-Limburg. In het Provinciaal Omgevingsplan wordt deze bovenregionale functie bevestigd. Het Rijk en de Ook de overheid zal als gebruiker van de luchthaven blijven regio ondersteunen dan ook de ontwikkeling van Maastricht inzetten op een zo efficiënt mogelijk gebruik van Rotterdam Aachen Airport met het bijbehorende bedrijventerrein als Airport. Dit geldt onder andere voor het bewust omgaan een (Euregionaal) knooppunt van vervoer van personen en met de beperkte milieucapaciteit. Het kabinet ziet erop toe, vracht. dat de regeringsvluchten bijdragen aan de optimalisatie van de inpassing van luchtvaart in de omgeving en komt De Structuurvisie Luchtvaartterreinen Lelystad en Maastricht daartoe met een beleidskader voor het gebruik van en de Aanwijzing Maastricht bieden ruimte voor deze regeringsvluchten. Het Rijk heeft vanuit haar verantwoorde- ontwikkeling. Het Rijk zal eventuele (toekomstige) lijkheid voor het beleid ten aanzien van Rotterdam Airport verzoeken van de exploitant in het kader van de wet RBML de regie bij het opstellen van dit kader. Doel van het kader in bovengeschetst perspectief plaatsen. De positionering en voor regeringsvluchten is de omvang van de gebruiks- inbedding van de luchthaven Maastricht in de bredere ruimte door de departementen, voorafgaande aan een Euregio zal hierbij worden meegenomen. Het beleid is erop gebruiksjaar, toe te wijzen en op deze manier het gebruik gericht om het Maastricht Aachen Airport mogelijk te inzichtelijk te maken. Het kader zal worden voorzien van maken om binnen de geldende randvoorwaarden haar een monitoringsarrangement, dat het mogelijk maakt de exploitatie optimaal in te richten. naleving van dit kader te handhaven.
Twente
In de komende jaren wordt vorm gegeven aan de uitbrei- Twente vormt een belangrijk kennis- en innovatiecluster in Oost-Nederland. Vanuit internationaal perspectief is de
91 "Verkenning draagvlak aanwijzingsbesluit Rotterdam Airport" (7 sept ligging gunstig en kan Twente voor diverse economische
2007) ontvangen bij brief van de provincie Zuid-Holland, kenmerk segmenten een aantrekkelijk alternatief zijn voor de PZH/2007/430841 dd 13 september 2007 en "Vervolg advies draagvlak ruimtedruk die in West-Nederland gevoeld wordt. De regio aanwijzingsprocedure Rotterdam Airport" (1 oktober 2008) ontvangen kent een hoogwaardig en groen investeringsklimaat met bij brief van de provincie Zuid-Holland, kenmerk PZH-2008-873593,
8 oktober 2008. een intermediaire ligging tussen de Randstad en het Duitse
70 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Ruhrgebied. Kennis- en innovatieclusters in de regio bieden Op dit moment loopt een gebiedsontwikkelingsproces voor belangrijke aanknopingspunten voor nieuwe (internatio- Twente, waarin twee vlekkenplannen, mét en zonder nale) bedrijvigheid en productiviteitsontwikkeling. luchthaven, gelijkwaardig worden uitgewerkt, zoals afgesproken met de Tweede Kamer. Voor de afweging van de Met de Agenda van Twente werkt de regio zelf aan een beide vlekkenplannen wordt, zoals ook in de vorige fase, Twente dat in 2020 bekend staat als een internationaal een kosten-batenanalyse (KBA) opgesteld. In de KBA worden toonaangevende kennisregio. Hierbij zijn de gebiedsont- alle effecten van de alternatieven in kaart gebracht. Daarbij wikkelingen van de luchthaven, het kennispark bij de gaat het niet alleen om financieel-economische effecten, Universiteit Twente en Hart van Zuid/WTC/Centraal Station maar ook om maatschappelijke effecten als bereikbaarheid, Twente van strategisch belang. De onderling complemen- omgeving/milieu. De KBA levert daarmee relevante taire programmatische ontwikkeling van deze projecten informatie op een gelijkwaardige wijze voor de beide vormt de basis voor de nieuwe duurzame economische vlekkenplannen. Tevens worden een Milieu Effect Rapport structuurversterking van Twente. Deze koppeling wordt wel (MER) en een business case opgesteld voor beide omschreven als de innovatiedriehoek. Het moet de ambitie vlekkenplannen. van Twente massa geven en de realisering ervan versnellen. Het kabinet heeft in november 2008 aangegeven voorstan- Het kabinet heeft de voorkeur uitgesproken voor een der te zijn van behoud van de luchthaven Twente, waarbij verdere ontwikkeling van Twente als luchthaven. Een betrokkenheid van de regio en de markt bij de exploitatie luchthaven kan ook in regionaal ruimtelijk-economisch van deze luchthaven essentieel is. De luchthaven zal niet als perspectief bijdragen aan de internationale bereikbaarheid militaire vliegbasis heropend worden, maar kan wel dienen van de Euregio, waarbij de luchthaven een belangrijke voor militair medegebruik. Voor de toekomstige luchthaven functie vervult in het faciliteren van de ontwikkeling van de wordt gestreefd naar de inperking van de huidige militaire regio tot internationaal toonaangegevende kennis- en geluidscontour en naar vluchten die een maatschappelijke innovatieregio. De luchthavenontwikkeling biedt daarbij meerwaarde hebben voor Twente. Nachtvluchten zijn niet perspectief voor innovatieve werkgelegenheid en innovatief aan de orde. bedrijfsleven, bijvoorbeeld in het in Twente sterke M3 cluster (Mechatronics, Materials, Maintenance), die de Om de snelheid van het proces te waarborgen is in overleg structuur van de economie kunnen versterken. met de regionale partners een apart traject in gang gezet, waarin de marktinteresse voor een luchthaven wordt De voormalige vliegbasis Twente is in potentie een goed gepeild en marktonderzoek wordt verricht. Hierbij zal ook bereikbare luchthaven met uitstekende luchthaveninfra- worden bezien hoe de Flughafen Münster Osnabrück (FMO) structuur. Ten noorden van het gebied ligt het treinspoor zich ontwikkelt. Binnen dit traject wordt ook een strategie van Hengelo naar Duitsland en daarboven ligt de A1. Op het bepaald om over te gaan tot verkoop, erfpacht of een andere vliegveldterrein zelf ligt een landingsbaan van 3 kilometer constructie wanneer in zomer 2009 voor een vlekkenplan lang en er liggen diverse taxibanen en toegangswegen. De met luchthaven wordt gekozen. luchthaven heeft een flinke (militaire) geluidsruimte en door het voormalig militair gebruik zijn andere ruimtelijke Binnen het vlekkenplan mét luchthaven wordt gestreefd ontwikkelingen op redelijke afstand van de luchthaven naar een "compacte luchthaven in het groen". Binnen het gebleven. Dit is een combinatie die zich niet vaak voordoet luchthavengebied is ruimte voor gebiedsontwikkeling en die in de toekomst niet makkelijk te creëren zal zijn. gericht op onder meer platformgebonden bedrijvigheid en leisure. Eerste gesprekken met de markt indiceren belang- Deze "basiswaarde" wordt door kabinet onderkend en geeft stelling van de markt waarbij het van belang is dat het in de regionale context kansen voor ontwikkeling van een planologische kader voor verdere uitwerking van dit luchthaven die, bij voldoende belangstelling vanuit de vlekkenplan flexibiliteit biedt om de optimale inpassing en markt, als economisch vliegwiel kan dienen. Daarnaast kan exploitatie van de luchthaven te bewerkstelligen door de luchthaven door de beschikbare luchthaveninfrastruc- functiecombinaties niet bij voorbaat uit te sluiten. Tevens tuur mogelijk een (ondersteunende) strategische rol wordt aandacht gevraagd voor flexibiliteit in de fasering van vervullen bij het in directe of indirecte zin accommoderen de uitvoering van de plannen: stapsgewijs en samen met de van70.000niet-mainportgebondenvliegtuigbewegingen regio toewerken naar een luchthavenontwikkeling op luchthavens van nationale betekenis92. aansluitend op de ruimtelijk-economische structuur. Daarom zal binnen het ruimtelijk en programmatisch kader
92 De heer Alders onderzoekt of het mogelijk is 70.000 vliegtuigbewegin- de nodige flexibiliteit aan de markt worden geboden in de gen te accommoderen op de luchthavens Lelystad en Eindhoven. verdeling van de programma's in de fasering van de Vervolgens zal worden gekeken hoe overige luchthavens van nationale uitvoering van plannen. betekenis, met name Twente, naast hun autonome functie, ondersteu- nend kunnen zijn in het accommoderen van extra capaciteit. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 71

Eelde De lusten en lasten van luchthavens van regionale betekenis GroningenAirportEeldeheeftruimteomzichverderte slaan overwegend neer in de regio. Van de activiteiten op ontwikkelen als luchthaven, die bijdraagt aan de internatio- dezeluchthavens,deGeneralAviation,valtcirca90procent nale bereikbaarheid van met name Noord-Nederland. in de categorieën opleiding en recreatie/sport. De overige Daarmee draagt de luchthavenontwikkeling op Eelde bij aan 10 procent bestaat uit business aviation, aerial work (1) de regionale gebiedsontwikkeling, zoals de ambities (fotovluchten, inspectievluchten e.d.) en de zogenaamde rond Energy Valley, (2) het voorzien in de vraag naar maatschappelijke vluchten93. Het kabinet is van mening dat vluchten naar vakantiebestemmingen vanaf Eelde en (3) een integrale afweging van alle lokale en regionale behoud van de functie van opleidingscentrum voor belangen noodzakelijk is. En deze afweging voor de verkeersvliegers (met Instrument Flight Rules (IFR)). luchthavens van regionale betekenis zal dus gaan plaatsvin- den op dat niveau waar de lusten en lasten worden gevoeld: GroningenAirportEeldehuisvesthetbelangrijkste het regionale niveau. opleidingscentrum voor verkeersvliegers voor groot handelsverkeer in Nederland. Met het oog op de veiligheid Het Rijk decentraliseert niet alle bevoegdheden ten aanzien is het nodig dat deze aspirant verkeersvliegers leren vliegen van luchthavens. Het Rijk blijft verantwoordelijk voor het onder Nederlandse omstandigheden met zware propeller- luchtruim, de interne veiligheid en de beveiliging (security) vliegtuigen. Deze vliegtuigen veroorzaken een relatief grote van luchthavens. Deze onderwerpen vereisen bij uitstek geluidsbelasting. Het Rijk wil dat de luchthavenexploitant uniforme (al dan niet internationaal bepaalde) regelgeving in overleg treedt met de lesscholen en met plannen komt en lenen zich daarom niet voor decentralisatie. om de geluidsbelasting en de geluidhinder van deze vliegtuigen zoveel mogelijk te beperken. RBML bepaalt tevens dat de provincie bij het vaststellen van een luchthavenbesluit het rijksbeleid in acht neemt en geeft De concurrentiepositie van de luchthaven kan verbeterd het Rijk de mogelijkheid daarop te toetsen. Dit laat het worden door verlenging van de start- en ladingsbaan. uitgangspunt van decentralisatie van bevoegdheden naar de Hierdoor stijgen de mogelijkheden voor de luchthaven om provincie onverlet. Het rijksbeleid hanteert als uitgangs- een bijdrage te leveren aan de regionale bereikbaarheid en punt dat met de decentralisatie de provincie de bevoegd- de regionaal-economische ontwikkeling. Het Rijk heeft in heid krijgt te besluiten over de milieuruimte van de het kader van de aandelenoverdracht en beëindiging van de genoemde luchthavens van regionale betekenis en daarmee subsidierelatie met de luchthaven en de aandeelhouders (de samenhangend de consequenties voor ruimtegebruik in de provinciesDrentheenGroningenendegemeenten omgeving. Groningen,AssenenTynaarlo)afgesprokendebaanverlen- ging te financieren en in de aanwijzing op te nemen. Het Indien het Rijk het van nationaal belang vindt dat bepaalde Rijk hoopt de hierover lopende rechterlijke procedure in vormen van luchtvaart op een luchthaven van regionale
2009 positief af te sluiten, maar is hiervoor afhankelijk van betekenis plaatsvinden en overleg daarover met het een uitspraak van de EC over de verenigbaarheid van de provinciaal bestuur onverhoopt niet tot overeenstemming rijksbijdrage aan de baanverlening met de Europese regels leidt, voorziet de wet RBML en in navolging daarvan het voor staatssteun. Besluit burgerluchthavens in de mogelijkheid dat op rijksniveau bepaalde vormen van luchtvaart worden

5.4.3 Luchthavens van regionale betekenis geregeld. Eveneens geldt dat, mocht de situatie zich voordoen dat een provincie op een luchthaven van
Het bevoegd gezag over de luchthavens die niet direct regionale betekenis onvoldoende ruimte borgt voor bijdragen aan de internationale bereikbaarheid van maatschappelijke vluchten, het Rijk op basis van de wet Nederland is gedecentraliseerd naar het provinciaal bestuur. RBML kan voorschrijven voor welke soorten vluchten er in Dit zijn formeel de luchthavens van regionale betekenis. ieder geval ruimte moet zijn op luchthavens van regionale betekenis.
Het bevoegd gezag over de luchthavens van regionale betekenis is met de wet RBML gedecentraliseerd naar het provinciaal bestuur. Het gaat om: Ameland, Budel,
Drachten, Haamstede, Hilversum, Hoogeveen, Midden- Zeeland, Seppe, Stadskanaal, Teuge, Terlet, Texel alsmede circa 200 niet aangewezen luchtvaartterreinen. De wet RBML sluit aan bij het in het coalitieakkoord vastgelegde streven van het kabinet naar maatwerk en waar mogelijk decentralisatie van taken en bevoegdheden. 93 Dit zijn vluchten ten behoeve van openbare orde, veiligheid en gezondheidszorg.

72 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Paspoort 5.5Goedelandzijdigebereikbaarheid naam: Jenitha Abela Kameli
leeftijd: 38 Het kabinet erkent het belang van een goede landzijdige baan: muziekdocente bereikbaarheid voor de luchthaven Schiphol ten behoeve woonplaats: Biharamulo (Tanzania) van het realiseren van een catchment area van voldoende omvang en zorgt dat dit belang wordt geconcretiseerd en Tanzaniaans ritme in Deense kerken actief wordt meegenomen in besluitvorming over Schiphol, voor de luchthaven relevante infrastructuurprojecten en bij Jenitha Abela Kameli is om zeven uur vanmorgen aangekomen op de verdeling van financiële middelen. Voor Lelystad en Schiphol en vliegt vier uur later met de KLM verder naar huis, via Eindhoven geldt ook dat ze goed ontsloten worden. Dit is Entebbe in Oeganda. Daar gaat ze met de taxi naar Kampala, om na een van de onderwerpen waarover de heer Alders zal een overnachting met de bus naar Bukoba te reizen. Na nog een adviseren. overnachting bereikt ze haar woonplaats in Tanzania. "Ik was in Denemarken om in kerken concerten te geven met de ngoma, een Bereikbaarheid: randvoorwaarde én Afrikaanse trommel. Het contact is ontstaan via Deense missionaris- concurrentiefactor sen die in 2003 bij ons in de Evangelisch-Lutherse kerk van De luchthaven Schiphol en de luchthavens van nationale Biharamulo in Tanzania op bezoek waren." betekenis zijn mede bepalend voor de internationale Kameli is muziekdocente aan de Ruhija Evangelical Academy School bereikbaarheid van Nederland door de lucht. Door een of Music, onderdeel van de kerk. "Ik heb de afgelopen jaren goede bereikbaarheid van de luchthavens over de weg en opgetreden in Noorwegen, Zweden, Denemarken en ook Duitsland. Ik per openbaar vervoer (landzijdige bereikbaarheid) kunnen ben in deze kerkwereld een soort van beroemd." personen en goederen uit een groter gebied gebruik maken Kameli reist altijd alleen. "De kerken die me uitnodigen hebben niet van de luchthaven en zijn faciliteiten. Dit kan bijdragen aan genoeg geld om ook reisgenoten over te laten komen. In drie weken de ruimtelijk-economische ontwikkeling van een regio. Er tijd ben ik nu in twaalf verschillende Deense plaatsen geweest. wordt tevens marktpotentieel voor luchtvaartmaatschappijen Sommige mensen vinden het overigens maar niks, een trommel in de ontsloten, wat in sterke mate de omvang van het catchment kerk. Maar bij jongeren slaat het enorm aan, die willen verandering." area, het gebied waar potentiële luchtreizigers vandaan Het wachten op Schiphol valt Kameli niet al te zwaar. "Ik loop wat komen (nationaal en internationaal), van de luchthaven rond, drink een kopje koffie, heb een paar dvd's gekocht, maak een bepaalt. Andersom is een goed ontsloten regio aantrekkelijk praatje met medereizigers of lees een boek. Van de vorige keer dat ik als vestigingsplaats en heeft dat zijn weerslag op het hier was weet ik dat er een stopcontact zit waar ik mijn laptop op aan potentieel van de luchthaven. Kwalitatief hoogwaardige kan sluiten. Wat zeg je, is hier ook een gebedsruimte? Dat wist ik niet, verbindingen tussen deze luchthavens en luchthavenregio's, de volgende keer ga ik daar zeker gebruik van maken." grootstedelijke centra en de belangrijkste logistieke centra en zakencentra in Nederland acht het kabinet van belang. De kwaliteit van de landzijdige bereikbaarheid moet aansluiten bij de wensen van de gebruikersgroepen (zoals zakelijke reizigers, recreatieve reizigers, werknemers en vracht). Voor gebruikers zijn in het algemeen robuuste, betrouwbare en snelle verbindingen belangrijke overwegin- gen bij het vervoer van en naar een luchthaven.
Investeringen in bereikbaarheid
De huidige bereikbaarheid van de luchthavens in Nederland staat in verhouding tot de omvang en het karakter van de luchthavens steeds meer onder druk (dit geldt met name voor Schiphol). Door de toenemende mobiliteit is de reistijd van en naar luchthavens de afgelopen jaren toegenomen. Daarmee is de omvang van het catchment area verkleind en dat heeft effect op de mogelijkheden van luchthavens. Met de MobiliteitsAanpak worden in aanvul- ling op de Nota Mobiliteit investeringen gedaan, die mede ten goede komen aan de bereikbaarheid van luchthavens. In verschillende trajecten voor luchthavenontwikkeling wordt gekeken naar de landzijdige bereikbaarheid van Jenitha Abela Kameli wacht bij de gate op het vertrek van haar vlucht. luchthavens. In het traject van de heer Alders voor de Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 73

luchthavens Eindhoven en Lelystad wordt bezien of de · Voordeperiodetot2020iscirca3,5miljardgereserveerd huidige kwaliteit van de landzijdige bereikbaarheid van deze voor weginvesteringen in de Noordvleugel, met name ten luchthavens (en reeds geplande investeringen) bij de behoeve van de uitvoering van de afspraken over de voorziene ontwikkeling van de luchthavens voldoende weguitbreidingSchiphol-Amsterdam-Almere(A6/A9). aansluit bij de omvang en functie van deze luchthavens. Ook in de Structuurvisie, die zich primair richt op Schiphol, · In de brede Randstad worden investeringen gedaan in wordt gekeken naar de landzijdige bereikbaarheid van de hoogfrequent spoorvervoer, die de verbindingen tussen de Schipholregio (ook in relatie tot de reeds geplande grote steden en met name Schiphol doen verbeteren. Met investeringen). Voor zowel Schiphol als Lelystad wordt deMobiliteitsAanpakwordtinhettotaal4,5miljard daarbij een koppeling gelegd met projecten uit het geïnvesteerd (inclusief OV-SAAL) om `spoorboekloos programma Randstad Urgent. treinrijden' in de brede Randstad (inclusief delen van Brabantstad) mogelijk te maken door frequenties te Om de kwaliteit van de landzijdige bereikbaarheid voor de verhogen en verdere capaciteitsuitbreidingen te doen. luchthavens Schiphol, Eindhoven en Lelystad (als onderdeel van het stelsel van samenwerkende luchthavens ten · Via het MIRT wordt de bereikbaarheid van Schiphol verder behoeve van het internationale verbindingennetwerk) te verbeterddoorinvesteringenindeA6enA9,indeZuidas, kunnen beoordelen, stelt het Rijk bereikbaarheidsindicato- en de N201. ren op, die zijn toegesneden op de wensen van gebruikers- groepen van deze luchthavens. Vertrekpunt voor de · Ook in de regio Eindhoven wordt de komende jaren bereikbaarheid van luchthavens vormen twee uitgangspun- geïnvesteerd om de bereikbaarheid te verbeteren. Het Rijk ten, te weten (1) het behouden dan wel vergroten van het wil met de regio afspraken maken over het voltooien van de catchment area van de luchthavens en (2) het zorgen voor "ruit". De verbetering van de regionale wegenstructuur rond robuuste, snelle en attractieve verbindingen van en naar Eindhoven is een van de prioriteiten in de luchthavens. Voor de invulling van de criteria wordt MobiliteitsAanpak. Bovendien wordt er geïnvesteerd in de aansluiting gezocht bij de Nota Mobiliteit, de A2 ontwikkelingszone. Rijk en Brabantstad hebben een MobiliteitsAanpak, het programma Randstad Urgent en het gezamenlijke ambitie die moet neerslaan in de op te stellen (verlengde) investeringsprogramma van het MIRT (het gebiedsagenda voor Brabantstad/provincie Brabant: een Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport). integrale aanpak voor het gehele fysieke domein met In de Mobiliteitsaanpak is aangekondigd, dat de kwaliteit prioriteit voor de bereikbaarheidsproblemen aan de van de achterlandverbindingen van de beide mainports ­ en oostkant van Eindhoven, voor de groene en blauwe impliciet daarmee ook de met Schiphol samenhangende infrastructuur in het middengebied en voor de A2 zone luchthavens Lelystad, Eindhoven en Rotterdam ­ worden (Eindhoven Airport is daar onderdeel van), het stedelijk meegenomen in de uit te voeren vierjaarlijkse Nationale gebied en verstedelijkingsafspraken. Markt- en Capaciteitsanalyse (NMCA). De te ontwikkelen bereikbaarheidsindicatoren worden als input voor de NMCA Besluitvorming meegegeven. Rijk en regio borgen dat in besluitvorming over relevante infrastructuurprojecten een koppeling wordt gelegd met (toekomstige) luchthavenontwikkelingen. In het kader van Geplande investeringen in bereikbaarheid van het programma Randstad Urgent wordt dit al voor de luchthavens luchthavens Schiphol en Lelystad gedaan, door een expliciete Met de MobiliteitsAanpak en het Meerjarenprogramma koppeling te leggen met OV-SAAL, de woningbouwopgave Infrastructuur, Ruimte en Transport (MIRT) worden reeds Almere en de natuurontwikkeling IJmeer/Markermeer, via de verbeteringen aangebracht, die ten goede komen aan de RAAM-brief. Wanneer de noodzaak van investeringen in bereikbaarheid van luchthavens: landzijdige bereikbaarheid van luchthavens aanwezig is, kunnen Rijk en regio ervoor kiezen dit punt op te nemen in
·Nualwordtcirca600miljoengeïnvesteerdinhet gebiedsagenda's, die Rijk en regio opstellen in het kader van openbaar vervoer voor capaciteitsuitbreidingen op de de gebiedsgerichte aanpak van het MIRT. corridorSchiphol-Lelystadenstaatnogruim700miljoen
gereserveerd voor aanvullende uitbreidingen in de Internationale verbindingen Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad (SAAL)-corridor tot Tenslotte vragen de internationale achterlandverbindingen
2020. specifieke aandacht. Met de realisatie en ingebruikneming van de HSL-Zuid wordt binnenkort een hoogwaardige
attractieve internationale verbinding tussen Amsterdam en Parijs geopend, die enerzijds voor Schiphol het catchment area doet vergroten en de concurrentiekracht daarmee zal
74 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

doen verbeteren en anderzijds ook een duurzaam substitu- ministerie van Defensie wordt gediend. Daarnaast betreft tiealternatief kan bieden voor vluchten op de korte en dit het belang van andere luchtruimgebruikers zoals middellange afstand. GeneralAviation.Kortom,dewijzewaarophetluchtruimis ingedeeld en gebruikt wordt, staat ten dienste van een In de Structuurvisie Randstad 2040 zet het kabinet - mede in goede luchtzijdige bereikbaarheid voor zowel civiel als het licht van de verdere mainportontwikkeling - in op het militair verkeer. verbeteren van de internationale verbindingen. Specifiek heeft het kabinet aangegeven op bestaand spoor vrij pad te Voor een `goede' luchtzijdige bereikbaarheid is het ten willen scheppen voor de ICE Amsterdam - Keulen en te eerste van belang dat het civiel en militair verkeer adequaat onderzoeken of op termijn of de internationale treindienst en veilig kan worden geaccommodeerd. Wat betreft civiel Amsterdam - Eindhoven - Luik kan worden verbeterd. Voor verkeer betreft dit vooral de accommodatie van verkeer van de luchthavens (met name Schiphol) zijn verder met name en naar Schiphol, Lelystad en Eindhoven en daarnaast sterke internationale verbindingen in oostelijke en verkeer van en naar de overige luchthavens. Tevens dient zuidoostelijke richting een voorwaarde om de concurrentie- waar mogelijk rekening gehouden te worden met toegang kracht te kunnen verbeteren, het marktaandeel te vergroten vanGeneralAviation.Voldoendecapaciteitisnodigomhet (catchment area) en mogelijk duurzame alternatieven voor verkeer efficiënt af te kunnen wikkelen. Voor Schiphol, waar vluchten op de korte afstand te kunnen bieden. veel verkeer geconcentreerd in pieken vertrekt en aankomt, spelen een hoge piekuurcapaciteit, punctualiteit en Een goede aantakking op het groeiende netwerk voor betrouwbaarheid een rol vanwege de netwerkfunctie. Het is hogesnelheidstreinen kan op vervoerrelaties op afstanden noodzakelijk dat het ATM afhandelingsconcept het hoge tot500enmaximaal800kmvooraantrekkelijkealternatie- verkeersaanbod op Schiphol kan verwerken om de ven zorgen voor luchtverbindingen. Het kan Nederlandse netwerkfunctie van Schiphol optimaal te ondersteunen. reizigers en verladers een betere toegang geven tot buitenlandse luchthaven en omgekeerd een groter Daarnaast dienen de noodzakelijke militaire oefeningen en achterlandpotentieel ontsluiten voor de verdere ontwikke- militaire uitzendingen te worden geaccommodeerd. ling van de mainport Schiphol en de luchthavens van Beschikbaarheid en bereikbaarheid van adequate oefenge- nationale betekenis. Substitutie van vliegverkeer door de bieden (zowel grensoverschrijdend als in Nederland) en HSL op relaties met Brussel, Parijs, Londen en Frankfurt kan vliegbases zijn hiervoor een eerste voorwaarde, waarbij een reductie van vliegtuigbewegingen opleveren (in 2020). tevens rekening gehouden moet worden met het toekom- Maar tevens heeft de HSL een feeder-functie voor de stigruimtebeslagdatdehuidigeF-16enmetnamede luchthaven. Doordat het catchment-gebied wordt vergroot, opvolgervandeF-16nodighebbenvoortrainingsmogelijk- neemt ook het marktpotentieel en daarmee de vraag naar heden. Daarnaast dient het ministerie van Defensie te luchtverkeer op Schiphol potentieel toe94. kunnen beschikken over autonoom inzetbare luchtver- keersleidingcapaciteit ten behoeve van militaire missies.
5.6Goedeluchtzijdigebereikbaarheid Ten tweede houdt een goede luchtzijdige bereikbaarheid in, dat de wijze waarop het verkeer wordt afgehandeld betaalbaar
5.6.1 Inleiding en concurrerend is. De kosten van vliegverkeer kunnen worden teruggebracht door efficiënter te vliegen, op basis van de Doelstellingen Nederlands luchtruim kortst mogelijke routes en optimale vluchtprofielen. Dit is op De indeling en het gebruik van het Nederlandse luchtruim dit moment nog niet mogelijk door een inefficiënte, zijn van groot belang om de in hoofdstuk 3 beschreven gefragmenteerde indeling van het luchtruim en door de ambities voor een optimale internationale bereikbaarheid huidige wijze van verkeersafhandeling (veel vectoring) en netwerkkwaliteit te kunnen realiseren. Het accommode- waardoor de vlucht niet optimaal kan worden uitgevoerd. ren van niet-mainportgebonden verkeer op luchthavens van Daarnaast kunnen de kosten worden gereduceerd door een nationale betekenis heeft consequenties voor de routestruc- sterkere samenwerking van de verschillende luchtverkeerslei- tuur rond Schiphol en de betreffende luchthavens van dingsorganisaties binnen Nederland en daarbuiten gericht op nationale betekenis en wijzigen het beslag op het beschik- de ontwikkeling van een goedkope en efficiënte luchtver- bare luchtruim. Deze ontwikkelingen ten aanzien van groot keersafhandeling. Kostenreductie is zowel voor civiele als civiel luchtverkeer moeten worden beschouwd in de context militaire luchtvaart van belang. van andere belangen die gelden voor het Nederlandse luchtruim. Dit betreft het nationale belang dat door het Tot slot betreft een goede luchtzijdige bereikbaarheid een wijze van afhandeling van luchtverkeer die excelleert in minimalisatie van CO2 uitstoot en hinderbeperking op de grond.
94 KiM/MuConsult, 2007, Verkenning mogelijkheden HSL als substitutie voor luchtvaart. In het kader van het Aldersadvies is afgesproken dat een Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 75

Paspoort verderegroeivanhetverkeersvolumetot510.000vliegtuigbe- naam: Karin Cats wegingen op Schiphol zal plaatsvinden in balans met leeftijd: 45 maatregelen voor hinderbeperking voor de omgeving (en met baan: manager Benelux van Getty Images in Amsterdam het behoud van het huidige (externe) veiligheidsniveau). Het woonplaats: Amstelveen eerder genoemde efficiënter vliegen en optimaliseren van routes zal voor een belangrijk deel bijdragen aan het De zakelijke kant van creativiteit beperken van de CO2 uitstoot. Hierbij zal rekening gehouden moeten worden met het feit dat bepaalde maatregelen ten In Amsterdam en omgeving is de `creatieve industrie' van Nederland hoeve van hinderbeperking negatieve impact hebben op de gevestigd. Reclamemakers en uitgeverijen van boeken, kranten en CO2 uitstoot. Bij de indeling van het Nederlandse luchtruim tijdschriften hebben inspirerende foto's nodig, filmfragmenten en vaak zal dan ook nauwkeurig bezien worden hoe hinderbeper- ook muziek, waarvan de auteursrechten zijn geregeld. Getty Images is kende maatregelen samen kunnen gaan met het reduceren hiervan leverancier en wereldwijd toonaangevend. van de CO2 uitstoot in de luchtvaart. Op de reductie van de Karin Cats vliegt regelmatig naar Londen, waar het Europese hoofdkan- CO2uitstootwordtinhoofdstuk6verderingegaan. toor van Getty Images is gevestigd. "Ook al werken we met creatieve producten, zoals foto's van topfotografen, we leven in een dynamische Europese context wereld van targets en een zakelijke benadering van klanten. Goede De Nederlandse doelstellingen ten aanzien van de luchtzijdige dienstverlening is doorslaggevend in deze sector. Veel beelden worden via bereikbaarheid vragen om een weloverwogen herindeling en onze website verkocht, maar er zit ook een heel team salesmensen aan de aanpassing van het luchtruim(-gebruik). Een internationale telefoon en wij bezoeken belangrijke klanten persoonlijk. Zeer regelmatig oriëntatie van het luchtruim en van de luchtverkeersleiding zijn komen Getty-mensen van onze buitenlandse kantoren naar Amsterdam hierbij noodzakelijk. Internationale luchtwegen eindigen niet voor vergaderingen en presentaties. Of ze maken deel uit van een bij de grens waardoor nieuwe routes in internationaal overleg businessteam dat een contract in de wacht wil slepen. Onze vestiging ligt ontworpen dienen te worden. Optimale benutting van de op loopafstand van het NS-station Amsterdam Zuid/WTC, waardoor we beschikbare capaciteit en punctualiteit maar ook het mogelijk een ideale aansluiting op Schiphol hebben." maken van optimale daalprofielen, glijvluchten (in meest Cats werkt al jaren in deze sector. Ze reist regelmatig naar de Verenigde optimale vorm) en optimale vertrekroutes vereisen een Staten en binnen Europa. Binnenkort staat het reclamefestival in grensoverschrijdende beheersbaarheid van de verkeersstro- Cannes bijvoorbeeld op het programma. De keuze voor haar woon- men. Capaciteitsvergroting vergt flexibel gebruik van luchtruim plaats Amstelveen is welbewust: "Vanwege de strategisch ligging ten in combinatie met een onder meer grensoverschrijdend opzichte van Schiphol. Via een weg binnendoor ben ik er in 12 minuten, militair oefengebied. Beperking van brandstofgebruik wordt ook in de spits. Thuis heb ik dan mijn E-ticket al geprint en op afstand bereikt door minder omvliegen, waarvoor een defragmentatie ingecheckt. Schiphol is zo dichtbij dat we wel eens gaan shoppen op de van het Europese luchtruim nodig is. Kortom, doelstellingen luchthaven in plaats van in het winkelcentrum." ten aanzien van kostenefficiëntie, vermindering van de milieu-impact van vliegroutes (zowel hinder als CO2 uitstoot) en capaciteitsvergroting kunnen het meest effectief in nauwe samenwerking met andere landen worden gerealiseerd. Met het oog op deze doelstellingen wordt in Europees verband gewerkt aan de vorming van SES en de onderdelen- hierbinnen (FABEC95 en SESAR96). De totstandkoming van SES zal leiden tot een supranationale aanpak waarbij lidstaten steeds minder directe zeggenschap hebben.

95 Onderdeel van SESII is het versnellen van de oprichting van functionele luchtruimblokken (Functional Airspace Block (FAB) welke uiterlijk in 2012 gereed dienen te zijn. FABEC (Functional Airspace Block Europe Central) betreft de vorming van een FAB met BeNeLux, Duitsland, Frankrijk en Zwitserland. De intentieverklaring hiervoor is op 18 november
2008 getekend en is gericht op realiseren van een Staatsovereenkomst in 2010/2011.
96 SESAR, beoogt technologische harmonisatie en innovatie van de huidige luchtverkeers- leidingsystemen in Europa te realiseren. Aldus zouden aanzienlijke kostenbesparingen moeten worden gerealiseerd, wordt de capaciteit vergroot (verdrievoudigd) en nemen de betrouwbaarheid en veiligheid van het luchtverkeer toe. Bovendien kan SESAR bijdragen aan een vermindering van de impact die vluchten hebben op het milieu (10% reductie van de negatieve milieueffecten). Bijvoorbeeld door het zogenaamde glijvluchten (continous descent approaches) kunnen geluidshinder en emissies tijdens het landen worden beperkt. De feitelijke invoering van de nieuwe ATM systemen bij de Karin Cats op het NS-station Amsterdam Zuid/WTC, luchtverkeersdienstverleners en de luchtvaartmaatschappijen en de aanpassing van op loopafstand van haar bedrijf. luchtvaartuigen, zal vanaf 2014 geleidelijk plaatsvinden.
76 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

HetATMsysteemzalwezenlijkveranderen.Grondslagvan Hiernaast zijn ook harmonisatie en innovatie van de SES wordt gevormd door vier Europese verordeningen met luchtverkeersleidingsystemen en consolidatie van het regels voor luchtruim, dienstverlening, toezicht en aantal luchtverkeersleidingcentra cruciaal voor het bereiken interoperabiliteit van technische systemen welke op dit van de beoogde kostenreductie. De JAS 2020 studie berekent moment aangescherpt worden in het SESII pakket (o.a. dat dit binnen FABEC kan leiden tot een kostenreductie van gericht op prestatiesturing). maximaal520miljoenperjaarin2020. SES is gericht op: Conclusie
· verhoging van veiligheid, efficiëntie en capaciteit en Het belang van Nederland en de realisering van de verminderen van de milieubelasting van de luchtvaart; Nederlandse doelstellingen vragen niet alleen aan te sluiten
· reductie van de fragmentatie en complexiteit van het bij de Europese ontwikkelingen, maar ook richtinggevend luchtruim; te zijn op dit gebied. Het kabinet zet daarom actief in op
· het bieden van een kader voor de zich aandienende SES. De indeling van het Nederlandse luchtruim en het ATM systeemmodernisering; concept worden actief aangepast, aansluitend en waar
· verlaging van de kosten voor de gebruikers van het mogelijk vooruitlopend op de Europese ontwikkelingen. Op luchtruim; die manier zet Nederland zich internationaal in voor een
· harmonisatie van de regelgeving binnen de EU. ontwikkeling van SES welke bijdraagt aan de Nederlandse doelstellingen ten aanzien van capaciteit, veiligheid, Indeeind2008getekendeGezamenlijkeIntentieverklaring kostenreductie en duurzaamheid (hinderbeperking en voor het creëren van FABEC zijn de volgende streefwaarden emissiereductie). geformuleerd waaraan Nederland zijn proportionele
bijdrage zal moeten en willen leveren: 5.6.2 Van doelstellingen naar resultaten
· Veiligheidsniveau blijft ondanks toename van het aantal In de vorige paragraaf is aangegeven wat de Nederlandse vluchten in absolute termen gelijk. doelstellingen zijn ten aanzien van de luchtzijdige bereik-
· In 2018 is voldoende capaciteit beschikbaar om te baarheid. In het licht van deze doelstellingen wordt in deze voldoen aan een stijging van de vraag naar civiel paragraaf aangegeven welke maatregelen het kabinet treft luchtverkeermetongeveer50%tussen2005en2018, ten aanzien van de indeling van het luchtruim en het terwijl binnen het doel van een gemiddelde vertraging luchtverkeersleidingconcept (ATM concept). Aan maatrege- van 1 minuut per vlucht wordt gebleven. len wordt reeds gewerkt in opvolging van de strategische
· De gemiddelde reële eenheidskosten worden de studie JAS 2020 en de hierover verschenen brief aan de komende 10 jaar met een kwart verminderd. Aan militaire Kamer (februari 2008). Tot slot wordt ingegaan op de wijze zijde zal een vermindering van de ATM kosten worden waarop het kabinet dit beoogt te realiseren (sturing en gerealiseerd; organisatie).
· Een hogere "vluchtefficiëntie" door een verbetering van routes, vluchtprofielen en de te vliegen afstanden. (Het Herindeling Luchtruim Feasibility Study Report ` Creating the FABEC' geeft aan Een goede luchtzijdige bereikbaarheid vereist een herinde- dateenmaximaalvoordeelvan17.4kmpervluchtin2018 ling van het luchtruim. Belangrijke elementen hierin zijn: ten opzichte van de huidige situatie voorzien wordt); flexibel gebruik van het luchtruim, creëren van een extra
· Verbetering van de effectiviteit van militaire missies door (civiele) route naar het zuidoosten en een grensoverschrij- middel van het verbeteren van trainingsmogelijkheden dend militair oefengebied, eenvoudiger maken van de en van de door de landen vereiste staat van paraatheid. routestructuur rond Schiphol, hogere piekuurcapaciteit op Schiphol en de luchtzijde ontsluiting van Eindhoven en Verbeterde civiel militaire samenwerking is een belangrijke Lelystad in relatie tot de Schiphol Terminal Maneuvering factor in de realisatie van de beoogde kostenreductie en Area (TMA). vluchtefficiëntie. De Joint ATM System (JAS) 2020 studie97 laat zien dat de potentiële kostenreductie relatief beperkt is 1. Flexibel gebruik van het luchtruim wanneer de civiel militaire samenwerking alleen op Nederland zet in op verdergaand flexibel gebruik van het nationaal niveau plaatsvindt (maximaal 22 miljoen per luchtruim. Een meer flexibel gebruik van het luchtruim, jaar). Wanneer dit in Europees verband wordt aangepakt is dat tijdelijke openstelling van gereserveerde delen van binnen FABEC een voordeel voor de luchtruimgebruikers te het luchtruim voor andere gebruikers mogelijk maakt, behalenvanmogelijk460miljoenperjaarin2020. kan leiden tot een betere ontsluiting van de luchthavens en tot een hogere vluchtefficiency boven Nederland waardoor CO2 uitstoot wordt gereduceerd. Het kabinet werkt op termijn (2020) toe naar `dynamische sectorisa-
97 Joint ATM System 2020, september 2007. tie'. Dit betekent dat de wijze waarop luchtruimsectoren Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 77

worden gebruikt en beheerd per moment of tijdseenheid de Duitse grens98. (dynamisch) worden bepaald door het civiele verkeers- aanbod en de militaire trainingsbehoeften. De hiertoe in 3. Ontsluiting Eindhoven en Lelystad
2008 opgerichte planningseenheid (Airspace and Flow De luchtzijdige bereikbaarheid van de luchthavens Management Unit (AFMU)) streeft ernaar in 2011 zowel op Eindhoven en Lelystad (en mogelijk ook Twente) zal strategisch, pre-tactisch en tactisch gebied het luchtruim moeten worden gefaciliteerd en knelpunten die in het dynamisch te kunnen alloceren. luchtruim optreden dienen te worden aangepakt. Het meer flexibel beschikbare luchtruim kan gebruikt Op dit moment beziet de heer Alders met de regio's rond worden voor de burgerluchtvaart ten behoeve van Schiphol Eindhoven en Lelystad op welke wijze invulling kan worden en de regionale velden. Andersom moet een afweging gegevenaandeopgaveomtot202070.000niet-mainport- kunnen worden gemaakt of de huidige verschuiving in gebonden vliegtuigbewegingen te accommoderen, waarbij civiel luchtruimgebruik door de dag heen (gerelateerd aan het geheel van luchthavens van nationale betekenis wordt de "inbound en outbound piek" en andere verkeersstro- beschouwd. Afhankelijk van de uitkomst van het proces men) het mogelijk maakt om civiel gecontroleerd met de regio dient de indeling en routestructuur van het luchtruim tijdelijk beschikbaar te stellen voor militaire luchtruim te worden aangepast. Uitgangspunt is hierbij oefeningen. Bezien wordt of en op welke wijze vroegtijdige vooralsnogdehuidigeinzetvanhetRijk(35.000vliegtuig- afstemming van militair en civiel luchtruimgebruik en bewegingenopEindhovenen35.000vliegtuigbewegingen
-behoefte bijdraagt aan flexibel gebruik van luchtruim. op Lelystad in 2020. Denk hierbij aan afstemming van winter- en zomertabel van civiel verkeer met jaarplanning van de Koninklijke Aanpassingen die nodig zullen zijn in het luchtruim Luchtmacht ten aanzien van trainingen. betreffen onder andere:
· Ontsluiting Lelystad door de uitbreiding van de Schiphol
2. Creëren van een extra (civiele) route naar het zuidoosten TMA (en het leveren van luchtverkeersleiding in Lelystad) en een grensoverschrijdend militair oefengebied en de ontsluiting van sector Noord. Dit laatste betekent dat Uit de FAB Feasibility Study blijkt dat er aanvullende indeling en het gebruik van het luchtruim zal worden capaciteit nodig is om belangrijke (civiele) vervoersstro- aangepast op zowel civiele als militaire belangen aldaar. men te kunnen faciliteren. In het Nederlandse luchtruim Uitbreiding van de Schiphol TMA en het vaststellen van een betreft dit met name een extra luchtroute naar het plaatselijk luchtverkeersleiding gebied rond Lelystad zal zuidoosten. Deze route voorziet zowel in een nationale betekenen dat laagvliegroutes van en naar de Vliehors behoefte (extra capaciteit van en naar Schiphol) als in een Range, die nu nog via de kortste route en over relatief internationale behoefte (verkeer van en naar Frankfurt, onbebouwd gebied van de Noordoostpolder lopen, dienen bijdrage aan de vluchtefficiëntie). Voor het creëren van te worden verlegd. Dit zal tot een langere route en mogelijk deze route dient een militair oefengebied te worden tot meer geluidsoverlast in het plaatselijk luchtverkeerslei- verplaatst naar een voor de civiele luchtvaart minder druk dingsgebied rond Lelystad gaan leiden. Hier zal een gebied. Om tevens te voorzien in de trainingsbehoeften gebalanceerde afweging tussen milieu, militaire laagvlieg- vandeopvolgervandeF16zethetkabinetinopeen behoeften en capaciteit moeten worden gemaakt, om grensoverschrijdend militair oefengebied boven zowel aan militaire als aan civiele luchtruimbehoeften Oost-Nederland en Duitsland. Hiermee nemen de tegemoet te kunnen komen. mogelijkheden voor flexibel ruimtegebruik binnen · Ontsluiting Eindhoven voor civiel en militair verkeer door Nederland aanzienlijk toe. Duitse grondwettelijke het optimaliseren van de luchtruimstructuur en afhande- bepalingen belemmeren op dit moment het vormen van lingprocedures in de Nieuw Milligen TMA-D. Het luchtruim een grensoverschrijdende oefengebied. Het kabinet zet rond Eindhoven is door een grote concentratie van zich in om, in het licht van de FABEC doelstellingen, vliegvelden (Eindhoven, Volkel, Budel, Kleine Brogel en hiervoor in overleg met de Duitse overheid en de Duitse Niederrhein) uiterst complex en dient vanuit een gecentra- luchtverkeersleidingorganisatie, een oplossing te vinden. liseerde naderingverkeersleidingsdienst te worden bediend, bijvoorbeeld vanuit de militaire luchtverkeerslei- De extra luchtroute naar het zuidoosten zal pas worden ding in Nieuw Milligen. Tevens dienen er nadere afspraken gerealiseerd, onder voorwaarde dat het grensoverschrij- met Duitsland en België en de betreffende luchtverkeers- dend oefengebied is gerealiseerd. Tot die tijd kunnen kleinere stappen worden genomen om meer capaciteit te 98 Een eerste stap is een kleinschalige herindeling van het civiele en militaire creëren voor civiel verkeer, bijvoorbeeld door een luchtruim rond Arnhem/Duitse grens waarbij meer ruimte voor civiel kleinere herindeling van het luchtruim rond Arnhem en verkeer wordt gecreëerd en voldoende militair oefengebied behouden kan blijven indien deze kan worden uitgebreid met het Duitse Kelpen Area. Ook hierover moeten afspraken met de Duitse overheid en luchtverkeersleidingorganisatie worden gemaakt.

78 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

leidingsdiensten te worden gemaakt. Bij dit nieuwe concept hoort een verbetering van de
· Voor zowel Lelystad als Eindhoven moeten voldoende infrastructuur voor luchtverkeersleiding, zowel op de grond aansluitingen worden ontworpen op het routenetwerk, als aan boord van de vliegtuigen. Investeringen door LVNL en afhankelijk waar de verkeersstromen naar toe gaan. Dit het ministerie van Defensie in ATM en het concept van vergt mogelijk een verdere aanpassing van de luchtverkeersafhandeling zullen, ook vooruitlopend op luchtruimstructuur. SESAR, gebaseerd dienen te zijn op en compatibel met SESAR.
· Bij aanpassing van de routes en luchtruimstructuur van beide luchthavens dienst een oplossing te komen voor In de definitiefase van SESAR waren Schiphol, KLM, LVNL, interferentie met en capaciteit van de Schiphol TMA. Defensie en Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium (NLR) betrokken, waarmee de Nederlandse inbreng in het Tot slot zal ontwikkeling van luchthaven Eindhoven en met concept was geborgd. Op dit moment (de ontwikkelfase) is nameLelystadgevolgenhebbenvoorGeneralAviation Nederland indirect (via KLM, Maastricht Upper Area Control welke reeds gebruik maakt van deze luchthavens. Centre (MUAC), Schiphol) betrokken bij de programma's die Uitgangspunt is primair het adequaat en veilig accommode- vanuit de SESAR Joint Undertaking worden ontwikkeld. ren van het civiel groot luchtverkeer en het militaire Schiphol is onderdeel van een consortium van grote verkeer.DaarnaastdientdeGeneralAviationteworden Europese luchthavens. Andere luchtvaartpartijen, waaron- geaccommodeerd. Wanneer blijkt dat deze drie groepen der LVNL, KLM en het NLR bezien op dit moment of en op luchtruimgebruikers niet op een veilige manier op Lelystad welke wijze een directere betrokkenheid tot stand kan en/of Eindhoven kunnen worden geaccommodeerd, zet het worden gebracht, gericht op het volgende: kabinetzichinomvoorallefunctiegroepenbinnenGeneral · Inzet van Nederlandse partijen met expertise ten aanzien Aviation oplossingen te vinden waarbij prioriteit wordt van verificatie en validatie op veiligheidsaspecten van gegeven aan civiel groot luchtverkeer, de militaire functies, ATM wijzigingen. maatschappelijke vluchten, Business Aviation en opleidin- · Realisatie van procedures en technische ondersteuning gen.DeverdereinzetvanhetkabinetvoorGeneralAviation voor `all weather operations'. Dit is bij uitstek voor wordtbeschreveninparagraaf5.7. Nederland aan de orde gezien de specifiek Nederlandse weersomstandigheden.
Nieuw concept luchtverkeersleiding · Mogelijk maken van Continuous Descent Approach In het kader van het Aldersadvies is afgesproken, dat de LVNL (CDA's) met vaste routes. in samenwerking met de sector en de omgeving een nieuw, · Onderzoek naar de rol van de luchtverkeersleider innovatief concept van luchtverkeersleiding zal ontwikkelen, (`human factor') in het licht aanpassingen van het ATM gericht op vergroting van de capaciteit, punctualiteit en concept. Wat zijn risico's (bijvoorbeeld verlies van veiligheid en beperking van hinder. Het nieuwe luchtver- scherpte) en hoe kunnen deze worden beheerst? keersleidingconcept kenmerkt zich door een op SESII (FABEC) · Realisatie van een Multi Hub Collaborative Decision gebaseerde supranationale aanpak, waarin luchtverkeer van Making systeem, gericht op optimaliseren van verkeer en naar Nederlandse luchthavens al buiten de landsgrenzen tussen verschillende hubs. zodanig geleid wordt dat verkeer zo efficiënt mogelijk kan · Operationeel concept gericht op de meest efficiënte vertrekken en aankomen. Voor Schiphol moet dit, conform vliegroute (kortste, met laagste emissie-uitstoot en minst het Aldersadvies, leiden tot de invoering van innovatieve geluid). De taken van luchtverkeersleider en vlieger zullen vertrek- en naderingsprocedures gebaseerd op geluidsarme overeenkomstig worden aangepast. Randvoorwaarde landingen (hoger aanvliegen en glijvluchten), optimale hierbij is dat elk vliegtuig, op grond van een internatio- vertrekprocedures en preferentieel baan gebruik gecombi- naal vastgelegde verplichting, wordt uitgerust met de neerd met bundeling en gebruik van vaste routes. benodigde navigatie en communicatie apparatuur Voordelangetermijn(vanaf2025)betekentditdatde Voor de middellange termijn (tot 2020 of eerder) is voor het afhandeling met behulp van SESAR, meer gebaseerd zal zijn versterken van de mainportfunctie vanuit luchtzijdig op geplande 4D-trajectoriën, ondersteund door betrouw- perspectief verder het volgende nodig: bare (satelliet-) navigatiehulpmiddelen, nieuwe separatiesy- · Vereenvoudigen van het luchtruim. De decennia lang min stemen die separatie tussen vliegtuigen (deels vanuit de of meer organisch gegroeide routestructuur rond vliegtuigen) regelen en een systeembrede aanpak van Schiphol, maar ook die van en naar de luchthavens van informatie-uitwisseling tussen piloten en luchtverkeerslei- nationale betekenis is steeds complexer geworden. In het ders. Dit leidt op termijn tot verhoging van de efficiëntie licht van de toekomstige ontwikkelingen is het noodzake- van de vluchtuitvoering. Dit resulteert vervolgens in minder lijk om de huidige routestructuur eenvoudiger te maken, vertragingen, hogere connectivity, betere aansluiting bij de routes te bundelen en vaste routes te ontwerpen van en dienstregeling en daarmee versterking van de naar Schiphol, Eindhoven, Lelystad en Rotterdam, mainportfunctie. waardoor tevens optimale daal- en klimprofielen kunnen Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 79

worden gevlogen. Voorwaarde is dat dit niet ten koste worden alvorens tot een wijziging in het luchtruim zal gaat van de capaciteit. Deze herindeling van routestructu- worden besloten. ren dient in samenhang met de ruimtelijke ontwikkeling van de genoemde regio's en in overleg met relevante Luchtverkeersleiding op luchthavens stakeholders plaats te vinden. Op Schiphol en de meeste luchthavens van nationale
· In overleg met de buurlanden verhogen van het betekenis is luchtverkeersleiding aanwezig (Rotterdam, Transition Altitude indien dit bijdraagt aan veiligheid, Eelde en Maastricht). Voor Lelystad moet eerst de lopende geluidsreductie en/of het vergroten van de capaciteit. aanwijzingsprocedure worden afgerond. Zodra ­ op basis Eerste stap in onderzoek naar mogelijkheden en effecten van de procedure ­ Lelystad groot verkeer kan ontvangen, van het verhogen van het Transition Altitude99. zal ook hier luchtverkeersleiding worden geregeld.
· Invoering van optimale CDA's (glijvluchten) voor het Hetzelfde geldt in principe ook voor Twente: indien merendeel van de naderingen zowel in de dag als de besloten wordt tot een doorstart van een civiele luchthaven, nacht. Hiertoe zullen onder andere binnen FABEC - en dan zal daar ook weer (tijdig) luchtverkeersleiding worden waar nodig vooruitlopend hierop - bilaterale afspraken geregeld. Op Eindhoven is militaire luchtverkeersleiding gemaakt worden om dalende vliegtuigen buiten de aanwezig. landsgrenzen te kunnen beïnvloeden.

· Mede in relatie tot de invoering van glijvluchten en het Ook op andere luchthavens kan behoefte aan luchtverkeers- ophogen van het Transition Altitude, zullen de mogelijk- leiding ontstaan, vanwege groei van het aanbod van heden worden bezien om de TMA Schiphol (naderingsver- verkeer, veranderende samenstelling van het verkeer, groei keersleidingsgebied) in verticale zin te diversifiëren. Dat van het aantal incidenten of de wens om de luchthaven wil zeggen dat de ondergrens van de TMA mogelijk meer toegankelijk te maken voor bepaalde vliegtuigen. Op gerelateerd zijn aan de afstand tot Schiphol (waarbij luchthavens van regionale betekenis geldt hierbij het "nee, geldt: hoe verder weg, hoe hoger de ondergrens mogelijk tenzij principe", waarbij het Rijk beoordeelt of de noodzaak kan liggen). Door de onderkant van de TMA in stappen van luchtverkeersleiding is aangetoond. Het Rijk ontwikkelt vanaf Schiphol te verhogen ontstaat meer luchtruimte hiervoor een toetsingskader om in de toekomst dit soort voor andere gebruikers dan groot commercieel verkeer. aanvragen te kunnen beoordelen. Het geheel aan geschetste maatregelen voor de indeling van het luchtruim en het concept voor luchtverkeersleiding In verband met de hoge kosten van luchtverkeersleiding wil betekent een aanzienlijke herindeling van het luchtruim, het Rijk vormen van flexibele, kostenefficiënte, vraagge- waarin de verschillende maatregelen in samenhang met richte luchtverkeersleiding verkennen, passend bij het elkaar dienen te worden bezien. Een herindeling van het gebruik van een specifieke luchthaven. luchtruim dient dan ook integraal te worden aangepakt, waarbij gestart dient te worden met het operationaliseren De dienstverlening voor luchtvaartnavigatie voor van doelstellingen voor de luchtzijdige bereikbaarheid in Nederlandse luchthavens wordt binnen het huidige functionele specificaties. Deze specificaties kunnen de basis heffingenbeleid volledig betaald door het vliegverkeer van vormen voor een integraal ontwerpproces. en naar de luchthavens. In 2010 wordt dit heffingenbeleid door het Rijk geëvalueerd. Bij deze evaluatie wordt onder Gezienhetgrootaantalbelanghebbendenrondaanpassin- andere bezien of met het huidige beleid wordt voldaan aan gen in het luchtruim is een zorgvuldige procedure voor de doelstelling van kostendekkendheid van de geleverde totstandkoming van en besluitvorming over luchtruimwijzi- dienstverlening per luchthaven. Ook wordt hierbij bezien of gingen van belang, waarbij stakeholders tijdig worden moet worden overgegaan op een systeem van lokatiegewijze betrokken. In dit licht werkt VenW met de afzondelijke kostendekking, waarbij de exploitant verantwoordelijk instaties aan een professionalisering van de werkwijze rond wordt voor de financiering van kostendekkende aanpassingen in het luchtruim, zodat voor alle partijen op luchtverkeersleiding. elk moment helder is welke stappen doorlopen dienen te Organisatie en sturing in FABEC

99 Op dit moment is de Transition Altitude (TA) in Nederland 3500 voet. Om bij te dragen aan de streefdoelen van het FABEC (ten Boven deze hoogte dient de vlieger over te schakelen naar een aanzien van veiligheid, ecologische duurzaamheid, wereldwijd standaard afgesproken hoogtemeter instelling van 1013,2 capaciteit, kosteneffectiviteit, vluchtefficiëntie en effectivi- hP. Door variatie in de heersende luchtdruk en het zekerstellen van de voorgeschreven minimale verticale separatie van 1000 voet, varieert het teit militaire missie) streven de betrokken staten binnen eerstvolgende beschikbare vluchtniveau boven de TA, waardoor er FABEC "naar het bereiken van één uniforme luchtruimarchitectuur, regelmatig een vluchtniveau niet kan worden gebruikt. Wanneer de TA luchtruimbeheer en luchtverkeersleiding binnen FABEC"100.Gestreefd boven de bovengrens van de TMA wordt gepositioneerd kunnen wordt naar die samenwerkingsmodellen, die resulteren in structureel alle vlieghoogten daaronder worden gebruikt en hoeft de vlieghoogte 2000 voet niet meer structureel te worden gebruikt voor het aanvliegen van het Instrument Landings Systeem. 100 Gezamenlijke Intentieverklaring voor het creëren van een FABEC.
80 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

de beste prestaties binnen het FABEC " waarbij het belangrijk citeit en hinderbeperking) zoals de LVNL op dit moment is dat alle samenwerkingsmodellen die vanuit een wettelijk oogpunt doet. Mede uit oogpunt van behoud van hoogwaardige binnen het FABEC mogelijk zijn, onderzocht worden voor implementa- werkgelegenheid zet het kabinet in op behoud van een tie met inbegrip van samenwerkingsovereenkomsten, allianties tussen luchtverkeersleidingcentrum. Hierbij dient nog te worden ANSPs (luchtverkeersdienstverlenende organisatie) en de consolidatie bezien in hoeverre dit centrum zich, naast uiteraard het van de dienstverlening". verlenen van operationele luchtverkeersleidingdiensten Het kabinet onderkent dat een effectief en adequaat ook zou moeten richten op andere taken zoals research en samenwerkingsmodel tussen ANSPs cruciaal is voor het development. bereiken van de Nederlandse doelstellingen ten aanzien van capaciteit, kostenreductie, vlucht-efficiëntie en hinderbe- Civiel militaire samenwerking perking. Het onderzoek naar, de besluitvorming en de Belangrijk aspect van de te onderzoeken samenwerkings- implementatie van de samenwerkingsmodellen binnen modellen tussen de ANSPs betreft de civiel militaire FABEC plaatst het kabinet binnen de volgende samenwerking. Op zowel beleidsmatig niveau als toezicht, overwegingen. planning (en flexibel gebruik) en taakuitvoering (luchtver- keersdienstverlening) zet het kabinet in op nauwere Ten eerste kiest het kabinet (op nationaal niveau) voor het samenwerking. Adequate samenwerking in het dagelijks bestendigen en uitbreiden van de goede samenwerking van beheer van het luchtruim vergroot de capaciteit en LVNL met MUAC als eerste stap richting het beter bedienen efficiency van het gebruik van het luchtruim en past in het vanSchiphol.Ongeveer60%vanhetvliegverkeernaar kader van FABEC. Het versterkt daarnaast de positie van Schiphol gaat ook door MUAC gecontroleerd luchtruim. Nederland bij de verdere stappen binnen FABEC. Hierdoor is Verdere samenwerking kan de afhandeling van verkeer in het ook kostenbesparing mogelijk, bijvoorbeeld door gezamen- hoger luchtruim verbeteren, met name bij het creëren van lijke technologieontwikkeling, en efficiënte besteding van stabiele verkeersstromen, het kunnen accommoderen van opleidingscapaciteit. CDA naderingen en ongehinderde uitvliegprocedures en een verbeterde aansluiting tussen het hogere en lagere luchtruim. Conform de strategische studie JAS 2020 dient deze samenwerking per onderdeel tot stand te komen in een Ten tweede ziet het kabinet een samenwerkingsmodel zoals proces van informatie, coördinatie, coöperatie en integra- dat waarop MUAC gebaseerd is, als een van de kansrijke te tie. Het tempo waarin dit proces wordt doorlopen kan per onderzoeken samenwerkingsmodellen binnen het FABEC. onderwerp verschillen. De eerstvolgende stappen in de Kern van een dergelijk samenwerkingsmodel is de oprich- civiel militaire samenwerking zijn: ting van een gezamenlijke grensoverschrijdende (verdrags) · Versterking en uitbreiding van de gezamenlijke beleids- organisatie en een besluitvormingsstructuur gebaseerd op eenheid ten aanzien van gebruik en beheer van het gelijkwaardigheid van de zes FABEC staten. luchtruim.
· Verdergaande samenwerking in planning en flexibel Conform de doelstellingen van FABEC zal een dergelijke gebruik van het luchtruim binnen de gezamenlijke grensoverschrijdende organisatie luchtverkeersdienstverle- planningseenheid (AFMU) zoals aangeven onder ning dienen te verlenen in zowel het hogere als het lagere `herindeling luchtruim'. luchtruim. Bezien moet worden via welke weg dit gereali- · Verankeren van de samenwerking met betrekking tot het seerd kan worden, waarbij de mogelijkheid open staat dat toezicht. Eind 2009 zal een formele civiel-militaire de grensoverschrijdende organisatie zich in eerste instantie samenwerking ten aanzien van NSA-functies (National richt op het hogere luchtruim, waarna integratie van het Supervising Authority) gerealiseerd zijn als stap op weg lagere luchtruim volgt. In het lagere luchtruim ligt als eerste naar het realiseren van een `Joint NSA'. stap nauwere samenwerking met de luchtverkeersdienstver- · Wat betreft het beheer van het luchtruim zet het kabinet leners van de directe buurlanden en de Nederlandse op verdere samenwerking tussen civiele en militaire militaire luchtverkeersdienstverlener in de rede. Dit is luchtverkeersleiding, gericht op het verbeteren van de noodzakelijk om routes en procedures rond vertrekkend en vluchtefficiëntie, kostenreductie en effectiviteit van aankomend verkeer van Schiphol en de luchthavens van militaire misschies, zoals geformuleerd in FABEC nationale betekenis te optimaliseren. Het gaat hierbij streefwaarden. bijvoorbeeld om het invoeren van CDA's.
De samenwerking binnen de gezamenlijke beleidseenheid Tot slot hanteert het kabinet het uitgangspunt dat Schiphol, en de AFMU wordt uitgebreid op het gebied van gezamen- als een van de grote hubs binnen het FABEC, in elke vorm lijke luchtruimontwerpen, ATM systeemveranderingen, ATM van samenwerking dient te beschikken over een luchtver- systeemvervangingen, het beleid en toezicht op de keersleidingcentrum ter plaatse dat kwalitatief hoogwaar- luchtvaart en de certificering en luchtvaarteisen. dige diensten verleent (onder andere op hoge piekuurcapa- Ten aanzien van de verdeling van de civiele en militaire Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 81

luchtverkeersleidingtaken wordt verdere samenwerking Tariefstelling onderzocht. In dit kader is recent een convenant tussen de In het kader van SES worden verschillende instrumenten LVNL en het Commando Luchtstrijdkrachten gesloten. ontwikkeld die bij zullen dragen aan de doelstellingen van Daarnaast wordt een proef uitgevoerd door buiten militaire SES, waaronder aanpassing van het tarievenstelsel en openstellingtijden het militaire operationele verkeer te prestatiesturing. laten afhandelen doorMUAC en/of LVNL. Op deze proefne- Een van de doelstellingen van FABEC is kostenreductie. In ming kan vervolgens worden voortgebouwd. Tot slot wordt het kader van FABEC wordt in dit kader gewerkt aan samengewerkt op het gebied van communicatie, navigation uniformering van de tarieven van luchtverkeersdienstverle- en surveillance. MUAC, LVNL en het ministerie van Defensie nende organisaties. Inzet van Nederland hierbij is te streven maken reeds nu gebruik van (deels) gezamenlijke infrastruc- naar een tarievenstelsel dat gericht is op het verhogen van tuur als radio's. Voor een deel van de navigatie hulpmidde- de vluchtefficiëntie. Op dit moment worden routes deels len zijn afspraken gemaakt over wederzijds onderhoud bepaald door de verschillende tarieven binnen FABEC wat (Convenant tussen LVNL en het ministerie van Defensie). Op leidt tot omvliegen. Het nieuwe tarievensysteem zal een het gebied van surveillance worden radardata tussen de prikkel dienen te zijn om kortste routes te vliegen. ANSP´s uitgewisseld (Radar Sharing Agreement).
Prestatiesturing
Back-up voorzieningen Het maken van prestatieafspraken tussen de staten en de Gezienhetgrotebelangvaninternationalebereikbaarheid ANSPs (prestatiesturing) is een van de instrumenten en de netwerkkwaliteit is het noodzakelijk dat back up waarmee doelstellingen ten aanzien van capaciteit, voorzieningen (contingency) worden ingericht zodat in kostenreductie, veiligheid en duurzaamheid gerealiseerd geval van langdurige uitval van de luchtverkeersleidingen- kunnen worden. In Europees verband zullen de kaders centrale van de LVNL de dienstverlening zo spoedig hiervoor worden vastgesteld (in de SES Verordening), de mogelijk kan worden hervat. Het kabinet streeft naar een uitwerking hiervan zal plaats dienen te vinden op nationaal voorziening waarmee binnen 48 uur na uitval van de niveau en in prestatieplannen van de verschillende FAB's. luchtverkeersleidingencentralevandeLVNL70-100%vande Uitgangspunt voor Nederland met betrekking tot het piekuurcapaciteit weer beschikbaar kan zijn, ook indien Europees vast te stellen kader en de uitwerking daarvan in sprake is van een langdurige of blijvende uitval van het het FABEC prestatieplan, is dat voldoende ruimte dient te verkeersleidingcentrum op Schiphol-Oost. blijven bestaan voor lokaal maatwerk. Ruimte om te sturen op bepaalde inhoudelijke prestaties zoals hinderbeper- In 2009 zullen de verschillende mogelijkheden om back up kende maatregelen of ruimte om met betrokken partijen voorzieningen voor zowel het en-route verkeer als het afspraken te kunnen maken in een proces zoals dat rond de naderend en vertrekkend (approach) verkeer in kaart Alderstafel heeft plaatsgevonden. worden gebracht en zal hierover besluitvorming plaatsvin- den. Voor het en-route verkeer worden hiertoe 2 opties onderzocht: contingency verzorgd vanuit MUAC, of vanuit 5.7GerichteaccommodatieGeneral de luchtverkeersleiding te Bremen. Voor het approach Aviation verkeer betreft het contingency verzorgd door de militaire luchtverkeersleiding op Nieuw Milligen of de inrichting van een contingency faciliteit op de Schipholtoren. De Het kabinet kiest er voor om op de luchthavens van voorzieningen zullen uiterlijk 2012 gereed dienen te zijn. nationale betekenis selectief ruimte te houden voor de Daarnaast worden de verschillende opties beoordeeld op GeneralAviationmetnamevoormaatschappelijkevluchten kosteneffectiviteit en toekomstbestendigheid binnen de (vluchten ten behoeve van openbare orde, veiligheid en ontwikkelingen rond FABEC. gezondheidszorg)enfunctiegroepenbinnendeGeneral Aviation, die gericht zijn op de verbetering van de toegang Luchtvaartmeteo tot Nederland door de lucht en versterking van de netwerk- De LVNL heeft, om het vliegverkeer veilig en efficiënt te kwaliteit van de luchtvaart binnen Nederland. kunnen afwikkelen, op de luchtvaart toegesneden meteo- advies nodig. Een onafhankelijke positie van de luchtvaart- GeneralAviationomvateengroteverscheidenheidaan meteo en continuïteit en kwaliteit van de dienstverlening luchtvaartproducten en -diensten. Deze producten en zijn, mede gelet op de complexe situatie rond Schiphol, van diensten zijn ondergebracht in de volgende functiegroepen: groot belang. Luchtvaartmeteorologische dienstverlening is 1. Maatschappelijke vluchten: vluchten ten behoeve van in de Wet op het KNMI toegewezen aan het KNMI, waarmee openbare orde, veiligheid en gezondheidszorg. onafhankelijkheid en continuïteit is geborgd. Tevens is uit 2. Business Aviation: zakelijke vluchten. de evaluatie van de Wet op het KNMI gebleken dat de 3. Aerial Work (specialistische diensten): proef/testvluchten, kwaliteit van de dienstverlening van het KNMI goed is. inspectievluchten, fotovluchten, etc.
82 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


4. Opleiding en training: opleiding tot vlieger en onderhou- onderzoek gedaan door de Stichting Economisch den brevet. Onderzoek (SEO)105 en door het Platform Duurzame
5.Sportbeoefeningenrecreatie:zweefvluchten,valscherm- Luchtvaart (PDL, voorheen Platform Nederlandse vluchten, privé-vluchten, rondvluchten, ballonvaren, Luchtvaart)106. Op basis van onder andere deze informatie zeilvliegen, schermvliegen etc. komt het Rijk tot de onderstaande verwachting in de ontwikkeling van de diverse functiegroepen (groei in De EC101 verwacht in de toekomst een sterke groei van de procenten per jaar en het totaal aan groei in vliegtuig- GeneralAviationengeeftaandezetewillenfaciliteren.Zij bewegingen tot 2020): baseert zich daarbij op de ontwikkelingen binnen Europa over de afgelopen jaren102.DegroeivandeGeneralAviation 1. Maatschappelijke vluchten 0 tot +1% max. + 1.300 vtb107 in Nederland wijkt af van de ontwikkelingen in Europa. 2. Business Aviation 0 tot +6% max. + 50.000 vtb Sinds 2003 is de gesommeerde omvang nagenoeg stabiel103. 3. Aerial Work 0 tot +3% max. + 3.500 vtb Hiervoor zijn meerdere verklaringen. Zo is de markt en zijn 4. Opleiding en training neg tot +3% max. + 97.000 vtb deorganisatiesbinnendeGeneralAviationnietmondiaal 5. Sport en recreatie neg tot +4% max. + 252.000 vtb gericht, maar vooral nationaal en voor een gering deel Europees. De Nederlandse markt is beperkt en van de Op de luchthavens van nationale betekenis gaat de aandacht functiegroepen die uitsluitend de Nederlandse markt vooral uit naar het faciliteren van maatschappelijke bedienen, is de groei lager dan het Europees gemiddelde of vluchtenenfunctiegroepenindeGeneralAviationdieeen zal deze zelfs in het geheel niet groeien. Een uitzondering bijdrage kunnen leveren aan het versterken van de hierop is Business Aviation. De markt daarvoor is met de netwerkkwaliteit en het verstigingsklimaat in de regio. harmonisering van luchtvaartregelgeving in Europa veel Uiteraard is het Rijk zich er van bewust dat een ontwikkeling groter geworden. Verwacht wordt dat in de toekomst de van Eindhoven en Lelystad, zoals in deze nota wordt groei in Nederland van de Business Aviation zich meer richt geschetst,vooralna2015inpotentieeffectenzalhebbendie naar het Europees gemiddelde van de EC, maar gezien de van invloed zijn op de voornoemde groeiverwachtingen en beperkte omvang zal het effect op de totale omvang van de samenstellingvandeGeneralAviationopdeluchthavens. GeneralAviationkleinzijn.Infiguur15zijndeverhoudin- GeziendeveelheidendiversiteitvandeGeneralAviationis gen tussen de functiegroepen weergegeven in vliegtuigbe- nog niet duidelijk wat de precieze gevolgen van deze wegingenover2007. effecten voor de luchthavens in Nederland zijn. In samen- spraak met de belanghebbenden wordt gewerkt aan een Figuur 15: Aantal vliegtuigbewegingen van General Aviation in 2007 op `agenda' die een leidraad moet zijn voor het benoemen van Nederlandse luchthavens de belangrijkste vraagstukken in relatie tot het behoud van
600.000 ontwikkelingsmogelijkhedenvandeGeneralAviationin
500.000 Nederland, mede in het licht van deze ontwikkelingen.
400.000 Maatschappelijke vluchten108
300.000 In de afgelopen jaren is de aandacht voor het toezicht en de
200.000 handhaving van de openbare orde en veiligheid verscherpt
100.000 105 De Maatschappelijke en economische betekenis van de General 0 Aviation in Nederland, SEO, december 2008, Amsterdam. Maat- Business Aerial Opleiding en Sport en Niet 106 Inventarisatie General Aviation Nederland , Platform Nederlandse schappelijk Aviation Work training recreatie toerekenbaar Luchtvaart, Lelystad, maart 2008. Sportvliegvelden en overige militaire bases Ro erdam, Eindhoven, Eelde, Maastricht, Lelystad, de Kooy en Twente 107 VTB: Vliegtuigbewegingen. Het gaat hier extra vliegtuigbewegingen tot kleine luchthavens Schiphol 2020 uitgaande van totalen in 2007 bij een ongewijzigde regelgeving in Op Europees niveau zijn diverse groeivoorspellingen Nederland en Europa en zonder mogelijke beperkende factoren als luchtruim en luchthavencapaciteit te verdisconteren. beschikbaar104. Voor de specifiek Nederlandse situatie is 108 Maatschappelijke vluchten worden uitgevoerd ten dienste van de openbare orde, veiligheid of gezondheidszorg zijn alle vluchten van
101 An agenda for sustainable growth of bussiness aviation and general algemeen maatschappelijk belang. Voorbeelden zijn het vervoer van aviation, januari 2008, EC Hierin schetst de EC het belang van de General patiënten, vluchten voor het vervoer van donororganen of -weefsel, Aviation voor de luchtvaart binnen Europa en de mogelijkheden om politievluchten, vluchten met trauma- en blushelikopters, vluchten die deze verder te ontwikkelen. worden uitgevoerd in opdracht van de Immigratie- en
102 Door Eurocontrol geregistreerde vluchten tussen 2003 en 2006 is ruim Naturalisatiedienst ten behoeve van het uitzetten van ongewenste
22% toegenomen. personen of uitgeprocedeerde asielzoekers, vluchten voor het
103 Inventarisatie General Aviation Nederland , Platform Nederlandse (eventueel in de nacht) vervoeren van bijvoorbeeld (voetbal)supporters Luchtvaart, Lelystad, maart 2008. teneinde bijvoorbeeld verstoring van de openbare orde en veiligheid te
104 Getting to the point, Business Aviation in Europe, Eurocontrol 2007, voorkomen of vluchten voor het vervoer van hulpgoederen bij Very Light Jets, GAO, augustus 2007, Strategic review of General humanitaire rampen of natuurrampen (Conform Memorie van Aviation in the United Kingdom, CAA, 2006. Toelichting bij Besluit Burgerluchthavens). Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 83

en de inzet daarbij van luchtvaartuigen (bemand en Business Aviation onbemand) toegenomen. Daarnaast is de verwachting dat Er is in Europa een markt ontstaan voor persoonlijk, in de toekomst vaker een beroep wordt gedaan op hulp- flexibel, on-demand en point-to-point vervoer, dat niet kan diensten. Het is van algemeen belang dat deze hulpdiensten worden ingevuld door de reguliere lijndienstmaatschap- op een efficiënte en effectieve wijze via luchtvervoer kunnen pijen (zowel de netwerkmaatschappijen als de low-cost optreden. Op nationaal niveau wordt door de betrokken maatschappijen). De Business Aviation bedient deze markt. departementen (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn Dat is mogelijk doordat zij vanaf een aanmerkelijk groter en Sport (VWS), ministerie van Binnenlandse Zaken en aantal luchthavens kan opereren waarbij zij niet aan vaste Koninkrijksrelaties (BZK), VROM, ministerie van Defensie en vertrekschema's is gebonden. Dit levert op meerdere VenW) een beleidskader "Lucht voor hulpdiensten" terreinen tijdswinst op, zoals korter voor- en natransport en opgesteld, die een adequate inzet van luchtvervoer voor kortere wacht/overstaptijden. De zakenreiziger, die gebruik hulpdiensten vanaf luchthavens van nationale en regionale maakt van Business Aviation, is in staat om meerdere betekenis borgt. Zo mogen procedures en besluiten, die het bestemmingen op een dag aan te vliegen. Met de introduc- commercieel gebruik van luchthavens begrenzen, de tie van goedkope lichte jets (Very Light Jets) en eigen- effectieve inzet van hulpdiensten niet in de weg staan. domsconstructies als gedeeld eigendom (fractional Tegelijkertijd kan het niet zo zijn dat de (commerciële) ownership) zijn bovendien de kosten van het gebruik van ruimte, die vergund is, bij nader inzien ingeperkt wordt. zakenjets sterk afgenomen. Hierdoor neemt het gebruik van Daarom worden in het beleidskader concrete voorstellen zakenvliegtuigen toe. uitgewerkt om te komen tot maatregelen voor voldoende (specifieke) gebruiksruimte voor de hulpdiensten. In een globale economie is het voor stedelijke netwerken van groot belang goed aangesloten te zijn op de relevante Op luchthavens van regionale betekenis is het bevoegd internationale handels-, diensten- en kennisnetwerken. gezag aan de provincie. Het Rijk heeft de mogelijkheid om Door de inzet van Business Aviation neemt het aantal gebruik van een luchthaven voor maatschappelijke beschikbare verbindingen voor Nederland substantieel toe. vluchten, regeringsvluchten, operationeel noodzakelijke Er zijn zo'n 1.200 Europese luchthavens geschikt voor (Very militaire vluchten of vluchten in bondgenootschappelijk Light) Jets. De belangrijkste luchthavens voor Business verband op grond van de wet RBML en het Besluit Aviation in Nederland zijn op dit moment Schiphol (circa Burgerluchthavens te regelen door middel van een 11.000vliegtuigbewegingen)enRotterdam(circa6.000 ministeriële regeling, indien overleg daarover met het vliegtuigbewegingen). provinciaal bestuur onverhoopt niet tot overeenstemming Voor een optimaal gebruik van Business Aviation (flexibel leidt. on-demand vervoer) is het nodig dat de luchthavens beschikken over minimale (technische) faciliteiten en De bestaande Nederlandse infrastructuur, militaire- en (navigatie)ondersteuning. De mogelijkheid om ook onder burgerluchthavens (van nationale en regionale betekenis) mindere weerscondities te kunnen starten en landen en terreinen voor uitzonderlijk en tijdelijk gebruik, is verhogen de noodzakelijke bedrijfszekerheid, net als een toereikend om een goed netwerk te kunnen onderhouden bepaalde mate van flexibiliteit in de keuze van vertrektijden. voor de maatschappelijke vluchten. Ook voor de noodzake- Schiphol en de luchthavens van nationale betekenis lijke 24 uurinzetbaarheid. Het Rijk ziet er op toe dat dit beschikken over deze faciliteiten, alhoewel de flexibiliteit netwerk beschikbaar blijft109. door slotregulatie weer beperkt kan zijn110. De overige luchthavens zijn niet allemaal voorzien van navigatieonder- De standplaatsen van onder meer luchtvaartpolitie, reddings- steuning. Een goed voorbeeld van een (aanzienlijk) diensten, kustwacht en medische diensten zijn verdeeld over goedkoop alternatief voor de traditionele navigatieonder- burgerluchthavens, militaire luchthavens en helikopterplat- steuningopluchthavensisdeGPS-nadering.Landenals forms op ziekenhuizen. Voor traumahelikopters zijn Duitsland en Engeland lopen in Europa voorop met de momenteel Rotterdam Airport, Vliegbasis Volkel, VU ontwikkelingenhettestenvanGPSsystemeninde AmsterdamenUMCGroningendestandplaatsen,voorde luchtvaart. Het Rijk zal, in samenspraak met de LVNL, de helikopters en vliegtuigen van de luchtvaartpolitie zijn dat ontwikkeling van alternatieven voor navigatieondersteu- Schiphol en Volkel, voor de kustwacht is dat Maritiem ning in Nederland ondersteunen. Tevens worden mogelijk- Vliegkamp De Kooy en voor de Search and Rescue zijn dat heden voor die bijdragen aan het verbeteren van de Vliegbasis Leeuwarden, De Kooy en een helihaven op Vlieland. 110 In Europees verband zijn door de slotcoördinators suggesties gedaan om de slotregulering zodanig aan te passen dat de General Aviation
109 Aandachtspunt zijn wel de verschillende heliplatforms bij bijvoorbeeld meer mogelijkheden krijgt. De EC neemt deze suggesties mee in de ziekenhuizen. Dit zijn geen openbare luchthavens met een regionaal uitwerking van de agenda voor duurzame ontwikkeling van de General belang maar dragen wel bij aan het noodzakelijke netwerk voor Aviation en de Business Aviation. In Nederland zijn alleen de hulpverlening. luchthavens Schiphol, Rotterdam en Eindhoven slotgereguleerd.
84 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

bedrijfszekerheid voor Business Aviation bezien, zoals het (touch en go waarbij iedere touch en go twee vliegtuigbewe- verbeteren van procedures waarmee het behoud van de gingen vertegenwoordigt) en circuitvluchten. Het Rijk geeft uurcapaciteit op luchthavens geborgd blijft bij het mengen prioriteit aan het opleiden van verkeersvliegers en training van de verkeersstromen van groot handelsverkeer en van brevethouders. Behoud van opleiding en training op Business Aviation. luchthavens van regionale betekenis is nodig omdat de veiligheid van het luchtruimgebruik boven luchthavens van Aerial Work (specialistische diensten) nationale betekenis anders onder druk komt te staan door Onder Aerial Work valt een breed scala aan diensten en te grote aantallen circuitvluchten. producten. Veel van deze diensten en producten betreffen specialistisch werk waarvoor op dit moment geen goede De opleidings- en trainingsvluchten dragen voor een alternatieve werkwijzen beschikbaar zijn. De overheid is een substantieel deel bij in de geluidsbelasting en -hinder op en grote opdrachtgever in het Aerial Work. Zij ziet het als haar rondom de luchthavens. Reden hiervoor zijn vooral het taak om zich in te spannen voor de beperking van effecten grote aantal vliegtuigbewegingen en het repeterende van Aerial Work zoals geluidhinder en emissies. De karakter van de circuitvluchten. Het Rijk verkent op dit ontwikkeling van onbemande systemen (Unmanned moment in samenwerking met provincies de meest Aircraft Systems, UAS) biedt hier een veelbelovend perspec- effectievemanieromhinderbeperkingvanGeneralAviation tief. Het Korps Landelijke Politie Diensten (KLPD) en in het algemeen en opleiding en trainingsvluchten in het Rijkswaterstaat hebben al met succes proeven uitgevoerd. bijzonder te realiseren. Omwonenden worden bij totstand- Het Rijk ondersteunt de verdere ontwikkeling van dergelijke koming van de maatregelen zoveel mogelijk betrokken. . systemen met behulp van zijn onderzoeksprogramma's. Opties die in ieder geval onderzocht worden zijn technische Daarnaast zal Nederland haar voortrekkersrol in de maatregelen aan vliegtuigen, innovaties op het gebied van ontwikkeling van regelgeving voor deze systemen (certifice- simulatoren en bewustwording bij piloten van het effect ring en veilig gebruik) blijven vervullen. van hun vlieggedrag op geluidhinder. Dit alles uiteraard met behoud van het huidige niveau van veiligheid.
Opleiding en training Opleidingseisen moeten vanuit een internationaal Opleiding en training in Nederland is nodig voor het veilig perspectief worden bekeken. gebruik van het Nederlandse luchtruim en de luchthavens, onder andere vanwege de typische weersomstandigheden Sportbeoefening en recreatie en luchtruimindeling. Daarnaast hechten Nederlandse Sport- en recreatieluchtvaart vindt grotendeels plaats vanaf operators aan de mogelijkheid om Nederlandse studenten luchthavens met een regionale betekenis of speciale daartoe een vliegopleiding te kunnen laten volgen. Het Rijk is dan aangewezen terreinen112. Deze luchthavens vallen, na de ook van mening dat in Nederland voldoende gelegenheid inwerkingtreding van de wet RBML, onder bevoegd gezag moet zijn tot opleidings- en trainingsvluchten. van de provincie. De ontwikkeling van sport- en recreatie- In2007wareninNederlandintotaalruim18.000brevetten luchtvaart in Nederland is daarmee met name de uitkomst in omloop, zowel groot commercieel als privé, en ongeveer van overleg tussen provincie en gebruikers.
30 scholen actief waarvan 10 opleiden tot verkeersvlieger. Jaarlijks worden ongeveer 800 nieuwe brevetten verstrekt Het Rijk blijft daarnaast verantwoordelijk voor het gebruik waarvan60%voorde(grote)commerciëleluchtvaart.Voor vanhetluchtruimenvoordeveiligheid.Gebruiken het behoud van een brevet is het verplicht om jaarlijks een inrichting van het luchtruim zal primair gericht zijn op het minimaal aantal uren te vliegen111. Omdat dit niet geheel te (op een veilige wijze) faciliteren van de netwerkkwaliteit. vervangen is door de inzet van simulatoren moeten er echte Tegelijkertijd wil het kabinet ook in Nederland ruimte vluchten worden gemaakt. Ook voor de lange termijn blijven bieden aan luchtruimgebruikers die geen directe blijven deze nodig. toegevoegde waarde voor het vervoersnetwerk in Nederland bieden maar een meer sociale rol (bijvoorbeeld verenigin- Van de luchthavens van nationale betekenis telt Lelystad de gen) vervullen, zoals de sport- en recreatieluchtvaart. meeste vliegtuigbewegingen voor opleiding en training, gevolgd door Eelde. Van de luchthavens van regionale Een van de onderwerpen waarin de afweging ten aanzien betekenis hebben Teuge, Seppe en Budel de meeste van capaciteit voor groot luchtverkeer ten opzichte van opleidingsbewegingen. Van de genoemde luchthavens ruimte voor de sport- en recreatieluchtvaart gemaakt moet bestaat de helft tot driekwart van de jaarlijkse vliegtuigbe- worden, is de nog vast te stellen herziening van de regelge- wegingen uit opleiding en training. Het gaat hierbij voor ving voor parachutespringen (Regeling Valschermspringen). het overgrote deel over het oefenen van starts- en landingen In samenspraak met de belanghebbenden wordt gezocht
111 Ook voor de niet gebrevetteerde luchtruimgebruikers is oefening nodig 112 Daaronder worden onder andere verstaan: zweefvliegvelden, maar niet (altijd) verplicht. sportvliegvelden, `art. 14' velden en velden voor scherm- en zeilvliegen. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 85

naar regelgeving die rekening houdt met het belang van verdere vermindering van geluidbelasting en -hinder, netwerkkwaliteit en capaciteit voor groot luchtverkeer en emissies en handhaving van het huidige niveau van tegelijkertijd ruimte biedt voor parachutespringen in veiligheid. Nederland heeft een belangrijke kennisindustrie, Nederland. die hieraan een bijdrage levert en nog kan leveren. Nu al lopen diverse onderzoeksprojecten voor innovaties in de Veiligheid is een belangrijke randvoorwaarde voor de GeneralAviation.Voorbeeldenzijndeontwikkelingvan ontwikkeling van het luchtverkeer, ook voor de sport- en geluidsarme en emissiearme motoren en boordapparatuur recreatieluchtvaart. Investeringen in de veiligheid van de ter bevordering van de Situational Awareness van vliegers. sport- en recreatieluchtvaart blijven van groot belang. Het Rijk werkt aan een programma voor de inzet van de Hierbij dient ook aandacht te worden geschonken aan het Nederlandse luchtvaart kennisindustrie op de middellange verminderen van de veiligheidsrisico's tussen de verschil- termijn. In dit werkprogramma, dat ook aanhaakt op lende luchtruimgebruikers onderling. Een van de maatrege- Europese onderzoeksprogramma's, wordt de inzet van len om dit risico te verminderen is de transponderverplich- GeneralAviationalsontwikkelplatformnadrukkelijk ting voor gemotoriseerd klein luchtverkeer. Hiermee opgenomen. Het programma is naar verwachting in 2009 kunnen botsingen tussen klein luchtverkeer (waaronder gereed. Een koppeling wordt gelegd met de Kennis en sport- en recreatie) en ander luchtverkeer worden voorko- Innovatieagenda voor luchtvaart, die wordt opgesteld (zie men. Deze verplichting wordt op dit moment gefaseerd hoofdstuk6). ingevoerd voor niet gemotoriseerd verkeer, zoals zweefvlie- gers. In het najaar van 2009 worden de eerste fasen van de invoering van de transponderverplichting voor ongemotori- seerd verkeer samen met betrokken partijen geëvalueerd. Op basis van deze evaluatie wordt bezien of de invoering van de transponderplicht kan worden geoptimaliseerd. Flankerend beleid
Flankerend beleid, zoals Natura 2000, en ruimtelijk beleid met betrekking tot gevoelige gebieden hebben soms tot gevolg dat de eisen voor minimum vlieghoogten worden verscherpt. In een aantal gevallen is het onduidelijk of er wel of niet boven bepaalde aangewezen gebieden mag worden gevlogen. Die onduidelijkheid is ongewenst voor het uitoefenen van belangrijke en specifieke taken (onder andere aerial work). Bovendien is het nadelig vanuit het oogpunt van efficiënt luchtruimgebruik en veiligheid. Voor de lange termijn moet dan ook naar oplossingen worden gezocht die deze nadelige effecten zo veel als mogelijk voorkomen dan wel reduceren. Het Rijk inventariseert in samenspraakmetderelevantesectorpartijenuitdeGeneral Aviation de gevolgen van het flankerend beleid met als doel te komen tot duidelijkheid en een zo goed mogelijke en veilige indeling van het luchtruim en gericht op de mogelijkhedentothetbehoudvanruimtevoordeGeneral
Aviation, met bescherming van andere functies zoals wonen en natuur.
Innovatie
De EC heeft begin 2008 de "Agenda for sustainable growth ofbusinessaviationandGeneralAviation"uitgebracht.Zij geeft daarin onder meer te kennen de ontwikkeling van nieuwe technologieën te willen stimuleren ten behoeve van de concurrentiekracht van de Europese luchtvaartindustrie. Tegelijkertijd wil zij een duurzame ontwikkeling van de GeneralAviationwaarborgen.
DekomendejarenstaatdeGeneralAviation,netalsde
overige luchtvaart, voor belangrijke vraagstukken als
86 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 87


6 Excelleren
Duurzame kwaliteit en veiligheid
Naast het verder ontwikkelen van de netwerkkwaliteit wil het kabinet zich richten op een concurrerende en duurzame luchtvaart: een luchtvaart die excelleert op het gebied van milieu en veiligheid.


88 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


6.1Inleiding

Een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie binnen een duurzame en sociale context. Voorwaarde hierbij is een optimale internationale bereikbaarheid van Nederland doorde lucht Verdere ontwikkeling van een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Concurreren Accommoderen Excelleren Bevorderen en optimaliseren
concurrentievoorwaarden en Ruimte op en rond luchthavens Verminderen CO2 uitstoot mark oegang
Sturen op kwaliteit en kosten Gerichte ontwikkeling van Investeren in hinderbeperking luchthavens en kwaliteit leefomgeving Goede landzijdige ontsluiting Verbetering luchtkwaliteit en grondgeluid
Goede luchtzijdige ontsluiting Borgen hoog niveau veiligheid Gerichte accommodatie Investeren in kennis en General Aviation innovatie Coöpereren: Het besturingsmodel is gericht op het gezamenlijk door alle betrokken partijen realiseren van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Naast het verder ontwikkelen van de netwerkkwaliteit wil het wat betreft de veiligheid van de luchtvaart de zaken kabinet zich richten op een concurrerende en duurzame uitstekend op orde heeft. luchtvaart: een luchtvaart die excelleert op het gebied van milieu en veiligheid. Nederland bezet op deze terreinen een De ambitie van het kabinet is deze toppositie in de toppositie en kan die, juist in deze tijden van economisch toekomst te behouden. Hierdoor blijft er in Nederland veel zwaar weer, als `unique selling point' neerzetten. kennis en expertise aanwezig op het gebied van milieu en veiligheid. Ook bouwt Nederland veel ervaring op met De toppositie van Nederland laat zich zien in de volgende hinderbeperkende maatregelen op dit gebied. Het kabinet mijlpalen: realiseert zich dat behoud van de toppositie alleen mogelijk
· Air France/KLM stond in 2008 voor de vierde keer op rij op is als ook het beleid in de andere pijlers tot stand komt en de eerste plaats in de Dow Jones Sustainability Index als als de overheid dit structureel blijft ondersteunen met meest duurzame luchtvaartmaatschappij. gecoördineerd beleid op het gebied van kennis en
· Het aantal ernstig gehinderden in de nabijheid van de innovatie. luchthaven Schiphol is relatief beperkt gebleven ten opzichte van andere grote luchthavens.113 Dit is het gevolg Het kabinet wil de huidige economische crisis gebruiken van het ruimtelijke-ordeningsbeleid van Nederland en de om Nederland op cruciale punten structureel te versterken. zware inzet op hinderbeperking. Hierbij hoort ook de inzet om de dreigende klimaat- en
· In de omgeving van Schiphol vindt een geluidsisolatie- energiecrisis af te wenden. Binnen de luchtvaartketen wordt programma plaats dat, zeker in verhouding tot andere hiervoor een bijdrage geleverd. Zo kan de luchtvaartketen Europese hub-luchthavens, zeer ambitieus is. versterkt en beter voorbereid uit de huidige economische
· Uit de ICAO-audit 2008 is gebleken dat Nederland voor crisis komen.
113 Ruimtelijke Planbureau, Geluid rondom luchthavens, 2006. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 89

Prikkels inbouwen 1. Invoeringlandingsverbodvan23:00tot06:00uiterlijkper

Het kabinet wil in het luchtvaartbeleid prikkels inbouwen 31 december 2010; waarmee de prestaties op milieugebied (onder meer klimaat 2. Invoeringstart-enlandingsverbodvan06:00tot07:00 en kwaliteit van de leefomgeving) verder kunnen worden uur uiterlijk per 31 december 2011; verhoogd. Deze prikkels moeten leiden tot het versneld 3. Invoering etmaalverbod voor nieuwe operaties uiterlijk doorvoeren van technologische en operationele verbeterin- per 31 december 2010; gen. Op het gebied van klimaatbeleid biedt het Europese 4. Invoering full ban onderkant Hoofdstuk 3 uiterlijk per 31 ETSeendergelijkeprikkel(zieparagraaf6.2.1).Omte december 2012. kunnen excelleren wil het kabinet voor de meer regionale effectenrondSchipholvanaf2020het50/50-beginsel SchipholGroupzetditvoorstelominoperationele invoeren.Dithoudtindatdemilieuwinstvoor50%ten restricties, met inachtneming van de in het goedekomtaandeomgevingenvoordeandere50%wordt Luchthavenverkeerbesluit opgenomen verplichting om bij vertaald in toegestane groei van het luchtvaartverkeer. Voor het toepassen van exploitatiebeperkingen de voorschriften de luchthavens van nationale betekenis zal per luchthaven uitdeEUrichtlijnnr.2002/30/EGvan worden bezien welke prikkels kunnen worden ingebouwd. hetEuropeseParlementendeRaadvandeEUvan26maart
2002 te volgen.
Maatregelen gericht op selectieve ontwikkeling
van duurzame luchtvaart 2. Tariefdifferentiatie verkeer overdag en in de nacht Inhoofdstuk5isaangegevendatmetselectiviteitsmaatrege- · Metingangvan1november2007vraagtSchipholvoor len twee doelen worden gediend: afstemmen van vraag en landendverkeerindeperiodevan23.00uurtot6.00uur aanbod van (verdeling van) luchtverkeer en het stimuleren eentariefdat27%hogerisdanhettariefindeperiodevan van duurzame luchtvaart. Voor dit laatste doel zijn er door 6.00uurtot23.00uur; de verschillende betrokken partijen de volgende instrumen- · Metingangvan1november2007vraagtSchipholvoor ten ingezet, overeenkomstig het Convenant hinderbeper- vertrekkendverkeerindeperiodevan23.00uurtot6.00 kende maatregelen en het Convenant Behoud en versterking uureentariefdat50%hogerisdanhettariefindeperiode mainportfunctie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol: van6.00uurtot23.00uur.
1. Forse tariefsverhoging en ontmoediging onderkant hoofdstuk 3. Restrictieve ontwikkeling van Schiphol
3-vliegtuigen Tot en met het gebruiksjaar 2020 wordt de ontwikkeling op Metingangvan1november2007vraagtSchipholvan Schiphol als volgt begrensd: marginaal conforme vliegtuigen (onderkant hoofdstuk 3) · eenmaximaalverkeersvolumevan510.000vliegtuigbewe- een tarief dat: gingen(exclusief"GeneralAviation")perjaarindeperiode
·van6.00uurtot23.00uurvoorstartendenvoorlandend 2010 tot en met het gebruiksjaar 2020, passend binnen de verkeer tenminste 140 procent bedraagt van het basistarief; grenzen van gelijkwaardigheid;
·van23.00uurtot6.00uurvoorstartendverkeer315 · vanaf 2012 tot en met 2020 wordt het verkeersaanbod in de procent bedraagt van het basistarief; nacht en de vroege ochtend begrensd tot maximaal 32.000
·van23.00uurtot6.00uurvoorlandendverkeer267 vliegtuigbewegingen per jaar in de periode van 23.00 uur procent bedraagt van het basistarief. tot07.00uur. VerderwerktSchipholGroupinsamenwerkingmetde
relevante partijen en andere betrokkenen een voorstel uit op Drie niveaus basis waarvan bij toewijzing van nieuwe slots voorrang De mogelijkheden van het beleid om de externe effecten te wordt gegeven aan luchtvaartmaatschappijen waarvan beperken is veelal afhankelijk van het gebied waarover vliegtuigen niet als `onderkant Hoofdstuk 3' kunnen worden wordt gesproken (afstand tot de luchthaven). In dit aangemerkt (marginaal conforme vliegtuigen in de zin van hoofdstuk wordt onderscheid gemaakt tussen effecten op artikel 1.1 onder m van het Luchthavenverkeerbesluit drieniveaus:internationaalennationaal(paragraaf6.2), Schiphol). Dit voorstel wordt in 2009 omgezet in een lokaal regionaal(paragraaf6.3)enlokaal(paragraaf6.4).Dit richtsnoer voor slotallocatie. onderscheid gaat niet op voor het thema veiligheid. Veiligheidkomtafzonderlijkaandeordeinparagraaf6.5. SchipholGroupwerktinsamenwerkingmetderelevante Hethoofdstuksluitafmetparagraaf6.6overdeinzetvan partijen en andere betrokkenen een voorstel uit om inzet het Rijk op kennis en innovatie. van `onderkant Hoofdstuk 3' vliegtuigen op de luchthaven Schiphol stapsgewijs verder te beperken, in overeenstem- ming met onderstaande fasering:

90 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


6.2Nationaleeninternationale 6.2.1 Periode tot 2020: 5% minder emissierechten effecten: klimaat en CO2-uitstoot en stabilisatie emissies Het kabinet ziet een mondiale geïntegreerde strategie als de De luchtvaartsector zal bijdragen aan het tegengaan van meest effectieve en efficiënte benadering om de CO2- klimaatverandering en aan het bereiken van de ambitieuze emissies van de internationale burgerluchtvaart te reduce- doelen op dat terrein. Schiphol ontwikkelt zich tot de eerste ren. Het kabinet ziet het als een eerste belangrijke stap dat klimaatneutrale114 mainport van de wereld, zowel op de de EU de luchtvaart vanaf 2012 opneemt in het bestaande grond als in de lucht. Europese systeem van emissiehandel. De klimaatproblematiek is urgent en vraagt om een Een belangrijke maatregel binnen de Europese aanpak eensgezinde en brede internationale aanpak. Met het oog betreft de opname van de luchtvaart in het Europese op het aflopen van de Kyoto-afspraken wordt daarom hard systeem van emissiehandel. Deze maatregel treedt met gewerkt aan mondiale klimaatdoelstellingen voor de ingang van 2012 in werking. ETS betekent dat de kosten van periode 2013-2020. Europa heeft de afgelopen periode reeds de belasting van het milieu door CO2 kunnen worden belangrijke initiatieven genomen. Er zijn ambitieuze doelen verrekend in de prijs van een ticket. Door een plafond te voor 2020 geformuleerd en er is inmiddels een omvangrijk verbinden aan de totale emissie van CO2 door de luchtvaart, pakket met maatregelen in uitvoering genomen. Het zal uiteindelijk de markt zijn werk doen. Met de hoogte van kabinet ondersteunt deze doelen en zal de daarvan afgeleide het plafond en het percentage te veilen emissierechten en inmiddels vastgestelde verplichtingen als lidstaat heeft de overheid krachtige sturingsinstrumenten in nakomen. Het kabinet heeft zijn eigen ambities voor het handen. Daarmee is het ETS voorlopig het belangrijkste klimaat geformuleerd in het Coalitieakkoord en uitgewerkt instrument waarmee de overheid de hoogte van de in het werkprogramma Schoon en Zuinig. De belangrijkste vliegtuiggebonden CO2-emissies kan beïnvloeden. Het gaat ambitie voor het jaar 2020 is een reductie van de totale hierbijomallevluchtenvantoestellenbovende5.700kg emissievanbroeikasgassenvan30%tenopzichtevan1990. MTOW (maximaal gewicht bij take-off), die aankomen op Dit zou bij voorkeur in Europees verband moeten gebeuren. en vertrekken vanaf een Europees vliegveld. Het gaat dus Een absolute reductie van de broeikasgassen is voor de ook om vluchten die uitgevoerd worden door niet-Europese luchtvaart in het komende decennium nog niet mogelijk. maatschappijen. Wel lopen hier verschillende initiatieven. Deze worden hierna verder toegelicht. Er zijn afspraken gemaakt over de hoogte van het emissiepla- fond en het veilingpercentage. Het veilingpercentage is tot en Op dit moment wordt er langs twee sporen invulling met2020gelijkaan15%.Hetvolumeplafondisgebaseerdop gegeven aan de klimaatprestaties van de luchtvaartsector. dehistorischeemissiesvan2004,2005en2006.Indeperiode Voor de vliegtuiggerelateerde emissies geldt, dat ze vanaf tot 2020 worden minder rechten beschikbaar gesteld dan het
2012 onderdeel vormen van het systeem van Europese volumeplafond:voor2012geldteenkortingvan3%ophet emissiehandel(ETS),datin2005isgeïntroduceerd. plafond;voordejaren2013t/m2020eenkortingvan5%. Daarnaast hebben luchtvaartpartijen eigen plannen Voor zowel de eerste periode (2012) als de tweede periode ontwikkeld om bij te dragen aan de kabinetsambities en in (2013-2020) zijn de eisen waaraan de luchtvaart moet voldoen te spelen op de introductie van het ETS. Deze plannen zijn in een richtlijn vastgelegd. onder andere vastgelegd in het akkoord `Mobiliteit, logistiek en infrastructuur 2008-2020, Duurzaamheid in In het sectorakkoord Duurzaamheid in beweging wordt beweging'. Hierin zijn concrete afspraken opgenomen geconcludeerd dat een absolute reductie van de vluchtgere- tussen de ministeries van VenW en VROM en een groot lateerde CO2-emissies in het komende decennium nog niet aantal partijen, waaronder Schiphol en Air France/KLM. haalbaar lijkt. Hiervoor zijn er nog te veel technologische Voor de luchthaven Schiphol is de ambitie opgenomen dat beperkingen. Daardoor zal de luchtvaartsector binnen het deze een visie ontwikkelt en plannen maakt die uiteindelijk ETS voorlopig CO2-rechten moeten blijven kopen. De moeten leiden tot de eerste klimaatneutrale mainport van reductie van CO2 vindt dan elders binnen het ETS plaats, bij de wereld, zowel op de grond als in de lucht. De verschil- de industrie of bij elektriciteitscentrales. Het is uiteraard lende partijen geloven dat die ambitie kan worden aan de sector om een keuze te maken om ofwel reductie- waargemaakt door een intelligente combinatie van maatregelen te treffen ofwel rechten te kopen. Daarbij zijn innovatie, durf én economisch realisme. de belangrijkste maatregelen voorlopig zuinigere vliegtui- gen en efficiënter vliegen.

114 Klimaatneutraal wil zeggen dat de uitstoot van broeikasgassen zover mogelijk is gereduceerd en dat de overgebleven emissies worden In de praktijk is de brandstofprijs al een belangrijke prikkel gecompenseerd (bijvoorbeeld door emissierechten te kopen binnen het ETS of door maatschappelijk verantwoorde bosaanplant). voor luchtvaartmaatschappijen om het brandstofverbruik Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 91

en daarmee de emissie van CO2 te beperken. Zuiniger vaartactiviteiten is de verwachting dat in de periode tot 2020 vliegen leidt tot minder kosten en dus een betere concur- een aanzienlijke reductie mogelijk is. Schiphol heeft daartoe rentiepositie. Naast zuiniger vliegen is de introductie van onder andere het werkplan `Duurzame Klimaatinnovaties in SES relevant om te kunnen voldoen aan de eisen van het ETS de Nederlandse Luchtvaart' opgesteld. Een van de doelstellin- (zieparagraaf5.6).Verderkannogtenbehoevevande gen hierin is om de eigen direct bestuurbare activiteiten in reductie van CO2-emissies worden gedacht aan de introduc- 2012 CO2-neutraal uit te voeren. Daarnaast is het doel om in tie van groene technologie en biobrandstoffen, de 2020inminimaal20%vandeeigenenergiebehoeftete verbetering van het ATM-concept en tenslotte de introductie voorzien door op de locatie zelf duurzame energie op te van de `next generation'-vliegtuigen. Kennis en innovatie wekken. Voor de niet direct bestuurbare activiteiten van spelenbijditalleseencrucialerol(zieparagraaf6.6). Schiphol wil de luchthaven aansluiten bij de overheidsdoel- stellingomin2020eenreductievan30%terealiserenten
Alhoewel een Europees ETS-systeem een goede eerste stap opzichte van het niveau van 1990. is, is een mondiaal systeem te prefereren. Op dit moment is er nog geen sprake van een mondiaal systeem. Dit is wel Ook Air France/KLM laat sterke ambities zien voor het wenselijk gezien de effecten op het milieu en een econo- klimaatbeleid. Dit blijkt wel uit het feit dat de luchtvaart- misch gelijkwaardig speelveld. Het verzet bij derde landen maatschappij in 2008 voor de vierde keer op rij op de eerste tegen deelname aan het Europese ETS is echter groot. Dit plaats stond in de Dow Jones Sustainability Index als meest verzet heeft zowel een politiek-strategische, als economi- duurzame luchtvaartmaatschappij. Daarnaast is de KLM in sche achtergrond. Dit kwam heel duidelijk naar voren op de september2007eenpartnershipaangegaanmethetWNF. ICAOAssemblyvanseptember2007.Alleniet-EU-landen KLM en WNF hebben een overeenkomst getekend over hebben zich toen tegen de unilaterale positie uitgesproken, verregaande reductie en compensatie van de groei van de die de EU heeft ingenomen door ook de vluchten van CO2-uitstoot door KLM. Dit contract is het eerste in zijn soort maatschappijen uit niet-EU-landen onder het ETS te laten in de luchtvaartindustrie. Met deze overeenkomst bekrachtigt vallen. Deze opname van niet-EU-luchtvaartmaatschappijen KLMdathaargroei,vergelekenmet2007,volledigCO2- in het ETS zou volgens de meeste landen conform het neutraal wordt. Dit gebeurt door emissiereductie en Verdrag van Chicago alleen kunnen geschieden bij compensatie.DezecompensatievindtplaatsviadeGold wederzijdse toestemming. De komende periode zal Standard-projecten, waar WNF al jaren in investeert: duidelijk worden hoe dit verder gaat. Bij de klimaatonder- duurzame energieprojecten in voornamelijk ontwikkelings- handelingen van 2009 in Kopenhagen zal moeten blijken of landen. Bovendien heeft KLM zich tot doel gesteld om de er draagvlak is om überhaupt over reducties in de luchtvaart CO2-uitstootperpassagierin2012teverminderenmet3%.In te praten. De EU heeft zich voorgenomen om afspraken over 2020moetdezeverminderingopgelopenzijntot17%ten emissiereducties in de luchtvaart als uitgangspunt in haar opzichtevan2007.Ditmoetineersteinstantiebereikt onderhandelingspositie op te nemen. Het kabinet zal zich worden door de `bevriezing' van de huidige uitstootvolumes. er samen met de EU sterk voor maken dat er een doorbraak naar een mondiaal systeem tot stand komt. De positie van Zoals eerder aangegeven lijkt op basis van technologische de Amerikaanse regering is daarbij van cruciaal belang. beperkingen, een absolute reductie van de vluchtgerelateerde Afhankelijk van de resultaten in Kopenhagen zullen in 2010 CO2-emissies in het komende decennium nog niet haalbaar. tijdensde37e Assembly van ICAO mogelijk verdere stappen Maar bovengenoemde aanpak moet, in combinatie met de op dit terrein gezet kunnen worden. inzet op innovatie en onderzoek, uiteindelijk wel resulteren in een reductie van de CO2-emissies.
Een belangrijke effectieve maatregel om daadwerkelijk de emissie van CO2 per vlucht te reduceren is het creëren van 6.2.2 Periode na 2020: van stabilisatie naar reductie kortere routes: zo veel mogelijk in een rechte lijn vliegen van van de uitstootvolumes A naar B. Met de realisatie van FABEC kan op dit punt een Om op langere termijn (2020 ­ 2040) tot CO2-reductie te grote efficiencyslag worden gemaakt. Kortere routes tussen kunnen komen, zijn technologische vernieuwingen nodig. start- en landingspunt leiden niet alleen tot besparingen op Naar verwachting zullen er nieuwe internationale klimaataf- brandstof en dus tot CO2-emissies, maar ook tot kostenbespa- spraken worden gemaakt, waarvoor ook aan de luchtvaartsec- ring. Veranderingen op dit gebied worden stapsgewijs tor net als aan de andere industriële sectoren gevraagd zal doorgevoerd, rekeninghoudend met en/of gebruikmakend worden een bijdrage te leveren. De sector zal hierdoor van Europese ontwikkelingen in het kader van SESAR en worden gestimuleerd technologische vernieuwingen door te FABEC,zieookparagraaf5.6.Hetkabinetachtderealisatie voeren om een verantwoord evenwicht te bereiken tussen van SES van groot belang en verwacht met de realisering verkregen rechten en de feitelijke emissies. hiervan een reductie van de CO2-emissie te bereiken in de ordevangroottevan5-10%pervlucht. Om in de toekomst te kunnen blijven excelleren zullen Wat betreft de CO2-emissies van grondgebonden lucht- marktpartijen en kennisinstellingen moeten blijven samen-
92 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

werken. Het kabinet wil daarvoor gebruikmaken van de 6.3Regionaleeffecten:geluids- Kennis en Innovatie Agenda Luchtvaart, een samenwerkings- belasting, kwaliteit leef omgeving,
verband van publieke en private partijen. Dit programma heeft tot doel om de gelden die vanuit publieke en private natuur en ruimtelijke ordening bronnen worden ingezet voor kennis en innovatie, beter te richten en efficiënter te benutten. Belangrijke onderwerpen Reductie van de geluidshinder door `om te vliegen' gaat voor deze agenda zijn onder meer de ontwikkeling van gepaard met een relatief beperkte toename van de CO2- biobrandstof en technologische ontwikkelingen. In paragraaf uitstoot. Bovendien zijn op regionaal niveau de mogelijkhe-
6.6wordthierverderopingegaan. den tot CO2-reductie beperkt. Daarom kiest het kabinet op dit niveau voor beperking van de geluidshinder.
Initiatieven van Air France/KLM
Air France/KLM wil de reductie van CO2 onder andere De externe effecten van de luchtvaart, die op regionale realiseren door modernisering van de vloot, een geavan- schaal voorkomen, betreffen met name de geluidsbelasting ceerd brandstofbeleid, gewichtsreductie aan boord en en externe veiligheidsrisico's. Vanwege deze effecten stelt de onderzoek naar alternatieve brandstoffen. In de luchtvaart overheid beperkingen aan het ruimtegebruik in de bestaat er nog geen alternatief voor het gebruik van omgeving van een luchthaven. Ook zijn deze effecten mede vloeibare brandstof. Dit heeft verschillende redenen bepalend voor de kwaliteit van de leefomgeving en de (gewicht, vriespunt, etc.). Een duurzaam alternatief voor natuur. kerosine is één van de weinige strategische mogelijkheden om op middellange termijn een absolute reductie van Zoals eerder aangegeven valt er over het algemeen een CO2-emissie te realiseren. Air France/KLM onderzoekt CO2-reductie te behalen door het optimaliseren van routes, daarom de mogelijkheden om biologische brandstof bij te starts en naderingen. Op regionaal niveau zijn de reductie- mengen bij de huidige fossiele kerosine. effecten van deze maatregelen echter relatief beperkt, aangezien slechts een relatief klein deel van de brandstof Figuur 16: CO2-doelen van Air France/KLM en de middelen om deze te tijdens de start en de landing wordt verbruikt. De potentiële bereiken115 CO2-reductie op regionaal niveau is op mondiale schaal te beschouwen als verwaarloosbaar, terwijl de impact van Break the trend Make the di erence Shi paradigms CO2
targets
emission level2
CO
Next
High Biofuels Generation aircra
Green technology
Enablers medium Network optimazation Air Tra c Management Low Emission Fuel trading e ciency

2030
De ambities van Air France/KLM sluiten aan bij die van het kabinet en richten zich in eerste instantie op het realiseren van CO2-neutrale groei en vanaf 2012 op het beginnen met het verminderen van de CO2-emissies. Daarvoor richt de onderneming zich op verschillende maatregelen waar ook het kabinet zich voor wil inzetten.
115 Uit de KLM-presentatie voor `Adapting to climate change: a spatial challenge!', op 14 mei 2008 in Den Haag.
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 93

kortere routes op de geluidshinder en externe veiligheidsri- Figuur 17: Geluidshinder en slaapverstoring rond Schiphol117 sico's zeer fors kan zijn. Om die reden ligt op regionaal niveau de prioriteit bij het beperken van de geluidshinder Ernstig geluidhinder Ernstig slaapverstoring en externe veiligheidsrisico's. Aantal mensen (duizend) Aantal mensen (duizend)
600

6.3.1 Reductie geluid en hinderbeperking
Het kabinet kiest vanwege de ambitie tot verdergaande 400 400 hinderbeperking en verbetering van de kwaliteit van de leefomgeving rond Schiphol ten aanzien van het nieuwe handhavingsstelsel voor de periode vanaf 2020 voor 200 200 invoeringvanhet50/50-beginsel.Omdeprikkeltotverdere hinderbeperking te effectueren is een andere hantering nodig van het gelijkwaardigheidsbeginsel.
0 0

1990 1994 1998 2002 2006 2010 1990 1994 1998 2002 2006 2010 De afspraken die gemaakt zijn aan de Alderstafel borgen dat hinderbeperking topprioriteit blijft in het luchtvaartbeleid. De geluidshinder en slaapverstoring door het vliegverkeer van Schiphol is na Tot en met 2020 worden daarom de volgende afspraken een forse daling de afgelopen jaren redelijk stabiel gebleven. conform het Aldersakkoord uitgevoerd:

1. Maximaal510.000vliegtuigbewegingenopSchipholtot In het Aldersadvies voor de middellange termijn is voor de
2020, waarvan maximaal 32.000 vliegtuigbewegingen in luchthaven Schiphol afgesproken tot 2020 een volumepla- de nacht en de vroege ochtend (periode tussen 23.00 en fondvan510.000vliegtuigbewegingentehanteren
7.00uur). (waarvan 32.000 in de nacht). Na 2020 wordt overgegaan op
2. Invoering van een nieuw normen- en handhavings telsel s het50/50-beginsel(zieeerderparagraaf5.4).Ditisvolledig (zieparagraaf6.3.2). in lijn met de wens van het kabinet dat investeringen in het
3. Uitvoering van de taken gericht op hinderbeperking en verbeteren van de milieuprestaties beloond worden. Op verbetering van de omgevingskwaliteit. Deze taken zijn deze manier worden prikkels ingebouwd die de milieupres- vastgelegd in convenanten. taties nog verder verhogen. Het Aldersadvies geeft hierbij Na 2020 wordt voor het nieuwe handhavingsstelsel het aandathet50/50-beginselnietuitvoerbaarisbijdehuidige
50/50-beginselgeëffectueerd. hantering van het gelijkwaardigheidbeginsel (voor binnen- en buitengebied, zie figuur 18). In de huidige Voor de overige luchthavens wordt door het bevoegd gezag methodiek geniet de groep die het zwaarst wordt belast (het (Rijk of provincie) een afweging gemaakt over de maatrege- zogeheten binnengebied) aparte bescherming met criteria. len voor hinderbeperking. Deze zijn afhankelijk van de Het huidige onderscheid tussen binnen- en buitengebied gewenste ontwikkeling en mogelijkheden/omstandigheden maakt het steeds moeilijker om verbeteringen toe te passen van de betrokken luchthaven in zijn omgeving. waarvan de totale groep gehinderden (in binnen- en buitengebied) zou kunnen profiteren. Het criterium voor De geluidshinder in het ruimere gebied rond Schiphol is het binnengebied is namelijk het meest knellend. Ook het vanaf 1990 flink afgenomen. Er is sprake van een aanzien- PBL constateert dit dilemma118. Dit dilemma doet zich ook lijke reductie van het aantal ernstig gehinderden. Daarnaast reeds voor bij de afspraken die over enkele experimenten is het aantal ernstig slaapverstoorden licht afgenomen116. zijn gemaakt in het Convenant hinderbeperkende maatre- Dezeontwikkelingenzijntezieninfiguur17. gelen. Zo is een experiment voor een aanpassing van de startroute vanaf de Aalsmeerbaan voorgesteld, die op basis Aldersadvies van de huidige inzichten leidt tot een toename van het In het Convenant Hinderbeperkende maatregelen (onder- aantal woningen in het binnengebied met circa 1.100 en een deel van het Aldersadvies voor de middellange termijn) zijn afname van het aantal ernstig gehinderden in het buitenge- ten behoeve van hinderbeperking diverse maatregelen biedvan3.500­7.000mensen.Doordatdehuidige opgenomen, waaronder routeaanpassingen. hantering van het gelijkwaardigheidsbeginsel een verdere toename van de geluidbelasting in het binnengebied
116 Opgemerkt wordt dat de aantallen in figuur 17 betrekking hebben op uitsluit kan de grote hinderreductie in het buitengebied niet een groter gebied, begrensd door de 39 dB(A) Lden-contour, dan dat gerealiseerd worden. waarvoor de gelijkwaardigheidscriteria uit figuur 18 zijn vastgesteld. Deze hebben namelijk betrekking op het gebied binnen de 48 dB(A) 117 Planbureau voor de Leefomgeving, Milieubalans 2008, ISBN 978 90 Lden-contour. Dat geldt ook voor het aantal ernstig slaapverstoorden (de 6960 213 4.
40 dB(A) Lnight-contour als basis voor figuur 17 en de 29 dB(A) 118 MNP Opties voor Schipholbeleid, Balans tussen binnen- en buitengebied, ,
Lnight-contour voor figuur 17) mei 2006 (MNP is met andere plansbureau's samengegaan in het PBL).
94 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Het Aldersadvies beveelt aan dat het Rijk de huidige Andere luchthavens hantering van het gelijkwaardigheidsbeginsel en het Voor de overige luchthavens van nationale betekenis geldt optredende dilemma nader onderzoekt en uitwerkt, met als in de eerste plaats de algemene doelstelling om waar doelhet50/50-systeemper2020teeffectueren. mogelijk hinderbeperkende maatregelen en innovatieve technologieën door te voeren. Daarnaast zet het kabinet in Het Rijk pakt dit advies op en wil in ieder geval de volgende op maatwerk, als bij de aanpassing van luchthavenbesluiten mogelijkheden onderzoeken: vergroting van de geluidsruimte aan de orde is. Maatwerk is
· het opheffen van het onderscheid tussen het binnen- en voor de hand liggend, met het oog op de zeer uiteenlo- hetbuitengebied(hetgebiedbinnenrespectievelijkde58 pende ligging van de verschillende luchthavens. De ene en de 48 dB(A) Lden-contour); luchthaven ligt in zeer dunbevolkt gebied en de andere ligt
· het hanteren van een andere Lden-contour voor het in bewoond gebied (zoals Rotterdam). Voor iedere binnengebied waardoor het binnengebied (het meest luchthaven moet dus maatwerk gekozen worden. Dit via beschermde gebied) zou worden vergroot tot bijvoor- doelgerichteoverlegstructuren(ziehoofdstuk7).Doelisdat beeldhetgebiedbinnende56dB(A)Lden-contour; de aanpassing van de luchthavenbesluiten wordt afgestemd
· het maken van een onderscheid tussen geïsoleerde en op de gewenste ontwikkeling en de mogelijkheden tot niet-geïsoleerde woningen bij het vaststellen hoeveel hinderbeperking van de betreffende luchthaven. woningen binnen een bepaald Lden-gebied belast worden. Voor de luchthavens van regionale betekenis is met RBML Het kabinet is zich bewust van de grote gevoeligheden een basis gelegd voor een nieuwe normering voor geluid en omtrent dit onderwerp en zal dit dan ook aan de Alderstafel externe veiligheid. Deze basis is uitgewerkt in het Besluit behandelen. Hierbij kunnen door de partijen aan de Burgerluchthavens. Dit besluit voorziet in normen en Alderstafel, waaronder de bewoners, ook andere opties (die regels, die vanwege geluid en veiligheid beperkingen hetzelfde doel zouden kunnen dienen, namelijk het kunnen opleggen aan het gebruik van de luchthaven en aan nieuwe effectueren van de gewenste prikkel) worden ingebracht. bebouwing in gebieden rondom luchthavens. Op basis van de onderzoeksresultaten en na bespreking aan de Alderstafel zal het kabinet komen met een voorstel voor Naast de voorgeschreven normering kan ook op andere eventuele besluitvorming. manieren effectief gestuurd worden op de geluidbelasting en ervaren hinder. Dit geldt in het bijzonder voor de kleine Figuur 18: Geactualiseerde criteria voor een gelijkwaardige of betere vliegtuigen waarvan de geluidbelasting vergeleken met bescherming van omwonenden van Schiphol grote vliegtuigen niet groot is, maar die wel hinder Aspect opleveren voor omwonenden. Afhankelijk van de situatie Maximaal 12.300 woningen binnen de 58 dB(A) ter plekke (type verkeer, bewoning) adviseert het Rijk aan Geluidsbelasting Lden-contour het provinciaal bestuur om hierover in gesprek te gaan met etmaal Maximaal 239.500 ernstig geluidgehinderde mensen de Commissies voor regionaal overleg (Cro). In het overleg binnen de 48 dB(A) Lden-contour met deze commissies kunnen desgewenst aanvullende Maximaal 11.700 woningen binnen de 48 dB(A) afspraken worden gemaakt over hinderbeperkende Geluidsbelasting Lnight-contour maatregelen. De provincie kan deze afspraken vastleggen in nacht Maximaal 66.500 ernstig slaapverstoorde mensen de luchthavenbesluiten en ­regelingen, voor zover deze niet binnen de 40 dB(A) Lnight-contour strijdig zijn met nationale regelgeving. Externe Maximaal 3.000 woningen binnen de 1x10-6 veiligheid plaatsgebonden risicocontour Kwaliteit van de leefomgeving Naast maatregelen voor hinderbeperking zijn er voor Daarnaast wil het Rijk onderzoeken of het de positieve Schiphol ook maatregelen bepaald die gericht zijn op het milieuprestaties nog verder kan stimuleren door vergelijk- verbeteren van de leefbaarheid. Het gaat hier om maatrege- bare prikkels in te bouwen voor andere milieueffecten dan len die de kwaliteit van de leefomgeving in enkele zwaar alleen geluid (bijvoorbeeld voor luchtkwaliteit). Op die geluidsbelaste gebieden rond Schiphol moeten verbeteren. manier wordt er een structurele afname van de hinder Deze maatregelen zijn vastgelegd in het Convenant gerealiseerd, terwijl de luchtvaart zich tegelijkertijd Omgevingskwaliteit. Door Schiphol en de provincie structureel duurzaam kan blijven ontwikkelen en zo kan Noord-Holland is de stichting `Bevordering kwaliteit bijdragen aan de Nederlandse economie. Zo profiteert de leefomgeving Schipholregio' opgericht, die de maatregelen omgeving ook daadwerkelijk van het gebruik van stillere en verder uitwerkt en uitvoert. Voor de eerste tranche is door het schonere vliegtuigen. Rijk, Schiphol en de provincie ieder 10 miljoen bijgedragen. Na evaluatie in 2011 wordt gekeken of er mogelijkheden zijn om in de tweede tranche nog eens 30 miljoen euro ter beschikking te stellen door de drie partijen.
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 95

Daarnaast worden, om de overlast van vliegtuiggeluid en de hoogde bloeddruk en de blootstelling aan hoge gevolgen hiervan voor de leefomgeving te beperken, geluidsniveaus. geluidsgevoelige objecten (zoals huizen en scholen) geïsoleerd. Daarvoor vinden er geluidsisolatieprogramma's Een verhoogde bloeddruk treedt ook op bij relatief lage plaatsrondSchiphol(GIS),Rotterdam,EeldeenMaastricht. geluidsniveaus. Dat betekent dat niet alleen in de directe Het isolatieproject rond Schiphol loopt al sinds 1983 en omgeving van Schiphol, maar ook in de wijdere omgeving wordt in drie fasen uitgevoerd. Als de derde fase van dit verhoging van de bloeddruk voorkomt. Het aantal mensen project(GIS-3)medio2011isafgerond,zijnallewoningen met een verhoogde bloeddruk ten gevolge van vliegtuigla- die hiervoor in aanmerking komen tegen vliegtuiglawaai waaibedraagtongeveer2-3%vanhettotaleaantalmensen geïsoleerd. De kosten van geluidsisolatie (op Schiphol met een verhoogde bloeddruk. De relatie tussen deze klacht
+/-600miljoen)wordenvoorverreweghetgrootstedeel en de blootstelling aan hoge geluidniveaus laat zien, dat gefinancierd door de luchtvaartmaatschappijen. Zij een beperking van de geluidsbelasting eveneens een gunstig berekenen deze kosten door in de ticketprijs. Schiphol effect kan hebben op negatieve gezondheids- en heeft, in vergelijking tot andere Europese hub-luchthavens, welzijnseffecten. veruit het grootste isolatieprogramma. Het isolatiepro- gramma voor Rotterdam is inmiddels afgerond. Het 6.3.2 Nieuw normen- en handhavingsstelsel voor programmavoorMaastrichtisvoor95%gereedenzalinde Schiphol loop van 2009 worden afgerond. Om de isolatie nog beter te laten aansluiten bij de wensen van de bewoners wordt er in In lijn met het Advies van de Alderstafel wordt een nieuw het kader van de uitwerking van de Aldersafspraken normen- en handhavingsstelsel voor Schiphol ontwikkeld. onderzocht of er nog verbeteringen mogelijk zijn in het Dit nieuwe stelsel, gebaseerd op strikt geluidspreferent huidige isolatieprogramma. Randvoorwaarde hierbij is een vliegen, is erop gericht om de totale hoeveelheid hinder te efficiënte, effectieve en budgetneutrale besteding van de verminderen ten opzichte van de huidige situatie. De kern middelendievoorGISzijngeraamd. van het nieuwe stelsel bestaat uit regels voor strikt geluids- preferent baangebruik (de banen waar de minste mensen bij Het isolatiegebied rond Schiphol is gebaseerd op de 40 in de buurt wonen worden het meest ingezet). Daarnaast Ke-contour. In 2003 is voor de geluidsnormering rond gaan er normen gelden (waar op gehandhaafd zal worden) Schiphol overgestapt op een andere dosismaat, de Lden. voor het aantal woningen met een hoge geluidbelasting, het Reeds eerder is afgesproken dat ook voor het isolatiebeleid aantal ernstig gehinderden en ernstig slaapverstoorden, en deze overstap gemaakt zal worden. Met de afronding van de voor het aantal woningen met een extern veiligheidsrisico derdefase(GIS-3)isin2011hetisolatieprojectdatgebaseerd groter dan 10-6. Tot slot geldt er tot 2020 een maximum is op de Ke-systematiek afgerond. Indien in de toekomst het aantalvliegtuigbewegingenvan510.000,waarvan32.000in gebruik van de luchthaven substantieel wijzigt (en daarmee de nacht en de vroege ochtend (periode tussen 23.00 en de geluidsbelasting voor de omgeving) zal ook onderzocht 7.00uur).Vanaf2020zalhet50/50-systeemgeëffectueerd worden of het isolatieprogramma uitgebreid zal worden. worden (zie eerder). Dan zal ook bezien worden of deze uitbreiding gebaseerd kan worden op een Lden-waarde. Een eerste beoordeling is In2006heeftereenevaluatieplaatsgevondenvanhet aan de orde als over de invoering van het nieuwe stelsel huidige normen- en handhavingsstelsel. Hieruit bleek dat wordt besloten, in 2012. Een zelfde aanpak wordt voorge- de groeiruimte voor de luchtvaart, die was voorzien binnen steld bij de andere grote burgerluchthavens waar in de de gelijkwaardigheidscriteria, niet goed benut kan worden. toekomst (een uitbreiding van) isolatie aan de orde zou Zo worden binnen het huidige stelsel al bij relatief lage kunnen zijn. verkeersvolumes grenswaarden bereikt in sommige handhavingspunten, terwijl op andere plekken nog zeer Vliegtuiggeluid en gezondheid veel ruimte is. Deze ruimte kan niet worden benut, omdat Hinder door vliegtuiggeluid kan ook de gezondheid van de verdeling van het verkeer gebaseerd is op een zeer precies mensen beïnvloeden. Uit onderzoek119 blijkt dat er in een `invoerscenario' en in de praktijk de verdeling van verkeer omgeving met veel vliegtuiggeluid meer gezondheidsklach- (en dus ook van geluid) maar beperkt stuurbaar is door de ten kunnen optreden dan gemiddeld mag worden verwacht. sterke invloed van het weer. Begin 2008 heeft de Tweede Voor de meeste van deze klachten zijn er geen eenduidige Kamer aangedrongen op een nieuw normen- en handha- aanwijzingen dat het vliegtuiglawaai daarvan de oorzaak is. vingsstelsel, omdat het huidige stelsel perverse effecten had Slechts voor één gezondheidsklacht is dat wel het geval: er en te complex en te weinig inzichtelijk is. In het blijkt een aantoonbaar verband te zijn tussen een ver- Aldersadvies zijn de kaders van een nieuw stelsel neergelegd.

119 RIVM, Samenvattende rapportage van het Monitoringprogramma Gezondheidskundige Evaluatie Schiphol, 2006

96 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Geluidspreferent baangebruik Daarnaast wordt in het Aldersadvies gesteld dat de mogelijk- Het nieuwe stelsel heeft tot doel de in totaal ondervonden heid en wenselijkheid van het inbouwen van een marge ten hinder van het vliegverkeer tot een minimum te beperken. behoeve van de handhaving voor operationele verstorin- Geluidspreferentbaangebruikkanalleendoorconcessieste gen, zoals verstoringen als gevolg van weersfactoren, doen aan efficiëntie van de operatie (bijvoorbeeld langere technische factoren en operationele verstoringen, die niet taxitijden). Vergeleken met het huidige stelsel ­ en uitgaande in de modellen voor geluidberekeningen worden meegeno- van eenzelfde aantal vliegtuigbewegingen ­ zal dit naar men maar wel optreden, nader dient te worden uitgezocht. verwachting leiden tot minder ernstig gehinderden. Binnen De resultaten hiervan dienen uiterlijk voor de start van het het nieuwe stelsel wordt het verkeer zo veel mogelijk experiment beschikbaar te zijn en de op basis daarvan vast afgehandeld op de meest geluidspreferente banen (de te stellen marge wordt in het experiment beproefd. Hierover Polderbaan en de Kaagbaan). Dat wil zeggen dat bij iedere zal te zijner tijd separate besluitvorming plaatsvinden. weerssituatie de baancombinatie wordt ingezet die veilig is en tot de minste hinder leidt. Op die manier wordt de verdeling Inzicht in de ontwikkeling van de geluidsbelasting van het geluid beheerst. Afwijking van de regels, die in de Het kabinet is voor volledige transparantie ten aanzien van wet- en regelgeving worden vastgelegd, is slechts onder strikte de milieueffecten van het vliegen. In het nieuwe stelsel zal voorwaarden mogelijk (voornamelijk veiligheidsgerelateerd). daarom voor de ruime omgeving van Schiphol aandacht Vanaf mei 2010 wordt voor een periode van twee jaar proefge- worden besteed aan het inzichtelijk maken van de ontwik- draaid met het nieuwe stelsel. Daarna wordt het geëvalueerd keling van de geluidsbelasting in de tijd.120 Dit zal zowel en al dan niet ingevoerd, afhankelijk van onder andere de vooraf als achteraf gebeuren. Vooraf zal jaarlijks het werkelijk opgetreden milieueffecten. De verwachte winst van operationeel plan de verwachte geluidsbelasting in beeld het nieuwe stelsel is dat altijd de meest geluidpreferente brengen, met een doorkijk tot circa 4 jaar. De Commissie baancombinatie wordt ingezet (afhankelijk van onder meer de Regionaal Overleg luchthaven Schiphol (CROS) brengt weersomstandigheden). Met de handhavingspunten van het advies uit over dit operationeel plan aan de ministers van huidige stelsel zijn de luchtvaartpartijen soms genoodzaakt om VenW en VROM. Achteraf zal de handhavingsrapportage van een minder geluidspreferente baancombinatie in te zetten. de IVW de opgetreden geluidbelasting voor het gehele gebied vermelden. Deze handhavingsrapportage is, net als Aantalsnormen voor milieueffecten de huidige rapportages, voor een ieder beschikbaar en Naast regels voor strikt geluidspreferent baangebruik wordt ook naar de Tweede Kamer gestuurd. worden in het nieuwe handhavingsstelsel aantalsnormen gesteld aan de totale milieueffecten op jaarbasis. Op deze De daadwerkelijk opgetreden geluidsbelasting aan het eind aantalsnormen zal door IVW worden gehandhaafd. Daartoe van het jaar is sterk afhankelijk van de weerssituatie in dat worden de huidige gelijkwaardigheidscriteria verlaagd met jaar (immers de weerssituatie bepaalt mede de inzet van de de meteotoeslag. Net als voor de gelijkwaardigheidscriteria banen). Om de opgetreden geluidsbelasting in de verschil- geldt dat de aantalsnormen een beschermingsniveau lende jaren toch goed met elkaar te kunnen vergelijken, zal moeten bieden dat gelijkwaardig is aan dat van het eerste een aparte systematiek worden ontwikkeld. Op deze manier Luchthavenverkeerbesluit (LVB) van 2004. De aantalsnor- wordt voor iedereen duidelijk hoe de geluidsbelasting zich men bepalen aldus de milieuruimte die er is voor de van jaar tot jaar ontwikkelt, op iedere locatie in de ruime ontwikkeling van de luchtvaart. omgeving van Schiphol. Mocht nu blijken - in bijvoorbeeld de discussies binnen de CROS of elders - dat de geluidsbelas- De gelijkwaardigheidscriteria zijn, en de aantalsnormen ting in een bepaald gebied ongewenst toeneemt, dan kan worden, gebaseerd op de huidige (methodologische en met behulp van experimenten gezocht worden naar feitelijke) inzichten. In de loop van de tijd kunnen omstan- oplossingen. digheden of methodologische inzichten of feitelijke situaties (zoals het aantal woningen) veranderen, waardoor Het kabinet hecht zeer sterk aan zorgvuldigheid in deze. de noodzaak kan ontstaan de aantalsnormen te actualise- Ervaringen met eerder uitgevoerde experimenten en ook de ren. Dat is ook gebeurd met de gelijkwaardigheidscriteria: discussies aan de Alderstafel laten zien dat er geen gemak- dezezijnin2007geactualiseerd.HetNLRheeftdeze kelijke oplossingen meer zijn. De meest voor de hand actualisering nader geanalyseerd en hiervoor conceptspelre- liggende hinderbeperkende maatregelen zijn reeds gels opgesteld. Tegelijk met de vaststelling van de nieuwe ingevoerd. Bij veranderingen in het baangebruik en aantalsnormen zal het kabinet ook aangeven welke vliegroutes zijn er altijd winnaars en verliezers. Het succes spelregels er gaan gelden voor toekomstige actualisering van de experimenten voor de korte termijn heeft echter van deze normen. Overigens geldt voor het kunnen laten zien dat alle partijen op een goede manier hun eigen toepassenvanhet50/50-beginselhetzelfdedilemmabij afwegingen op dit gebied kunnen maken. aantalsnormen als voor de huidige criteria voor gelijkwaar- digheid(zieookparagraaf6.3.1). 120 Conform is afgesproken over de motie Cramer Tang TK 29665, nr 125 Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 97

Naast de berekende geluidsbelasting worden ook metingen gecombineerd met aantalsnormen die de maximale gebruikt om de belasting te monitoren. Dit gebeurt milieuruimte begrenzen. conform de aanbevelingen die hierover in het Aldersadvies zijn opgenomen. De meetresultaten worden gepubliceerd. Indien besloten wordt tot invoering van het nieuwe stelsel, Daarbij wordt onderzoek gedaan naar (oorzaken voor) zal de systematiek van de Wet hierop aangepast moeten uitschieters en zullen luchtvaartmaatschappijen worden worden. Er worden in de wet dan immers geen handha- aangesproken die met een bepaald vliegtuigtype stelselma- vingspunten of een `totaal volume geluid' meer voorge- tig meer geluid veroorzaken dan andere luchtvaartmaat- schreven, en er moet een basis gecreëerd worden om, naast schappijen. Als onderdeel van het nieuwe stelsel wordt het normen voor milieu en veiligheid, een maximum aantal monitoren van de geluidmetingen uitgewerkt. vliegtuigbewegingen vast te leggen. De concrete grenswaar- den (de nieuwe aantalsnormen voor het maximum aantal Planning voor het nieuwe normen- en woningen met hoge geluidbelasting en hoge externe handhavingsstelsel Schiphol veiligheidsrisico's, het aantal ernstig gehinderden en ernstig De planning van de belangrijkste mijlpalen in de ontwikke- slaapverstoorden) en de aantallen vliegtuigbewegingen, ling van het nieuwe stelsel is als volgt: worden in het LVB opgenomen, tezamen met de regels voor
· Zomer 2009: vaststelling van de normen voor de jaarlijkse het geluidpreferentieel vliegen. Het kabinet zal een milieueffecten en van de regels voor de actualisering uitgewerkt voorstel voor het wettelijk verankeren van dit daarvan. volumeplafond voegen bij de conceptregeling Experiment
· Najaar 2009: verzending naar de Tweede Kamer van de nieuwe stelsel, die in het najaar van 2009 is voorzien. experimenteerregeling die nodig is om te kunnen
proefdraaien met het stelsel. In het overleg met de Tweede Kamer over het Aldersadvies is
· 1 mei 2010 ­ 1 mei 2012: proefdraaien. de vraag aan de orde geweest of het kabinet alvast in 2009,
· 2012: evaluatie en definitieve besluitvorming over vooruitlopend op de andere onderdelen van het nieuwe invoering van het nieuwe stelsel. stelsel, het maximaal aantal vliegtuigbewegingen wil
· 2012/2013: aanpassen wet- en regelgeving. vastleggen in wet- en regelgeving121. Het kabinet kiest hier niet voor, omdat er dan deels uitgangspunten van het Wettelijke verankering van het maximum aantal nieuwe stelsel worden vastgelegd, terwijl het huidige stelsel vliegtuigbewegingen nog in werking is. Het kabinet kiest ervoor het nieuwe Tot 2020 geldt conform het Aldersadvies een maximum van stelsel in één keer in de wet- en regelgeving te implemente-
510.000vliegtuigbewegingenopSchiphol,waarvan32.000 ren. Daarbij komt dat er geen noodzaak is voor het eerder in de nacht en vroege ochtend. Het maximum aantal vastleggen van het maximum aantal vliegtuigbewegingen. vliegtuigbewegingen tot en met 2020 is een onderdeel van Dekomendejarenzalhetaantalvan510.000vliegtuigbewe- het nieuwe stelsel en zal, na uitvoering van het experiment, gingen niet in zicht komen. samen met de andere regels en normen worden vastgelegd. Hiervoor is een aanpassing van de Wet luchtvaart en de Uiteraard hebben de afspraken die over het aantal vliegtuig- daarop gebaseerde besluiten nodig. bewegingen zijn gemaakt aan de Alderstafel wel gewoon geldigheid en zullen ze door het kabinet, de Alderstafel en De Wet luchtvaart is nu ingericht op de systematiek van de Tweede Kamer gemonitord worden. Deze afspraken zijn het huidige normen- en handhavingsstelsel, waarbij er vastgelegd in het convenant `Hinderbeperking en ontwikke- normen worden gesteld aan milieuemissies en externe ling Schiphol middellange termijn'. veiligheidsrisico's. Er is een samenstel van normen en regels die het milieu en de veiligheid moeten borgen. Zo Rechtsbescherming geldt er voor de totale geluidbelasting een norm, het In het huidige stelsel zal, bij overschrijding van een grens- totaal volume geluid, en wordt de verdeling van het waarde, de IVW een maatregel nemen en bij overtreding van geluid over de omgeving geregeld met handhavingspun- de regels inzake baan- en routegebruik kan IVW een ten. De Wet luchtvaart schrijft voor dat deze normen er bestuurlijke boete opleggen. Indien de IVW geen handha- zijn en dat de grenswaarden worden vastgelegd in lagere vingsbesluit neemt, kan een burger een verzoek tot handha- regelgeving, het LVB. Een en ander wordt getoetst aan de ving indienen. Indien de IVW dit verzoek afwijst, kan tegen gelijkwaardigheidscriteria die de maximale milieuruimte deze afwijzing beroep bij de rechter worden ingesteld. bepalen.
In het nieuwe stelsel neemt de IVW een maatregel bij Het nieuwe stelsel kent een ander samenstel van normen en afwijking van de aantalsnormen of de regels, bijvoorbeeld regels, die het huidige grotendeels vervangt. Zo wordt voor het afhandelen van meer vliegtuigen op een niet-preferente de totale geluidbelasting de norm `totaal volume geluid' vervangen door het maximum aantal vliegtuigbewegingen, 121 Aangehouden motie Tang, TK 29665, nr 133
98 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

baan. Indien de IVW hiervan afziet, kan een omwonende Paspoort een verzoek tot handhaving indienen bij de IVW. Bij een naam: Dani Meyer afwijzing kan beroep worden ingesteld bij de rechter. De leeftijd: 36 verwachting is dat het merendeel van de omwonenden in baan: senior manager interne communicatie Danone-divisie in Amsterdam het nieuwe stelsel beter wordt beschermd tegen geluidover- woonplaats: Haarlem last ten gevolge van het strikt preferentieel baangebruik en de aantalsnormen voor de totale milieueffecten en het feit Kantoor in het hart van Schiphol dat men IVW op de handhaving ervan kan aanspreken, eventueel via de rechter. De rechtsbescherming en rechtsze- Zuivelgigant Danone, waarvoor wereldwijd 75.000 mensen werken op 180 kerheid worden niet verminderd, maar op een andere wijze locaties, heeft het hoofdkantoor voor baby- en medische voeding gevestigd vormgegeven. De rechtsgang via handhavingspunten wordt in het World Trade Center op Schiphol. Dani Meyer zorgt ervoor dat de vervangen door een rechtsgang via de aantalsnormen en de interne communicatie soepel verloopt. wettelijke regels voor strikt geluidpreferent baangebruik. "Hier op Schiphol werken 370 mensen die 35 verschillende talen spreken. Ik Advies zal worden ingewonnen bij een onafhankelijke ben zelf de verpersoonlijking van de wereldburger", vindt Dani Meyer. "Ben deskundige over de vraag of de rechtsbescherming in het Duits van geboorte, woon al vijf jaar in Nederland, maar eerder werkte ik in beoogde nieuwe normen- en handhavingstelsel gelijkwaar- Zwitserland, Frankrijk, Spanje en de Verenigde Staten en reisde over heel de dig is aan de rechtsbescherming in het huidige normen- en wereld. Daarom kan ik met enig gezag zeggen dat Schiphol van alle handhavingstelsel. luchthavens die ik heb gezien verreweg de beste is: functioneel, comforta- bel, doelmatig en schoon. Dat is niet alleen mijn mening, maar ook van Hinderbeperkende maatregelen in het collega's die veel reizen. Luchthavenverkeerbesluit "Voor mij is tijd net als geld, want ik heb er onvoldoende van. Ons kantoor Om sneller en effectiever succesvolle hinderbeperkende op Schiphol is qua efficiency onverslaanbaar, want alles is onder maatregelen definitief vast te leggen in het LVB zal de handbereik. Ik parkeer mijn auto onderin het WTC-gebouw. Als ik moet procedure worden vereenvoudigd. Voor hinderbeperkende reizen laat ik dat regelen door Schiphol Travel, dat zit hier pal naast ons maatregelen waarvoor een (formeel) experiment is kantoor. En om te vliegen loop ik binnendoor naar de terminal."Regel
-
uitgevoerd (conform artikel 8.23a Wet luchtvaart) en die matig vliegt Meyer naar het hoofdkantoor van Danone in Parijs. "Toevallig positief uit de evaluatie komen, heeft het kabinet de reis ik daar morgen met de hogesnelheidstrein naartoe omdat we onderweg intentie de plicht te laten vervallen om hiervoor een willen vergaderen. Heel comfortabel: het NS-station is hier beneden." milieueffectrapportage (m.e.r.) uit te voeren. Deze plicht Meyer bezoekt Danone-vestigingen, onlangs nog in Rusland en Polen, vervalt bij de eerstkomende modernisering van het Besluit onder meer om de interne communicatie te stroomlijnen. Maar ook om te m.e.r.. Voor deze maatregelen blijft wel een weten hoe de producten worden gemaakt. "Dat is belangrijk, want we m.e.r.-beoordelingsplicht bestaan. Dit houdt in dat er van maken voedsel voor de meest kwetsbare groepen in onze samenleving." geval tot geval wordt beoordeeld in hoeverre een m.e.r. nog toegevoegde waarde heeft ten opzichte van het onderzoek dat met de evaluatie van het experiment al voorhanden is. Het Rijk zal hierbij onder andere kijken naar de mate waarin de maatregel een verschuiving van hinder veroorzaakt. Ook zal het Rijk bij het besluit van vastleggen van succesvolle maatregelen peilen of er in de CROS behoefte bestaat aan een milieueffectrapport bovenop het reeds uitgevoerde evaluatieonderzoek van het betreffende experiment. Toezicht en handhaving
Met het wijzigen van het stelsel zal ook het toezicht en de handhaving aangepast worden. In lijn met het Aldersadvies streeft het kabinet naar meer transparantie en naar meer mogelijkheden om partijen directer te kunnen aanspreken. Ook wil het kabinet, meer dan in het huidige stelsel, `lik-op-stuk-beleid' gaan voeren. Dit laatste geldt in het bijzonder voor grove, verwijtbare afwijkingen van de regels, waarvoor de IVW al tijdens het gebruiksjaar een maatregel kan opleggen. Bij de uitwerking van het stelsel zal het kabinet nagaan op welke wijze de genoemde ambities vorm kunnen krijgen.
Dani Meyer bij de entree van Danone in het World Trade Centre op Schiphol. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 99

Andere luchthavens groepsrisicobeleid voorgesteld. Dit beleid is er onder meer Het nieuwe normen- en handhavingsstelsel is alleen van op gericht om het gebied rond de luchthaven uit te breiden toepassing op Schiphol en niet op de andere luchthavens in waar een verbod geldt op nieuwbouw van gebouwen waar Nederland. De verdeling van het geluid wordt bij Schiphol veel mensen bijeenkomen. Daarnaast is in het standpunt vooral bepaald door het gebruik van de verschillende afgesproken om het vrijwaringsbeleid uit de Nota Ruimte banen. Om te zorgen dat de meest geluidpreferente banen (de 20Ke) over te hevelen naar het beperkingenbeleid voor zoveel mogelijk worden ingezet, worden in het nieuwe Schiphol. stelsel speciaal hiervoor regels gesteld. Voor de overige luchthavens zijn dergelijke regels niet aan de orde omdat Actualisatie gebieden met ruimtelijke beperkingen daar veelal sprake is van één start- en landingsbaan. Wel Met de invoering van het nieuwe normen- en handhavings- worden, net als voor Schiphol, regels en normen gesteld die stelsel is er een goed moment aangebroken om niet alleen de totale geluidbelasting normeren en het baangebruik het milieustelsel te herzien, maar ook de gebieden met (welke richting, openstellingstijden) regelen. ruimtelijke beperkingen te actualiseren. Daarom zal het kabinet bij het proefdraaien met het toekomstige stelsel
6.3.3 Ruimtelijke ordening tegelijk onderzoeken of de bestaande beperkingengebieden Het gebruik van Schiphol leidt tot zowel positieve als nog goed aansluiten bij de huidige en toekomstige manier negatieve externe effecten op de ruimtelijke ordening. De van vliegen. Daarbij zal het ook het vrijwaringsgebied (de 20 overheid voert beleid gericht op ruimtelijke beperkingen Ke) uit de Nota Ruimte betrokken worden. Voor dit rondom Schiphol. Dit beleid heeft als doel om een specifieke vrijwaringsgebied zullen de mogelijkheden duurzame afstemming te bewerkstelligen tussen enerzijds worden verkend om de regionale overheden meer zeggen- de milieueffecten en de (externe)veiligheidseffecten van de schap te geven in het beleid. luchthaven en anderzijds de (andere) ruimtevragende functies daaromheen. Er zijn gebieden waarbinnen geen De besluitvorming over het beperkingenbeleid en de nieuwe woningen gebouwd mogen worden of waar gebieden waar deze beperkingen gelden is voorzien in 2012, woningen aan de woonbestemming worden onttrokken. De in samenhang met het besluit over de definitieve invoering gebieden met ruimtelijke beperkingen rondom Schiphol van het nieuwe normenstelsel. zijn vastgelegd in het Luchthavenindelingbesluit.
Uitgangspunt voor actualisatie
Resultaten van het beleid Bij de actualisatie van het beperkingengebied hanteert het Het totale huidige gebied met ruimtelijke beperkingen is kabinet het uitgangspunt om alleen daar waar dit beslist historisch opgebouwd.122 Door de jaren heen is het hier en noodzakelijk is beperkingen te stellen en overige gebieden daar aangevuld met nieuwe gebieden. Omwille van vrij te geven voor ruimtelijke ontwikkeling. Daarmee wil het robuustheid en planologische rust zijn van dit beperkingen- kabinet voorkomen dat in de Randstad woningbouwprojec- gebied tot nu toe slechts weinig gebieden weer vrijgegeven, ten worden tegengehouden, zonder dat dit omwille van misschien wel minder dan mogelijk is. Hierdoor is een hinder(beperking) echt nodig is. Dit past bij de aanbevelin- relatief groot gebied ontstaan met ruimtelijke beperkingen, gen van de Commissie ROL. De actualisatie draagt "vanaf de midden in een regio waar een dynamische en ruimtelijk- grond" bij aan het doel om met betrokkenen te komen tot economische ontwikkeling plaatsvindt, namelijk de een meer duurzame balans tussen het ruimtebeslag van de Randstad en de Metropoolregio Amsterdam. luchthaven en de ontwikkelingswensen, die de regio heeft voor de mainport Schiphol.
HetRuimtelijkPlanbureauconcludeerdein2006123 dat dit jarenlang consequent volgehouden ruimtelijke-ordenings- 6.3.4 Natuur beleid zijn vruchten had afgeworpen. Mede door dit beleid De Nederlandse natuurwetgeving is hoofdzakelijk vastge- ishetaantalomwonendenindegeluidscontourvan55Lden legd in twee wetten: de Natuurbeschermingswet 1998 en de dB(A) rond Schiphol relatief laag vergeleken met andere Flora- en Faunawet. De eerste wet richt zich op gebiedsbe- grote luchthavens, zoals Londen Heathrow, Parijs en scherming en de tweede op de bescherming van soorten. Frankfurt. Zeker gezien de hoge bevolkingsdichtheid in de Het meest ambitieuze initiatief voor gebiedsbescherming Randstadisditopmerkelijk.Geconstateerdkandaarom op dit moment is het Natura 2000-netwerk. Dit is een worden dat het gevoerde beleid succesvol is geweest. Het samenhangend Europees netwerk van natuurgebieden met kabinet wil het beperkingenbeleid dan ook voortzetten. een hoge juridische beschermingsstatus. Dergelijke gebieden komen ook in de buurt van luchthavens voor. Zo InhetKabinetsstandpuntSchipholuit2006isaanvullend liggen de Oostvaardersplassen en de Lepelaarplassen bijvoorbeeld in de nabijheid van Lelystad Airport.
122 Het beperkingengebied is in de basis afkomstig uit de PKB Schiphol en Omgeving uit 1995.

123 Ruimtelijk Planbureau, Geluid rondom luchthavens, 2006 Voor Natura 2000-gebieden wordt per gebied een instand-
100 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

houdingdoelstelling vastgesteld voor een aantal specifieke luchthavens ­ worden gehaald. Voor PM10 geldt dat uiterlijk habitattypen en soorten. Het algemene doel hiervan is de in 2011 aan de grenswaarden moet worden voldaan. achteruitgang van de biodiversiteit in 2010 een halt toe te roepen. Op dit moment wordt er hard gewerkt aan de Op Schiphol wordt nu al gewerkt aan de implementatie van vaststelling van deze instandhoudingdoelstellingen. Deze de maatregelen die zijn vastgelegd in het LVB 2008 zijn mede bepalend voor de toekomstige ruimtelijke (gebaseerd op maximaal 480.000 vliegtuigbewegingen). ontwikkelingen rond de Natura 2000-gebieden. Ook bij de ontwikkeling van luchthavens moeten beleidsmakers hier Andere luchthavens van nationale betekenis rekening mee houden en de instandhoudingdoelstellingen De bijdrage van de luchtvaart aan de luchtverontreiniging niet in gevaar brengen. op en rond de andere luchthavens van nationale betekenis is laag. Wel wordt bij de besluitvorming rond de aanwijzing Het kabinet acht deze doelstellingen van groot belang. Het van een luchthaven gekeken naar mogelijkheden om de ziet ze als een extra dimensie in de opgave om de lucht- luchtkwaliteit te verbeteren. vaartactiviteiten en het ruimtelijk beleid zodanig op elkaar af te stemmen dat natuur en luchtvaart zich op een Internationaal beleid evenwichtige wijze kunnen ontwikkelen. Ook internationaal is er beleid voor de verbetering van de luchtkwaliteit in relatie tot de luchtvaart. Dit gebeurt met Naast de Natura 2000-gebieden zijn er in Nederland ook name in ICAO-verband. De inzet daarbij is gericht op de andere natuurgebieden die deel uitmaken van de aanscherping van de internationale emissienormen. Ecologische Hoofdstructuur (EHS). Ook voor deze gebieden geldt dat de luchtvaart en de EHS zich op een evenwichtige Daarnaast zal de komende jaren, naast de reeds voorgeno- wijze moeten kunnen ontwikkelen. Bij de ontwikkeling van men regelgeving voor de emissies van CO2, worden gekeken de luchtvaart moeten de effecten voor natuur en landschap naar normering en reductie van NOx. Op dit moment voert in beschouwing worden genomen. In geval van uitbreiding de EC een onderzoek uit naar de haalbaarheid en uitvoer- van luchtvaartterreinen moet ruimtelijke kwaliteit worden baarheid van de reductie van de NOx-emissie door de nagestreefd. luchtvaart. In 2009 komt de EC met een voorstel dat gebaseerd is op dit onderzoek.

6.4Lokaleeffecten:luchtkwaliteiten Grondgeluid grondgeluid Een ander extern effect dat in de meest directe omgeving van Schiphol optreedt is het zogenoemde grondgeluid. Grondgeluidkenmerktzichdoorveellaagfrequentgeluid
Het kabinet streeft naar verbetering van de lokale luchtkwa- (tussen25en100hz).DoordegemeenteHaarlemmermeer liteit. De grenswaarden uit de Wet milieubeheer (Wm) zijn en Schiphol zijn afspraken gemaakt over geluidsreduce- daarvoor het uitgangspunt. rende maatregelen nabij de Polderbaan. De regelgeving in Nederland kent geen grenswaarden voor geluid die specifiek In het kader van het Nationaal Samenwerkingsprogramma rekening houden met de gevoeligheid voor laag frequent Luchtkwaliteit moet de luchtkwaliteit rondom Schiphol geluid. In het Convenant hinderbeperkende maatregelen vanaf2015aandenormenvoldoen. (onderdeel van het Aldersakkoord) is afgesproken dat de minister van VROM de mogelijkheden voor een landelijke Als het gaat om de lokale effecten van de luchtvaart, is het normering voor laag frequent geluid, niet alleen gericht op beleid voor de luchtkwaliteit het meest relevant. Dit geldt de luchtvaart, onderzoekt en hierover eind 2009 een besluit met name voor de meest directe omgeving van Schiphol neemt. (het luchthaventerrein en een klein gebied daarbuiten). In de regio Schiphol vinden veel verplaatsingen plaats, die 6.5Borgenhoogniveauveiligheid van invloed zijn op de luchtkwaliteit (wegverkeer en vliegverkeer). Dat leidt op sommige plaatsen, met name in de buurt van de autosnelwegen, tot overschrijdingen van de Het kabinet kiest in navolging van de ICAO-audit voor grenswaarden voor luchtkwaliteit. Deze overschrijdingen continuering van het huidige veiligheidsbeleid, dat op worden de komende jaren aangepakt in het kader van het permanente verbetering is gericht. Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Voor de meest risicovolle activiteiten formuleert het kabinet De afspraken binnen het NSL zijn erop gericht dat uiterlijk concrete en meetbare veiligheidsdoelstellingen (Target Level metingangvan2015deluchtkwaliteitseisenvoorNO2in of Safety). Nederland ­ en dus ook rond Schiphol en de overige Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 101

Bij verandering in luchtvaartsystemen (zoals inrichting van Overzicht rangnummering. luchtruim of luchthavens) gaat het Rijk samen met relevante actoren actief na wat de veiligheidsconsequenties (risico's) ervan zijn. De betreffende partijen betrekken deze conse- quenties bij de besluitvorming. ereldwijd Rangnummer Europa Score W Score Het kabinet kiest voor een actieve inbreng in EU-gremia op 1 Nederland 8,9 Korea 9,9 veiligheidsgebied.Indeperiodetot2015zaldeaandachtin 2 Bulgarije 8,4 Armenië 9,6
3 Duitsland 8,4 Canada 9,5 het bijzonder uitgaan naar de uitbreiding van de bevoegdhe- 4 Tsjechië 8,4 Egypte 9,1 den van EASA op het gebied van de veiligheid van luchtver- 5 Noorwegen 8,2 VS 9,1 keersleiding en luchthavens. 6 Turkije 7,8 Nederland 8,9
7 Italië 7,0 Cuba 8,7 Het kabinet streeft ernaar het risico voor omwonenden van 8 Griekenland 6,8 China 8,7 luchthavens op een aanvaardbaar niveau te houden en om 9 Cyprus 6,7 Panama 8,5 het groepsrisico te beperken. Dit veiligheidsdoel wordt ook 10 België 6,7 Bulgarije 8,4 in het nieuwe normen- en handhavingstelsel (zie paragraaf
6.3.2)eninhetbeleidtenaanzienvanruimtelijkebeperkin- Wereldwijd zijn tot op heden de rapporten beschikbaar van gen(zieparagraaf6.3.3)voortgezet. 82 landen. Doelstelling is het permanent verbeteren van de luchtvaart- Figuur 19: Aantal fatale ongevallen per miljoen vluchten tussen 1998 en veiligheid, ook bij een verdere toename van het luchtver- 2007 (bron: Veiligheidsstatistieken burgerluchtvaart, 2008). keer. De Nederlandse luchtvaartautoriteiten dragen zorg voor de basisveiligheid van de Nederlandse luchtvaart door 1,2 de ontwikkeling van wet- en regelgeving en toezicht op de 1 naleving. De daadwerkelijke veiligheid wordt `gemaakt' 0,8 door de bedrijven en de medewerkers in de luchtvaart bij de dagelijkse uitvoering van de luchtvaartoperatie. 0,6 0,4
Huidige situatie
De actuele veiligheidsprestaties in de hele luchtvaartketen 0,2 liggen op een hoog niveau: veiligheidsmanagement speelt 0 een cruciale rol bij het beheersen van de veiligheidsrisico's Fatale ongevallen per miljoen vluchten WERELD Fatale ongevallen per miljoen vluchten EASA en het verbeteren van de veiligheidsprestaties. Het Rijk ziet 5-jaarsgemiddelde ongevallen WERELD 5-jaarsgemiddelde ongevallen EASA hierop toe en stimuleert de uitbouw van dit veiligheidsma- nagement in de totale luchtvaartketen. Via doelgroepge- Toelichting: Voor het berekenen van de ongevalsratio wordt uitgegaan richt maatwerk en de formulering van meetbare veiligheids- van de lijst van 32 landen die in 2007 lid zijn van de EASA. Deze lijst doelstellingen en prestatie-indicatoren worden de bevat nu ook veel meer Oost-Europese landen met een historisch lager veiligheidsprestaties waar nodig verbeterd (bijvoorbeeld veiligheidsniveau. voor sport- en recreatievluchten en in het vrachtvervoer). Het vasthouden aan en waar nodig verbeteren van het Toekomstige ontwikkelingen huidige niveau van veiligheid en betrouwbaarheid bij groei Uit de audit, die de ICAO in 2008 uitvoerde op het van de luchtvaart, toenemende complexiteit van processen Nederlandse luchtvaartveiligheidssysteem, bleek dat de en technologische ontwikkelingen, vergt echter voortdu- NL-civil aviation authority `haar huis' uitstekend op orde rende bijstelling en investering in de veiligheidssystemen. heeft. Het hoge audit-rapportcijfer dat de ICAO toekende Het vliegongeval eind februari 2009 bij de Polderbaan van betekent dat Nederland tot de top van Europa en de wereld Schiphol bevestigt dat de veiligheid een voortdurende behoort. De uitdaging is om dit hoge niveau van veilig- alertheid en aandacht voor verbetering behoeft in elk heidsnormering vast te houden en verder te verankeren. onderdeel van het luchtvaartproces van alle betrokkenen. Dit is dan ook het uitgangspunt van het veiligheidsmanage- Uit figuur 19 valt op te maken dat de vliegveiligheid in de ment zoals dit wereldwijd in de luchtvaart wordt ingevoerd EASA landen (en wereldwijd) op een hoog niveau staat en de volgens de richtlijnen van de ICAO. kans op vliegongevallen nog steeds afneemt.
Momenteel vindt een omslag plaats in de benadering van de luchtvaartveiligheid. Bij ongevalanalyse wordt meer en meer naar achterliggende oorzaken gekeken: hoe kon het
102 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

systeem falen en wat ging er mis bij de betrokken organisa- en mensen op de grond. Het risico van dodelijke slachtof- ties? Daarnaast verschuift de aandacht van reactief fers onder omwonenden van een luchthaven als gevolg van onderzoek (gericht op het voorkomen van een herhaling een vliegtuigongeval wordt aangeduid met de term externe van een ongeval) naar proactief onderzoek om potentiële veiligheidsrisico of `third party risk'. In de directe omgeving toekomstige ongevallen te voorkomen. Deze omslag is van luchthavens is dit externe veiligheidsrisico het hoogst. nodig om het hoge veiligheidsniveau te kunnen blijven Het beleid richt zich dan ook op beheersing en beperking verbeteren. van deze `third party risks'.

Veiligheidsmanagement op nationaal niveau Nederland is zowel Europees als wereldwijd gezien één van (in Nederland) is gebaseerd op: de weinige landen waar het externe veiligheidsbeleid via
· het benaderen van de luchtvaart als gesloten en samenwer- wettelijke veiligheidszones is vastgelegd. Andere landen kend systeem (overheid en sector); houden wel rekening met externe veiligheidsrisico's, maar
· het systematisch en continu doorlopen van een aantal hanteren daarbij geen wettelijke veiligheidszones. processtappen binnen en tussen de organisaties die werkzaam zijn in het luchtvaartsysteem (overheid en HetNederlandsebeleidvoorexterneveiligheidisin1995in sector) en; gang gezet, toen de PKB Schiphol en omgeving in werking
· het nemen van (beleids)beslissingen op basis van een trad. In 2003 heeft dit een vervolg gekregen in de goede risico-inventarisatie en risicobeoordeling. Schipholbesluiten van de Wet luchtvaart. Het Nederlandse beleid kenmerkt zich door:
Veranderingen brengen risico's met zich mee. Voortdurend 1. het stellen van zones met een verhoogd (plaatsgebonden) moet een nieuwe balans en een herijking gevonden worden risico.Gebiedenwaarbeperkingengeldenzijnvoor van de aan de luchtvaart verbonden publieke belangen: Schiphol vastgelegd in het Luchthavenindelingbesluit veiligheid van luchtreizigers en inwoners in relatie tot de Schiphol) en; openbaarheid en vrije toegankelijkheid van het luchtruim 2. het begrenzen van het totale risico veroorzaakt door het en van de luchtvaart (zoals vastgelegd in de Conventie van luchtverkeer van de luchthaven. De norm voor het `totaal Chicago). De laatste ontwikkelingen op dit gebied en de risicogewicht'(TRG)voorSchipholisvastgelegdinhet specifieke speerpunten voor komende jaren zullen in 2009 LVB Schiphol. worden vastgelegd in de nieuwe Beleidsagenda
Luchtvaartveiligheid. Met de onder 1. genoemde zones rondom Schiphol wordt de inrichting van de omgeving gestuurd, door het stellen Het luchtvaartveiligheidsbeleid wordt steeds meer internati- van beperkingen aan nieuwbouw van gebouwen. Door de onaal bepaald. Enerzijds wereldwijd door ICAO, waar de ruimtelijke beperkingen wordt de individuele kans van basisnormen worden vastgelegd en anderzijds binnen omwonenden en de kans op een vliegongeval met (veel) Europa, waar door de EC en EASA de specifiek Europese slachtoffers op de grond, het groepsrisico, beperkt. In het veiligheidsnormen gemaakt worden. Nederland moet zich gebied dat het dichtst bij de landingsbaan ligt, wordt het richten op mogelijkheden om deze internationale regelge- risico voor omwonenden te hoog geacht om daar perma- ving zodanig te beïnvloeden dat deze zoveel mogelijk in lijn nent te verblijven. In deze zogenaamde sloopzones zijn in zijn met het Nederlandse beleid. principe geen woningen en nieuwe bedrijfspanden toegestaan. Woningen worden door het bevoegde gezag De benadering van de luchtvaart als één (luchtvaart)systeem opgekocht en gesloopt. Met de norm voor het onder 2. is een ontwikkeling die door ICAO is ingezet en door EASA is genoemdetotaalrisicogewicht(TRG)wordthetvliegverkeer omarmd. Dit betekent voor bedrijven die voor verschillende gestuurd, door een grens te stellen aan de kans per jaar op luchtvaartactiviteiten (zoals operatie en onderhoud) een vliegongeval. Daardoor wordt bereikt dat het risico voor verschillende vergunningen hebben, dat deze vergunningen omwonenden en de eventuele toename van het groepsri- op termijn samengebracht kunnen worden in één certifi- sico beperkt blijft. caat. Het (systeem)toezicht dat door de IVW op een op die wijze gecertificeerd bedrijf wordt uitgevoerd, wordt Toekomstige ontwikkelingen gebaseerd op het risicoprofiel dat voor dat bedrijf wordt HetkabinetheeftinhetKabinetsstandpuntSchiphol(2006) opgesteld. aangekondigd te onderzoeken of er een betere, effectievere maatdanhettotaalrisicogewicht(TRG)tegebruikenis.Dit Beleid voor externe veiligheid wordt meegenomen bij de uitwerking van het nieuwe Hoewel de luchtvaartveiligheid in Nederland op een hoog normen- en handhavingsstelsel Schiphol dat ook zal gelden niveau staat blijft sprake van restrisico's, hoe gering ook. voor de externe veiligheid. Dit traject zal daarnaast input Het genoemde vliegongeval bij de Polderbaan is een geven voor de actualisering van de beperkingengebieden en voorbeeld van deze restrisico's voor bemanning, passagiers de uitwerking in de Schipholbesluiten van de actiepunten Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 103

uithetKabinetsstandpuntSchiphol(2006)overaanvullend onderzoek, en innovatief ondernemerschap. groepsrisicobeleid. Daarnaast zal het kabinet de externe veiligheid ook meenemen in de nadere uitwerking van het Kennis en innovatie ziet het kabinet ook als een cruciale
50/50-beginselvoorgeluid.Onderzochtzalwordenhoedit factor om de uitdagingen van de toekomst in de luchtvaart beginsel ook voor de externe veiligheid kan worden aan te gaan en om ruimte te creëren voor partijen om zich toegepast. verder te ontwikkelen. Kennis en innovatie zijn van toepassing op vele onderwerpen die in deze nota genoemd Met de inwerkingtreding van RBML en het bijbehorende zijn en vormen feitelijk een rode draad in de toekomstige Besluit Burgerluchthavens, wordt ook voor de andere ontwikkelingen en besluiten. Inmiddels zijn al veel burgerluchthavens in Nederland extern veiligheidsbeleid nationale en internationale initiatieven gestart, zoals Clean geïntroduceerd. Sky, waaraan ook de Nederlandse overheid direct of indirect een bijdrage levert.
Security
Luchtvaart moet daarnaast ook nog `beveiligd' zijn Om als Nederland onderscheidend te zijn in competitie (security). Het ministerie van Justitie is eerstverantwoorde- maar ook binnen allianties is de geleverde kwaliteit en het lijk voor de beveiliging van de burgerluchtvaart (met spectrum van producten van cruciaal belang, evenals uitzondering van de inflight security) en is verantwoordelijk innovatie van de producten en de dienstverlening. De voor het daarvoor te voeren beleid. Vanwege de directe Nederlandse luchtvaart heeft in het verleden herhaaldelijk wisselwerking tussen de luchtvaartsecurity en ­safety wordt bewezen deze kracht te bezitten. door VenW nadrukkelijk afgestemd met het ministerie van Justitie. Zo kunnen bedreigingen ook kansen zijn en beveiliging is daarvan een goed voorbeeld. Nederlandse luchtvaartmaat- Kennis en innovatie schappijen en luchthavens hebben zich een concurrentie- Om goede prestaties op veiligheidsgebied te kunnen blijven voordeel verschaft door vroegtijdig en innovatief om te leveren zijn voortdurende kennisontwikkeling en vernieu- gaan met de hoge eisen van de Verenigde Staten op wing van techniek en procedures voorwaarden. Daarbij valt beveiligingsgebied. Uiteraard horen daar ook de nodige te denken aan SESAR, onbemande vliegtuigen, de piloot als investeringen bij. Door hoge kwaliteit te leveren met verkeersleider en de irisscan. De overheid juicht initiatieven gebruikmaking van moderne informatietechnieken kan op dit gebied toe en stimuleert deze ook. De aanwezigheid Nederland een nadeel in een voordeel omzetten. De in Nederland van hoogwaardige (en binnen de EU toonaan- overheid werkt hieraan mee en blijft dit ook in de toekomst gevende) kennisinstituten hoort hierbij. doen, zowel op beveiligingsgebied zelf als bij de afstem- ming van de diverse inspectietaken.

6.6Inzettenopkenniseninnovatie Projecten Een specifiek innovatief project waar de Nederlandse Het kabinet acht het van het grootste belang dat de overheid aan meewerkt is het Redesign Cargo Project, dat kennisontwikkeling in de clusters vliegtuigbouw, luchtvaart, ook in hoofdstuk 4 genoemd is. Samen met het NCTB en het luchthavens en luchtverkeer goed op elkaar is afgestemd en bedrijfsleven levert het Rijk hier een substantiële bijdrage dat deze kennis wordt ingezet voor het realiseren van de aan. Het kabinet zal ook in de toekomst krachtig blijven geformuleerde ambities voor de Nederlandse luchtvaart. deelnemen aan dit type innovatieve en integrale projecten Daarvoor stelt het kabinet de publiek-private Kennis- en gebaseerd op Public Private Partnership. Dergelijke Innovatie Agenda Luchtvaart op. projecten vallen binnen de doelstelling van dit kabinet om onnodige lasten voor het bedrijfsleven terug te dringen. In oktober 2008 heeft het kabinet met de nota `De
Kenniseconomie in zicht' de hoofdlijnen van het kabinets- Ook op het gebied van logistiek en `supply chains' is een beleid op het gebied van kennis en innovatie aangegeven. initiatief gestart. In een land dat zijn kernactiviteiten In de nota geeft het kabinet aan dat zij een sterke kennisba- organiseert rondom logistiek en kennisintensieve industrie sis en -benutting als een noodzakelijke voorwaarde ziet voor is het van groot belang om de bereikbaarheid in stand te welvaartsgroei. Om dit invulling te geven heeft het kabinet houden door middel van een netwerk van internationale de lange termijn strategie `Nederland Ondernemend verbindingen. Daarom zijn ontwikkelingen op het gebied Innovatieland' opgesteld, waarbij het kabinet inzet op het van logistiek en `supply chain management' belangrijk voor verbinden van economische en maatschappelijke doelen. de luchtvaart en de luchthavens. Zo wordt bijvoorbeeld de Duurzame productiviteitsgroei is de sleutel: de kunst is om vraag naar luchtvracht bepaald door logistieke eisen en meer te doen met minder, slimmer en schoner. Daarvoor afwegingen. Het innovatieprogramma `Logistiek en Supply zijn drie factoren cruciaal: talenten, publiek en privaat Chains' speelt hierop in. Dit programma is opgesteld door
104 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

de Commissie Van Laarhoven en wordt (financieel) vallen voornamelijk binnen twee hoofdthema's: gesteund door het Rijk. Met het programma stelt de sector · het verbeteren/optimaliseren van verschillende processen zich ten doel dat Nederland in 2020 marktleider is in de in de gehele luchtvaartketen (van in-checkprocedures tot aansturing van goederenstromen die één of meer Europese luchtverkeersleidingtechnieken); landen aandoen en die worden geregisseerd vanuit · duurzaamheid (geluid, CO2, luchtkwaliteit, veiligheid, gecentraliseerde regiefuncties van marktpartijen. etc.). Het innovatieprogramma heeft verschillende thema's. Een Naar verwachting is deze Kennis- en Innovatie Agenda voor van die thema's is Service Logistiek, een sector die bij uitstek de zomer van 2009 klaar. Voor de korte termijn zal de veel gebruik maakt van luchtvervoer. Een ander thema is de uitvoering opgepakt worden door bestaande budgetten Regierol van Knooppunten. Hieraan is de ambitie gekop- beter te richten en effectiever in te zetten. Daarnaast peld om de sterke positie van de Nederlandse mainports te onderzoekt het kabinet de mogelijkheid om extra middelen behouden en te versterken door innovatie op het gebied vrij te maken om daarmee de uitvoering van de Kennis- en van ketenregie en ­configuratie. De mainport Schiphol kan Innovatie Agenda een extra impuls te geven. Natuurlijk zal een centrale rol spelen in de beoogde regie over informatie- van de betrokken bedrijven en kennisorganisaties ook een stromen, infrastructuur en netwerken. eigen financiële bijdrage verwacht worden. Ook verwacht het kabinet van de kennisorganisaties, dat ze meer intensief Kennisinfrastructuur met elkaar gaan samenwerken, zodat gekomen kan worden Op het gebied van luchtvaart en vliegtuigbouw beschikt tot een efficiënte inzet van deze organisaties als geheel. Nederland over een uitstekende kennisinfrastructuur. Weliswaar zijn het verschillende takken van sport, maar ze Met de Kennis- en Innovatie Agenda kan het kabinet liggen duidelijk in elkaars verlengde. Zo dragen Nederlandse bijdragen aan het verstevigen van de concurrentiepositie bedrijven in het cluster vliegtuigbouw ­ voortbouwend op van de Nederlandse luchtvaartmaatschappijen, de de vooraanstaande positie die Fokker ooit had ­ ook Nederlandse vliegtuigbouw en de toeleveranciers daarvan. tegenwoordig nog bij aan de bouw van vliegtuigen, met Bovendien kan het kabinet met nieuwe innovaties beleids- name bij Airbus. Zij richten zich hierbij zowel op de doeleinden bereiken op het gebied van milieu (geluid, toepassing van nieuwe technieken als op het gebruik van emissies) en veiligheid. nieuwe materialen (kunststoffen). Met deze innovaties behoudt het cluster vliegtuigbouw ook in de toekomst zijn toegevoegde waarde en waarborgt het de werkgelegenheid in dit cluster voor de langere termijn.
Deze ontwikkelingen dragen bij aan de innovatie van de gehele sector, inclusief de gebruikerskant en de operaties in het luchtruim. Nederlandse luchtvaartmaatschappijen schaffen vliegtuigen aan met de nieuwste technologie, waaronder de technologie die in Nederland is ontwikkeld. In een vroeg stadium al strategische kennis hebben van deze technologische ontwikkelingen, is een voordeel. Dit bevordert niet alleen de veiligheid en het beter omgaan met het milieu, maar verhoogt ook de concurrentiekracht van de luchtvaartsector van Nederland. Hiervoor beschikt
Nederland over goede kennis en expertise. De luchtvaartex- pertise van het NLR en de TU Delft zijn hier een goed voorbeeld van.
Kennis- en Innovatie Agenda Luchtvaart
Als het gaat om kennis en innovatie moeten de marktpar- tijen en kennisinstellingen samen met het kabinet de richting bepalen die nodig is om de hoge ambities voor de luchtvaart te realiseren. Het kabinet faciliteert dit proces en heeft het initiatief genomen voor de Kennis- en Innovatie Agenda Luchtvaart. Dit is een samenwerkingsverband van publieke en private partijen onder leiding van een onafhan- kelijk voorzitter. Onderwerpen die worden geagendeerd Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 105


7 Coöpereren
Optimaal besturingsmodel
Het kabinet heeft ambities en doelstellingen voor het luchtvaartbeleid geformu- leerd (zie hoofdstuk 3) en wil zorgen dat deze in gezamenlijkheid worden gereali- seerd, primair gericht op het versterken van de netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart. De wijze waarop dit gebeurt (besturingsmodel), wordt in dit hoofdstuk beschreven.


106 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


7.1Inleiding

Een innovatieve, concurrerende en ondernemende economie binnen een duurzame en sociale context. Voorwaarde hierbij is een optimale internationale bereikbaarheid van Nederland doorde lucht Verdere ontwikkeling van een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
Concurreren Accommoderen Excelleren Bevorderen en optimaliseren
concurrentievoorwaarden en Ruimte op en rond luchthavens Verminderen CO2 uitstoot mark oegang
Sturen op kwaliteit en kosten Gerichte ontwikkeling van Investeren in hinderbeperking luchthavens en kwaliteit leefomgeving Goede landzijdige ontsluiting Verbetering luchtkwaliteit en grondgeluid
Goede luchtzijdige ontsluiting Borgen hoog niveau veiligheid Gerichte accommodatie Investeren in kennis en General Aviation innovatie Coöpereren: Het besturingsmodel is gericht op het gezamenlijk door alle betrokken partijen realiseren van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart
In de voorgaande hoofdstukken is beschreven waarop het luchtvaart wordt bepaald, waarbij internationale samenwer- kabinet inhoudelijk ten aanzien van de luchtvaart wil king tussen partijen van het grootste belang is. Vervolgens inzetten. Een innovatieve, concurrerende en onderne- wordt ingegaan op de besturing in Nederland op het mende economie binnen een duurzame en sociale context, nationale en regionale niveau. Tot slot wordt aangegeven waarbij optimale internationale bereikbaarheid door de hoe het Rijk zijn besturing van de belangrijkste luchtvaart- lucht een voorwaarde is. Het kabinet heeft ambities en partijen in Nederland vormgeeft. doelstellingen voor het luchtvaartbeleid geformuleerd (zie hoofdstuk 3) en wil zorgen dat deze in gezamenlijkheid worden gerealiseerd, primair gericht op het versterken van 7.2Uitgangspuntenbesturingsmodel de netwerkkwaliteit in combinatie met een concurrerende en duurzame luchtvaart. Het besturingsmodel is gericht op het gezamenlijk realiseren van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met De wijze waarop dit gebeurt (besturingsmodel), wordt in dit een concurrerende en duurzame luchtvaart: coöpereren. hoofdstuk beschreven. In de invulling van het besturingsmo- del is beschreven hoe het kabinet aankijkt tegen de wijze Randvoorwaarden en uitgangspunten voor waarop luchtvaartpartijen met de relevante stakeholders via besturingsmodel: verschillende instrumenten (zowel publiekrechtelijk als niet · Uitgangspunt is het samenspel van partijen binnen de publiekrechtelijk) gezamenlijk tot gewenste prestaties komen. totale luchtvaartketen (inclusief de overheid) op basis van een heldere rol- en verantwoordelijkheidsverdeling. De Dit hoofdstuk gaat eerst in op de internationale context en partijen zijn adequaat toegerust om de toegedeelde rollen de inzet die Nederland op dit niveau pleegt. Die internatio- en verantwoordelijkheden waar te maken. nale context bepaalt immers voor een deel de inhoudelijke · Het arrangement (geheel aan instrumenten in het basisvereisten, waar de Nederlandse luchtvaartpartijen en besturingsmodel) is gericht op het optimaliseren van de het Rijk aan moeten voldoen. Ook geldt dat door internatio- prestaties van de luchtvaartketen als geheel en bevat nale ontwikkelingen de toekomstige positionering van de daartoe prikkels voor het optimaliseren van de prestaties Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 107

van individuele partijen. woordelijkheid heeft, maar de directe (uitvoerings)
· Het arrangement bevat waarborgen, zodat aanbieders en verantwoordelijkheid (wettelijk) heeft overgedragen aan gebruikers van dienstverlening en derde belanghebbenden verschillende partijen. Daarnaast speelt dat in toenemende tegen de achtergrond van hun rollen en verantwoordelijk- mate sprake is van Europese en internationale regelgeving. heden hun belangen effectief kunnen doen gelden. De sturing van het Rijk op dat vlak betreft dus vooral
·Geenvandepartijenindeluchtvaartketenkanmisbruik indirecte sturing, namelijk via de bijdrage van Nederland in maken van een monopoliepositie. onderhandelingsprocessen in en met de EU en andere
· De taken op het gebied van beleid, uitvoering en toezicht internationale partners. Wil het Rijk tot de gestelde (inspectie) zijn helder en transparant belegd. ambities en doelstellingen komen, dan is het grotendeels
· Het beoogde bestuurlijk arrangement houdt in voldoende afhankelijk van de (gezamenlijke) prestaties van de mate rekening met nationale en internationale ontwikke- luchtvaartpartijen. Om deze afhankelijkheid zo effectief lingen en is flexibel en adaptief. mogelijk om te zetten in resultaten, zet het kabinet in op de
· De in het geding zijnde publieke belangen zijn te allen doelgerichte samenwerkingsstructuren. tijde geborgd.
Omdat de doelen en benodigde resultaten onderhevig zijn In de besturing van de luchtvaartpartijen is in het verleden aan de dynamiek in de economie en de luchtvaart en de door het Rijk gekozen voor een benadering op afstand: het toekomst tot en met 2040 onvoorspelbaar is, moeten de Rijk stelde de randvoorwaarden, waarbinnen de markt structuren voldoende flexibel en adaptief zijn: als daar opereerde en waarbinnen de luchtvaartpartijen er met aanleiding toe is, moeten ze direct aangepast kunnen elkaar uit moesten zien te komen. De NV Luchthaven worden op de dan gevraagde situatie. Schiphol moest zich als bedrijf ontwikkelen zodat het geprivatiseerd kon worden, de LVNL werd op afstand gezet Ook moet er voldoende ruimte zijn voor de luchtvaartpar- als zelfstandig bestuursorgaan zonder duidelijke overheids- tijen om tot de gewenste resultaten te komen, samen met sturing en voor alle regionale luchthavens werd een de belangrijkste stakeholders. Het kabinet steunt dan ook decentralisatietraject ingezet. de door Schiphol en KLM ingezette trajecten voor maat- schappelijk verantwoord ondernemen.
Door dit kabinet wordt een meer gerichte en actieve rol van het Rijk wenselijk en nodig geacht, onder andere richting de Krachtenveld rond Schiphol staatsdeelnemingen. In het Coalitieakkoord is al aangege- Het krachtenveld rond Schiphol wordt al jaren gekenmerkt ven dat Schiphol niet wordt geprivatiseerd, waarbij door een veelheid van betrokken partijen, overlegvormen, overigens nog steeds geldt dat de luchthaven zich als formele procedures, studies, adviezen en beslissingen. Niet onderneming moet kunnen ontwikkelen en het aandeel- alle partijen denken hetzelfde over de uitkomsten van de houderschap is gericht op de continuïteit van de luchthaven afwegingen tussen de drie duurzaamheidsaspecten: people, op lange termijn. Voor de LVNL heeft het Rijk een strategi- planet en profit. Daarbij komt dat bij een deel van de sche studie gedaan waaruit de noodzaak van prestatiestu- betrokkenen gevoelens van frustratie, wantrouwen en ring naar voren is gekomen. Ook worden niet alle regionale teleurstelling bestaan over de interactiepatronen die zich in luchthavens gedecentraliseerd (alleen die van regionale de loop van vele jaren hebben gevormd124. betekenis;zieeerderinhoofdstuk5).
De samenwerking aan de Alderstafel doorbrak deze
In de Luchtvaartnota heeft het kabinet doelstellingen interactiepatronen en bracht een nieuw elan. Aan de geformuleerd, die alleen samen met de luchtvaartpartijen Alderstafel is een breed gedragen advies geformuleerd. Het kunnen worden bereikt. Het kabinet ziet het als zijn gezamenlijk exploreren van de diversiteit aan problemen en ongewijzigde verantwoordelijkheid om de juiste randvoor- oplossingsrichtingen geeft ruimte en energie voor toekom- waarden te scheppen en ­ waar nodig ­ ook grenzen te stige activiteiten. Daarom wil het kabinet dergelijke stellen om deze doelstellingen te realiseren. Hiermee borgt samenwerkingsverbanden verder stimuleren en mogelijk het kabinet de publieke belangen, die in het geding zouden maken. In navolging van deze nieuwe manier van werken kunnen komen (zie hoofdstuk 3 voor uitleg maatschappe- (bouwend aan een fundament dat rust op zichtbaar lijke en publieke belangen). vertrouwen), is ook ter formulering van de visie in de Luchtvaartnota een groot aantal betrokken partijen en De nadruk in het besturingsmodel ligt op een effectieve onderzoekers125 gevraagd om input te leveren126. samenwerking tussen betrokken partijen. Deze samenwer- king is echter niet vrijblijvend. Het kabinet is voorstander 124 RMNO-serie Adviezen ­ Advies nr A.14 (2009), `Duurzame ontwikkeling van doelgerichte samenwerkingsstructuren, waarbinnen en Schiphol: naar een creatieve confrontatie' resultaatgericht wordt gewerkt door de partijen. Op vele 125 Zie voor een overzicht van het consultatieproces bijlage D
126 RMNO-serie Adviezen ­ Advies nr A.14 (2009), `Duurzame ontwikkeling beleidsterreinen geldt dat het Rijk weliswaar de eindverant- en Schiphol: naar een creatieve confrontatie'
108 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Figuur 20 Overzicht ambitieniveau en inzet van instrumenten

Ambitie niveau
Gezamenlijke (kabinet en luchtvaartpartijen) doelrealisatie van maatschappelijke belangen door:

·Effectieve(nietpubliekrechtelijke)structurengerichtop realiseren gezamenlijk doelen/resultaten

·Prikkelsinbouweninformeleinstrumenten

·Afsprakenmakenopnietwettelijkebasis

·Nemenvanstimuleringsmaatregelen
Basis niveau
Borging van publieke belangen via formele publiekrechtelijke instrumenten:
·Wet-enregelgeving

·Toezicht
In het besturingsmodel wordt onderscheid gemaakt tussen van groot belang is om in goede samenwerkingsverbanden het borgen van de basiseisen, die aan de luchtvaart worden of allianties te participeren, ondersteunt het Rijk bestaande gesteld en het werken aan de ambitieuze doelstellingen, en nieuwe internationale samenwerking door luchtvaartpar- zoals in de Luchtvaartnota geformuleerd. Daar waar het de tijen. Zo heeft het kabinet, in navolging van de fusie Air publieke belangen betreft, bepaalt het Rijk wat er (mini- France/KLM, de bereikte vergaande samenwerking tussen maal) van partijen verwacht wordt of wat het maximum van Schiphol en Aéroports de Paris gesteund. Op die manier externe effecten mag zijn: dit zijn de grenzen waarbinnen kunnen veel passagiers beter gefaciliteerd worden, doordat partijen moeten werken. Hiervoor heeft het Rijk publiek- ondermeer een beter product kan worden geboden voor Air rechtelijke besturingsinstrumenten tot zijn beschikking. France/KLM, die het grootste deel van het verbindingennet- werk op Schiphol bepaalt. Ook kan Schiphol met deze De ambitie van het kabinet reikt echter verder. De doelstel- samenwerking beter inspelen (ten opzichte van zijn lingen in deze nota gaan verder dan wat het publiek belang concurrenten) op de opkomende markten in met name het vereist. Voor het bereiken van de ambitieuze doelstellingen Midden-Oosten en het Oosten. wil het Rijk de samenwerking met de luchtvaartpartijen vorm geven en stimuleren (onder andere door de regie te Het kabinet is groot voorstander van realisatie van de SES. nemen). Dit gebeurt ofwel door prikkels in te bouwen in de De samenwerking tussen de luchtverkeersleidingorganisa- formele publiekrechtelijke besturingsinstrumenten ofwel ties in het FABEC moet leiden tot een stroomlijning van door stimuleringsmaatregelen te nemen (in bijvoorbeeld allerlei procedures, kortere routes, minder uitstoot van CO2 bestuurlijke structuren). en kostenefficiëntie. Om binnen de FABEC tot de meest effectieve samenwerkingsvorm tussen de luchtverkeerslei- dingorganisaties te komen, moeten de verantwoordelijke lidstaten gezamenlijk de juiste (organisatorische, juridische
7.3Internationalesamenwerkingen en inhoudelijke) voorwaarden stellen. regelgeving Internationaal is Nederland gebonden aan internationale verdragen (als lid van internationale organisaties) en De Nederlandse inzet in de besluitvorming op internationaal internationale wet- en regelgeving. Steeds meer regelgeving niveau is erop gericht dat de Nederlandse luchtvaartdoelstel- wordt op internationaal niveau vastgesteld. Dit betekent dat lingen zoveel mogelijk door deze internationale regelgeving Nederlandse belangen via internationale gremia tot hun worden ondersteund. recht moeten komen. Op internationaal niveau heeft het Rijk een rol als het gaat om (beïnvloeding van) besluitvor- Het kabinet steunt lopende Europese ontwikkelingen. Het ming over regelgeving en deelname aan internationale kabinet zet in op een krachtig, consistent Europees beleid, gremia en projecten. De Nederlandse inzet in de besluitvor- dat gericht is op een level playing field, waarin de ming op internationaal niveau is erop gericht dat de Nederlands belangen goed worden gediend. Dat betekent Nederlandse luchtvaartdoelstellingen zoveel mogelijk door beïnvloeding van besluitvorming over Europese regelgeving deze internationale regelgeving worden ondersteund. en effectief inzetten van de resterende nationale invloed. Omdat het in de verder mondialiserende luchtvaartsector Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 109

Mondiaal 2. Externe markt Kern van de internationale regelgeving is de Conventie van De externe markt is slechts deels onderworpen aan EU Chicago (1944), grondslag van de wereldwijde harmonisatie regels. Het Europese Hof heeft in 2001 bepaald dat van regelgeving op alle deelterreinen en de basis van de lidstaten nog altijd vrij zijn om bilaterale markt toegangs- ICAO, maar ook daarvan afgeleide verdragen op het gebied akkoorden af te sluiten, mits deze het toepasselijke acquis van handel, aansprakelijkheid en milieu. Verder gaat het om respecteren. In een aantal gevallen heeft de EU ook het verdragen zoals de toepasselijke onderdelen van het WTO mandaat van lidstaten gekregen om met derde landen te akkoord, bilaterale en multilaterale belastingverdragen. onderhandelen (zoals EU-US open skies). Non-discriminatie, het vermijden van onnodige belemme- ringen en lasten, reciprociteit en de algemene goede 3. Harmonisatie regelgeving veiligheid diplomatieke beginselen tussen staten zijn hier dominant. Ditonderwerpbetreft,zoalsalinhoofdstuk6isaangege- Bij het niet nakomen van internationale regels dreigt of een ven, het verder verbeteren van de veiligheid van de bindende arbitrageregeling of het effectieve instrument van luchtvaart door harmonisatie en uniformering van de retaliatie. veiligheidsvoorschriften en standaarden in Europa (waaronder de uitbouw van een Europees Agentschap
ICAO is sinds haar oprichting, vanwege het grensoverschrij- voor de Veiligheid van de Luchtvaart). dend karakter van de luchtvaart, van belang geweest bij de harmonisering en standaardisatie van een veilig en efficiënt 4. Luchthaveninfrastructuur mondiaal luchtvaart systeem. Dit wordt nader gespecifi- Op het gebied van luchthavens zijn de eerste stappen op ceerd in de bijhorende Annexen en strategische Doelen voor het gebied van communautaire expansie gezet, onder ICAO2005­2010.Naastblijvendeaandachtvoorde andere regels voor milieuzaken (standaardisatie en harmonisering van standaarden ligt de komende jaren de harmonisatie) en staatssteun. Inmiddels is dit aangevuld politieke aandacht in ICAO voornamelijk op implementatie met beveiliging (security) en milieu (onder andere en naleving van veiligheidsregelgeving en de milieuwetge- geluidsstandaardisatie van vliegtuigen). ving. Nederland is vanaf het ontstaan van ICAO steeds een actief lid geweest, eerst als volwaardig Raadslid, echter sinds 5.Europeseontwikkelingentenaanzienvanhetluchtruim de jaren '80 via een samenwerkingsverband met België, Op het terrein van luchtruim(gebruik) vindt, zoals in Luxemburg, Oostenrijk, Zwitserland, Ierland en Portugal hoofdstuk5alaandeordeisgesteld,Europeseinterna- (ABIS). tionale samenwerking plaats onder de paraplu van SES. Onderdeel van SESII is het versnellen van de oprichting Het beleidsuitgangspunt is dat Nederland in principe van functionele luchtruimblokken (FAB), die uiterlijk in voorstander is van EU lidmaatschap van de Council van 2012 gereed dienen te zijn. Daarnaast beoogt SESII ICAO. Totdat dit gerealiseerd is pleit Nederland voor een prestatiesturing van de luchtverkeersleidingorganisaties verbeterde interne EU-coördinatie in ICAO-verband. vorm te geven. SESAR, tot slot, beoogt technologische harmonisatie en innovatie van de huidige luchtverkeers- Europese Unie leidingsystemen in Europa te realiseren. De ontwikkeling Het proces van Europese regulering schrijdt onverminderd van nieuwe motoren en vliegtuigen in het Europese voort. Non-discriminatie, transparantie, proportionaliteit programma Clean Sky draagt bij aan vermindering van en respect voor de interne markt zijn leidende EU-principes. emissies en aan de vermindering van de productie van Het niet voldoen aan of het niet respecteren van de geluid. Europese regels is onderworpen aan stevige en effectieve sancties (infracties, Hofprocedures, dwangsom en boete). Concluderend kan gesteld worden dat de luchtvaart op een De EU heeft als doelstelling om een aantal beleidsterreinen aantal onderwerpen (voor een groot deel) een competentie ten aanzien van luchtvaart onder het "acquis van de EU geworden is, waardoor minder nationale communautaire"127 te brengen. Het gaat om de volgende beleidsruimte ontstaat. Dit betekent dat de invloed van het onderwerpen (de inhoudelijke lijnen op de onderwerpen Rijk op het beleid voor een belangrijk gedeelte gestalte zijnverderuitgewerktindehoofdstukken4-6): dient te krijgen via de Europese Unie en in de context van Europese samenwerking. De opgave voor het kabinet om de
1. Interne markt doelstellingen van deze nota te verwezenlijken is tweeledig: Het wegnemen van de belemmeringen voor de handel in · Beïnvloeding van besluitvorming over Europese goederen en diensten op het gebied van luchtvaart. regelgeving;
· Effectief inzetten van de resterende nationale invloed. Op andere onderwerpen is de nationale beleidsruimte wel
127 Dit is het geheel aan wet- en regelgeving binnen de EU (richtlijnen, verordeningen, verdragen, jurisprudentie). groot, bijvoorbeeld bij de besluitvorming over (nationale)
110 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

luchthavencapaciteit of bij de afwegingen die worden In navolging van de fusie Air France/KLM heeft het kabinet gemaakt tussen ruimtelijke ordening/ontwikkeling, dan ook de bereikte vergaande samenwerking tussen economie en milieu. Schiphol en Aéroports de Paris ondersteund. Op die manier kunnen veel passagiers beter gefaciliteerd worden, doordat Internationale samenwerking tussen onder meer een beter product kan worden geboden voor Air luchtvaartpartijen France/KLM, die het grootste deel van het verbindingennet- Het belang om een goede uitgangspositie te creëren in de werk op Schiphol bepaalt. Ook kan Schiphol met deze steeds verdergaande internationalisering geldt voor zowel samenwerking beter inspelen (ten opzichte van zijn de Nederlandse luchtvaart als geheel, als voor de afzonder- concurrenten) op de opkomende markten in met name het lijke luchtvaartpartijen. Het kabinet acht samenwerking, Midden-Oosten en het Oosten. Het kabinet steunt de zowel op nationaal als op internationaal niveau, nodig voor internationale oriëntatie en strategie van Schiphol zolang het kunnen realiseren van de centrale doelen in deze nota: deze in elk geval bijdraagt aan de beleidsdoelstellingen op een optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een het gebied van luchtvaart. concurrerende en duurzame luchtvaart. Onderstaande figuur illustreert de belangrijkste samenwerkingsverban- Tussen de Europese luchtverkeersleidingorganisaties is den, die nodig zijn. verdere internationale samenwerking eveneens van het grootste belang. Het gaat dan om een economisch belang Samenwerking tussen luchtvaartpartijen in Nederland (minder brandstofverbruik en hogere capaciteit om te ("verticale" samenwerking in figuur 21) gericht op de doelen vliegen), een milieubelang (minder emissies, minder geluid uitdezenotaisalseerstenodig.Inparagraaf7.4wordthier door CDA's), een operationeel belang en een belang van nader op ingegaan. De "horizontale" (internationale) kostenefficiëntie (besparing op personeel, centers en samenwerkingsverbanden moeten de "verticale" samenwer- technische infrastructuur/systemen). Het beter en gezamen- king zoveel mogelijk ondersteunen bij het realiseren van de lijk organiseren van luchtverkeersleiding met Frankrijk, doelen uit deze nota. Met name de alliantie tussen Air Duitsland, België, Luxemburg en Zwitserland biedt goede France en KLM draagt direct bij, omdat Air France/KLM het perspectieven voor een efficiënt en optimaal gebruik van grootste gedeelte van het verbindingennetwerk op Schiphol het luchtruim. Internationale samenwerking tussen de bepaalt. Samenwerkingsverbanden tussen luchtverkeerslei- luchtverkeersleidingorganisaties van deze landen wordt dingorganisaties en tussen Aéroports de Paris en Schiphol vormgegeveninhetFABEC(ziehoofdstuk5.4). moeten het maximaal mogelijk maken, dat de doelen
kunnen worden bereikt.
Figuur 21: Overzicht (inter)nationale samenwerkingsverbanden128 Samenwerkingsverbanden Toelichting A. Air France/KLM is onderdeel van Skyteam en probeert haar schaal te Omliggende Nederland Skyteam benutten en te vergroten. Landen Amsterdam Alliantie B. De concurrentiepositie van de Mainport Schiphol is gebaat bij goede samenwerking tussen de verschillende sectorpartijen. Dit houdt in dat: A · SchipholendeLVNLgoedeserviceleverentegenconcurrerende Airline KLM1 Airline kosten.
· LVNLzichmaximaalinzetomdebenodigdecapaciteitvanSchiphol B te optimaliseren binnen de kaders van veiligheid en milieu. D C. Door verdere Europese samenwerking tussen ATC's is de efficiëntie in de luchtvaart te vergroten:
Airport Schiphol Airport · Optimalisatievooren-routeverkeerinbelangrijkemateEuropees gedreven.

· Optimalisatievandepartureenapproachsterkafhankelijkvan eigen initiatief. Aangezien Nederland klein is, is het belang van C samenwerking met omliggende landen relatief groot. D. Schiphol en Aéroports de Paris gaan verregaand samenwerken. ATC LVNL ATC Hierdoor kunnen veel passagiers beter gefaciliteerd worden en kan Schiphol beter inspelen op de concurrentie met de opkomende markten in het Oosten en Midden-Oosten.
KLM (onderdeel van Air France/KLM) is de home carrier op Schiphol
128 Roland Berger, Governance in de Nederlandse luchtvaart, 2009. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 111

Een "Declaration of Intent" hierover is door de betrokken ook een partij is in de realisatie van de gestelde ambities. landen getekend. Met de Duitse luchtverkeersleidingorgani- satie DFS heeft de LVNL al een samenwerkingsverband De besturing bestaat uit een combinatie van instrumenten: gericht op samenwerking op het gebied van technische · effectieve doelgerichte structuren en instrumenten (zoals infrastructuur, bedrijfsprocessen, luchtruimoptimalisatie netwerkarrangementen of niet-wettelijke instrumenten en het opleiden van luchtverkeersleiders. als overlegvormen en convenanten) gericht op het in samenwerking realiseren van doelen en resultaten;

· formele publiekrechtelijke instrumenten (wet- en
7.4Nationalesamenwerkingen regelgeving) van het Rijk om bepaalde publieke belangen regelgeving (waar nodig) te borgen inclusief het toezicht hierop (onder andere door IVW).
Het kabinet kiest voor een andere invulling van het besturingsmodel. Het kabinet wil vooral de gezamenlijke In de eerste plaats wil het kabinet het (maatschappelijk doelrealisatie door de luchtvaartpartijen (in samenspraak verantwoord) ondernemen en zelforganiserend vermogen met de meest relevante stakeholders) stimuleren. Het van de luchtvaartpartijen verder stimuleren. Effectieve besturingsmodel wordt zodanig ingericht dat de maatschap- structuren, die door het Rijk en/of de luchtvaartpartijen pelijke doelstelling voor de luchtvaart door alle partijen worden ingesteld, kunnen dit streven faciliteren. Als het gezamenlijk optimaal wordt ondersteund (in figuur 21 gaat niet nodig is een beroep te doen op formele wet- en het om de "verticale" samenwerking). Dit doet het kabinet regelgeving, dan heeft dat de voorkeur van het kabinet. Wel in beginsel niet door zware ingrepen in organisatiestructu- wil het kabinet in lijn met het advies van Roland Berger en ren of in wettelijke regimes. Het kabinet zet in op effectieve anticiperend op Europese regelgeving onderzoeken op structuren (veelal netwerkarrangementen zoals door RMNO welke manier een systeem van prestatiesturing op zowel het aanbevolen129) die concreet en doelgericht moeten kunnen niveau van de gehele luchtvaartketen als op het niveau van functioneren en waarbij alle partijen in de luchtvaartketen de individuele luchtvaartpartijen het beste zijn beslag kan vanuit hun eigen verantwoordelijkheid en maatschappelijke krijgen. Daarbij geldt voor de wettelijk vastgestelde verantwoordelijkheid bijdragen aan het realiseren van de instrumenten dat toezicht op de werking van die instrumen- maatschappelijke doelen. Per slot van rekening zijn het de ten wordt uitgeoefend. Onderwerpen van toezicht kunnen luchtvaartpartijen (zie samenwerkingsverband B in de zijn: toelating tot de markt, compliance assistance131, figuurinparagraaf7.3)dieuiteindelijkdenetwerkkwaliteit signalen over de naleving en effectief interveniëren. in samenhang met een concurrerende en duurzame
luchtvaart bepalen. In directe zin zijn het Air France/KLM en In de tweede plaats is het de uitdaging om de formele de andere luchtvaartmaatschappijen die in Nederland sturingsinstrumenten en de niet-wettelijke instrumenten opereren, die de netwerkkwaliteit realiseren130. De zodanig in te zetten dat de deelresultaten elkaar niet in de luchthavens (waaronder Schiphol) en de LVNL dragen weg zitten en dat het eindresultaat meer is dan de som der daaraan bij door het realiseren van producten, die gericht delen. zijn op het effectief en efficiënt bedienen van Air France/ KLM en de andere luchtvaartmaatschappijen. De bijdragen Om de gezamenlijke doelrealisatie te stimuleren worden de van de luchthavens en van LVNL moeten dus maximaal op volgende acties in gang gezet: elkaar aansluiten om de klanten zo goed mogelijk te · Het Rijk gaat door met het meer gebruik maken van de bedienen. zogenaamde doelgerichte structuren, zoals de Alderstafels (voor Schiphol, Lelystad en Eindhoven), de De rol van het Rijk is van een andere orde. Het Rijk zal zich Commissie Van Heijningen (Rotterdam Airport), de in het vernieuwde besturingsmodel meer dan voorheen Vliegwielmaatschappij Twente (voor de toekomst van opstellen als samenwerkingspartner. Enerzijds omdat ­ Airport Twente), de kennis- en innovatieagenda en het zoals gezegd ­ het Rijk zelf niet kan zorgen voor de overleg Beveiliging en Publieke Veiligheid Schiphol benodigde resultaten, maar hooguit kan zorgen dat de (BPVS). Deze reeds ingezette (overleg)structuren blijken luchtvaartpartijen (in gezamenlijkheid en met hun succesvol in het behalen van de gestelde doelen en stakeholders) die resultaten nastreven. Anderzijds zijn de resultaten. Voor verschillende (toekomstige) projecten andere partijen afhankelijk van het Rijk, omdat die als enige zullen dergelijke structuren worden ingezet, zoals voor de in staat is om in bepaalde (veelal formele) aspecten zoals meer op gebiedsontwikkeling gerichte Structuurvisie regelgeving te voorzien. Hier ligt een erkenning dat het Rijk voor de Mainport Schiphol en de regio en voor de Taskforce routestructuur;

129 RMNO-serie Adviezen - Advies nr A.14 (2009) `Duurzame ontwikkeling en Schiphol: naar een creatieve confrontatie' 131 Het geven van ondersteuning aan de gereguleerde gemeenschap om
130 Air France/KLM realiseert met de andere partners binnen SkyTeam circa deze te helpen met het begrijpen en naleven van de regels:
58% van het verbindingennetwerk, zie ook hoofdstuk 5. nalevinghulp.
112 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


· Het Rijk start een brede beleidsanalyse om te bezien of en zijn vastgelegd. Voorbeelden hiervan zijn stimuleringsmaat- hoe prestatiesturing kan worden geïntroduceerd voor regelen (zoals subsidies en de kennis- en innovatieagenda), luchtvaartpartijen. Hierbij wordt zowel gekeken naar de het maken van bindende afspraken (vrijwillig, maar niet mogelijkheden van prestatiesturing voor de luchtvaart- vrijblijvend, zoals bijvoorbeeld in convenanten) en keten als geheel (gezamenlijke gerichtheid op netwerk- overlegstructuren met een duidelijk doel. Om de synergie kwaliteit en concurrerende en duurzame luchtvaart) als tussen luchtvaartpartijen te versterken is het in ieder geval voor de individuele luchtvaartpartijen (met name de NV van belang met elkaar in gesprek te zijn om zo tot nieuwe Luchthaven Schiphol en de LVNL). Hierbij spelen nog initiatieven, ideeën, afspraken en gedeelde kennis en vragen zoals welke prestatie-indicatoren op welk niveau informatie te komen. zouden kunnen werken. Het Rijk ontwikkelt in nauw
overleg met de relevante luchtvaartpartijen geschikte De op samenwerking gerichte vormen van besturing passen prestatie-indicatoren (key performance indicators (kpi's)). bij de rol van de luchtvaartpartijen, die zich steeds meer Door samenwerking met en faciliteren van de luchtvaart- profileren als maatschappelijke entrepreneurs. partijen (in een goede afstemming met hun stakeholders) Luchtvaartpartijen en overige stakeholders zijn bereid om moet de inzet van alle partijen gezamenlijk bijdragen aan met elkaar in gesprek te gaan en harde afspraken te maken de beoogde netwerkkwaliteit in combinatie met over bijvoorbeeld de ontwikkeling van de mainport. De concurrerende en duurzame luchtvaart. Het inrichten van Alderstafel voor Schiphol is hier een goed voorbeeld van. de prestatiesturing wordt in samenhang bekeken met het Een ander voorbeeld van deze werkwijze, waarbij het ontwerp van het nieuwe normen- en handhavingstelsel zelforganiserend vermogen van de luchtvaartpartijen wordt en de evaluatie van de exploitatiewet. aangesproken, is het ­ met tien luchtvaartmaatschappijen,
· Het Rijk bouwt effectieve(re) prikkels in de bestaande die in Nederland vliegen ­ afsluiten van een Protocol over regelgeving in. Deze prikkels moeten in de eerste plaats preventie van het alcohol-, drugs- en medicijngebruik van gericht zijn op het realiseren van de maatschappelijke vliegendpersoneel(in2006).Initiatievenophetgebiedvan doelstelling en in de tweede plaats op het stimuleren van inspraak nieuwe stijl (waarover het kabinet recent heeft publieke belangen. Een voorbeeld van een effectieve besloten) dragen ook bij. Het Rijk ziet dat het vertrouwen prikkel is het introduceren van een nieuw normen- en tussen de partijen op deze manier groeit en wil een actieve handhavingstelsel voor Schiphol, dat geënt is op het rol spelen om deze trend verder te ondersteunen. Daarom is zogenaamde50/50-beginsel(ziehoofdstuk5enmet of wordt ­ indien daartoe aanleiding is ­ voor allerlei name6).Deprikkelstimuleertdehinderbeperkingdoor trajecten voor luchthavenontwikkeling een dergelijke vorm deze te belonen met een mogelijke (duurzame) groei van van samenwerkingsgerichte besturing door het Rijk het luchtverkeer. Om deze prikkels op effectieve manier ingericht. In deze trajecten zal steeds worden bekeken hoe in te zetten worden de uitkomsten uit de brede beleids- monitoring van de gemaakte afspraken zal plaatsvinden. analyse als input gebruikt. Ook wordt er gebruik gemaakt Afhankelijk van de inhoud van de afspraken, worden de van de resultaten uit de doelgerichte informele daarvoor relevante organisaties/structuren betrokken. Dat structuren. kan variëren van bijvoorbeeld de Alderstafel of de CROS (voor bijvoorbeeld convenantsafspraken over experimen- Mocht het besturingsmodel niet tot de gewenste resultaten ten) tot de IVW. leiden (zowel op het niveau van de gehele luchtvaartketen als de afzonderlijke partijen daarin), dan zal het Rijk in Er bestaat al een aantal overleggen rond luchtvaart. eerste instantie bezien of de formele instrumenten zodanig Specifiek gericht op de maatschappelijke doelen wordt ingezet kunnen worden dat alsnog de gewenste resultaten gebruik gemaakt van de afspraken die tussen het Rijk en worden behaald. Een laatste mogelijkheid is het alsnog Schiphol gemaakt zijn in het Convenant Behoud en inzetten op wijziging van organisatiestructuren (binnen de versterking mainportfunctie en netwerkkwaliteit luchtha- luchtvaartketen) om de resultaten te behalen. ven Schiphol. Daarin is afgesproken een voortgangsgesprek te voeren over het behoud van de mainportfunctie in het Uitwerking doelgerichte structuren kader van de uitvoering van het Aldersadvies (het gaat dan Een optimale netwerkkwaliteit en een concurrerende en om netwerkontwikkeling in relatie tot de marktontwikke- duurzame luchtvaart zijn maatschappelijk van belang. Om ling, netwerkontwikkeling in relatie tot selectiviteitmaatre- die doelen te realiseren is een gezamenlijke inzet nodig gelen en om capaciteit op luchthavens van nationale van alle partijen in de luchtvaartketen. Ieder vanuit zijn betekenis). Dit overleg biedt goede mogelijkheden om de eigen verantwoordelijkheid, maar ook vanuit een gedeelde doelrealisatie te monitoren. verantwoordelijkheid.
Hieronder volgt een overzicht van een aantal belangrijke Naast de inzet van publiekrechtelijke instrumenten, zet het overleggen rond luchtvaart. kabinet ook in op vormen van besturing, die niet wettelijk Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 113


· Luchthavenontwikkeling Deelnemers: Een samenwerkingsverband van publieke en
- Schiphol: Alderstafel voortzetting132 private partijen (marktpartijen en kennisinstellingen) Doel van het overleg: Monitoring en begeleiding van de onder voorzitterschap van een onafhankelijk voorzitter, uitvoering van gemaakte afspraken aan de Alderstafel de heer A. Kraaijeveld. (waaronder ontwikkelingen in het nieuwe normen- en handhavingstelsel). · Consumenten overleg Luchtvaart Deelnemers: Omwonenden, lokale en regionale Doel van het overleg: Afstemmen van beleid, handhaving bestuurders, Rijk (VenW en VROM) Schiphol, KLM, en internationale inzet op het gebied van consumenten- LVNL. belangen in de luchtvaart. Dit betrof tot begin 2009
- Eindhoven en Lelystad: Alderstafel informeel overleg. Rond de zomer wordt op verzoek van Doel van overleg: Het vinden van draagvlak voor de de huidige deelnemers door VenW een formeel kader ontwikkeling op specifieke luchthavens en het maken voor dit overleg afgerond en krijgt het overleg een van afspraken over de voorwaarden waaronder formeel en structureel karakter. ontwikkelingen kunnen plaatsvinden. Deelnemers; Consumentenorganisaties, bedrijfsleven en Deelnemers: regionale bestuurders, Rijkspartijen overheden voor zover betrokken bij consumentenzaken. (VenW, Defensie, VROM, EZ), bewoners, milieuorganisa- ties, luchthavenexploitant en vertegenwoordigers van · Veiligheidsnetwerk belangenorganisaties uit ruimtelijk-economische hoek. Doel van het overleg: Informatie-uitwisseling tussen beleid, inspectie en uitvoering en afstemming van de
- Rotterdam: commissie Van Heijningen activiteiten gericht op een permanente verbetering van de Doelvanoverleg:Gezamenlijkonderzoekenwelke veiligheid in de totale luchtvaartketen. mogelijkheden er zijn om de geluidbelasting voor de Deelnemers: Alle betrokken overheden, belangenorgani- regio Rotterdam zo beperkt mogelijk te laten zijn bij de saties en marktpartijen bij het luchtvaartproces. gewenste ontwikkeling van de luchthaven Rotterdam. Dit onderzoek heeft suggesties opgeleverd voor een · Taskforce routestructuren brede set van maatregelen, die kunnen bijdragen aan Doel van het overleg: Het optimaliseren van de (start) hinderbeperking voor omwonenden en regio, op korte routes van Schiphol voor hinder en ruimtelijke ordening. en middellange termijn. Dit overleg start nadat er zicht is op het operationeel Deelnemers: Provincie Zuid-Holland (voorzitter), concept voor het gebruik van glijvluchten en vaste gemeenten (Rotterdam, Schiedam, Lansingerland), naderingsroutes bij Schiphol (najaar 2009). Rijk en luchthavenexploitant (met name vanuit Deelnemers: nader vast te stellen. kennisrol).

· Vrachttafel

- Twente: Vliegwielmaatschappij Twente (VTM) Doel van het overleg: Afstemming over het doel van Doelvanoverleg:Gebiedsontwikkelingvande beleid rond luchtvracht en de wijze waarop dat beleid luchthaven Twente en omgeving. Het gaat om het vorm moet worden gegeven. gelijkwaardig uitwerken van twee vlekkenplannen, mét Deelnemers: via de overlegorganen van VenW worden en zonder luchthaven. Deze plannen worden gezamen- partijen die betrokken zijn bij luchtvracht uitgenodigd lijk uitgewerkt en breed besproken. Rijk en regio voor deelname. komen samen tot besluitvorming over de toekomst van de luchthaven Twente. Ook voor de Structuurvisie voor de Mainport Schiphol en de Deelnemers:Rijk,ProvincieOverijsselenGemeente regio zal een doelgerichte samenwerkingsstructuur worden Enschede. opgezet, waarbij naast het Rijk onder andere regio,
· Kennis- en innovatieagenda omgeving en luchtvaartpartijen betrokken zullen zijn. Doel van overleg: Opstellen van een kennis- en innovatie- agenda voor het realiseren van de beleidsdoelen op het Het Rijk kan in de bovengenoemde overleggen effectief gebied van milieu (geluid, emissies) en veiligheid en het opereren omdat zij ­ indien nodig ­ ook een aantal formele verstevigen van de concurrentiepositie van de sturingsinstrumenten kan inzetten. Het is van belang deze Nederlandse luchtvaartmaatschappijen en de formele rollen en instrumenten (als borger van het publiek Nederlandse toeleveranciers aan de vliegtuigbouw. belang) helder in kaart te hebben zodat het Rijk effectief kan optreden als regisseur: het inzetten van de juiste
132 Naast de "informele" Alderstafel is er voor Schiphol ook een Commissie instrumenten (uit een breed scala) op het juiste moment. Regionaal Overleg luchthaven Schiphol (CROS), dat op grond van de Wet Luchtvaart is ingesteld om te overleggen over onder andere geluidhin- der, geur, lokale luchtverontreiniging en externe veiligheid. Naast overleg houdt de CROS zich bezig met onderzoek en klachten.
114 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


7.5Regionaal/lokaal De CROS heeft een belangrijke adviesrol bij het uitwerken van de hinderbeperkende maatregelen in het kader van het In lijn met de Commissie ROL vindt het kabinet het van nieuwe handhavingstelsel (advisering over operationeel belang om de ontwikkeling van luchthavens te bezien in plan van de sector) en heeft een wettelijke adviesfunctie relatie tot de ruimtelijk-economische structuur van de regio voor de experimenten, beide zijn van belang bij de waarin een luchthaven ligt. Het profiel van de luchthaven uitwerking van het Aldersadvies over de toekomst van en de ontwikkeling daarvan moeten bij de ambities van de Schiphol en de regio tot 2020. regio's aansluiten. De inzet van het kabinet hierover is beschreveninhoofdstuk5. In dit verband is het ook belangrijk dat het Rijk aangeeft hoe het omgaat met signalen uit de omgeving. De belang- Het bereiken van regionale doelstellingen en ambities is in rijkste informatiebron waar zowel klachten en vragen uit de principe aan de regio's. Zij zijn dus ook nauw betrokken bij omgeving samenkomen is bij het bewonersaanspreekpunt de ontwikkeling van (de profilering van) de luchthaven in Schiphol (Bas). Bas is het informatie- en klachtencentrum hun gebied. Bij luchthavens van regionale betekenis zijn waar omwonenden terecht kunnen met al hun vragen en provincies het bevoegd gezag en is hun rol duidelijk klachten over het vliegverkeer van en naar Schiphol. Bas is verankerd. Het Rijk blijft hierbij alleen verantwoordelijk een gezamenlijk initiatief van LVNL en Schiphol. Dit draagt voor het luchtruim, de interne veiligheid en de beveiliging bij aan de dialoog tussen de omgeving van Schiphol en de (security) van luchthavens. luchtvaartpartijen. De vragen en klachten die over het beleid van het Rijk worden gesteld, zullen door het Rijk Bij de ontwikkeling van de luchthavens van nationale beantwoord worden. De kennis en ervaring die het Rijk betekenis (die onder bevoegd gezag van het Rijk vallen) is hiermee opbouwt kan input leveren voor beleidsontwikke- een nauwe samenwerking tussen het Rijk, de decentrale ling en communicatie. overheden en de luchtvaartpartijen nodig om de gewenste (selectieve) ontwikkelingen (waaronder een stelsel van samenwerkende luchthavens ten behoeve van het nationale 7.6Besturingperluchtvaartpartij verbindingennetwerk) te realiseren. Beleid voor
luchthaven ntwikkeling zal hand in hand moeten gaan o 7.6.1 NV Luchthaven Schiphol met ruimtelijke en economische gebiedsontwikkeling. De nadruk bij de regionale luchthavenontwikkeling Rechtsvorm NV komt sterk te liggen op het bestuurlijke besluitvorming- Eigendomsrelatie sproces, waarbij niet alleen Rijk en bestuurders van ·69,7%Rijk,20,1%gemeenteAmsterdam,2,2%gemeente decentrale overheden vertegenwoordigd zijn, maar ook Rotterdamen8%AéroportsdeParis een bredere betrokkenheid gewenst is. Zo worden in Sturingsrelatie met overheid brede zin belanghebbenden betrokken via doelgerichte · Kader via Wet Luchtvaart en LVB/LIB samenwerkingsstructureren. De Alderstafels (Schiphol, · Exploitatievergunning op basis van Wet Luchtvaart Lelystad en Eindhoven), de Commissie Van Heijningen · Sectorspecifiek toezicht door NMa/Vervoerkamer (Rotterdam Airport) en de VTM zijn hiervan goede · Aandeelhouderschap voorbeelden (zie vorige paragraaf).
Het Rijk heeft jarenlang beleid gevoerd om Schiphol te Ook worden de nieuwe CRO's opgericht. Deze commissies privatiseren. Met het Coalitieakkoord is deze koers verlaten. zijn wettelijk verankerd in RBML en zullen vergelijkbaar met De publieke functie van Schiphol betreft het faciliteren van de Commissie Regionaal Overleg luchthaven Schiphol het netwerk van verbindingen. Het gaat dan voornamelijk (CROS) gaan functioneren. CROS is op grond van de Wet om het optimaal bedienen van de luchtvaartmaatschap- Luchtvaart ingesteld om te overleggen over onder andere pijen die (het meest) bijdragen aan de netwerkkwaliteit, het geluidhinder, geur, lokale luchtverontreiniging en externe beschikbaar stellen van capaciteit op de grond (landzijdige veiligheid. Naast overleg houdt de CROS zich bezig met afhandeling) en het ontwikkelen van een multimodaal onderzoek en klachten. De CROS heeft de afgelopen jaren knooppunt. laten zien dat een goede samenwerking tussen de lucht- vaartpartijen, bestuurders en omwonenden rond Schiphol Deze publieke functie van de luchthaven Schiphol is direct mogelijk is. Dankzij de inzet en positieve advisering van de verbonden met het maatschappelijk belang van de CROS is het mogelijk geweest het afgelopen jaar een aantal luchtvaart in Nederland. Schiphol exploiteert de luchthaven hinderbeperkende experimenten uit te voeren. Het is ook die een wezenlijke rol vervult binnen de Nederlandse voor de toekomst belangrijk dat de lokale en regionale luchtvaart. Rond Schiphol spelen verschillende publieke belangen van genoemde partijen in de CROS bij elkaar belangen ( (als specificatie van de publieke belangen, die in worden gebracht. hoofdstuk 3 zijn opgesomd), die ofwel volledig door het Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 115

Rijk geborgd worden ofwel waar Schiphol ook zelf in rerende en duurzame luchtvaart. Bij het aanbrengen van voorziet of aan bijdraagt. Het gaat om: prikkels moet ook nadrukkelijk worden gekeken naar het optimaal (laten) functioneren van de totale luchtvaartketen.
· Continuïteit, kwaliteit en netwerkontwikkeling van de Dit zodat prikkels voor afzonderlijke luchtvaartpartijen niet luchthaven als vitale schakel in de Nederlandse economie suboptimaal zijn op het hogere niveau van de luchtvaartke- (zowel in relatie tot het netwerk van verbindingen als de ten als geheel. vestigingsplaats); Een voorbeeld van het gericht inbouwen van prikkels is de
· Kwalitatief hoogwaardige bereikbaarheid van Schiphol exploitatie van Schiphol. De exploitatiewet legt op de (door de lucht en over de grond); luchthaven Schiphol een exploitatieplicht. Het Besluit
· Efficiënte marktverhoudingen: eerlijke mededinging en exploitatie luchthaven Schiphol werkt de exploitatieplicht vrije toegang tot infrastructuur; uit door middel van capaciteitsindicatoren. Aan de
· Voorkomen van misbruik van marktmacht: kosteneffi- exploitatieplicht is een exploitatievergunning voor Schiphol ciënte exploitatie van de luchthaveninfrastructuur; gekoppeld. De plicht en de vergunning zijn bedoeld om de
· Duurzame, gezonde en veilige leefomgeving: de hinder continuïteit van de luchthaven Schiphol te waarborgen en van de luchtvaart moet niet te groot worden en de concentreren op het op langere termijn beschikbaar zijn (veiligheid)risico's voor de consument moeten aanvaard- van de essentiële luchthavenvoorzieningen. Het Rijk voert baar blijven. ­ naast de formele wetsevaluatie ­ een beleidsanalyse op de exploitatiewet uit om te bezien welke prikkels in het De eerste twee zijn publieke belangen, waar Schiphol in formele instrumentarium richting Schiphol kunnen voorziet dan wel bijdraagt. De andere drie zijn publieke bijdragen aan de na te streven beleidsdoelstellingen (zie belangen, die het Rijk borgt via wet- en regelgeving. hoofdstuk 4). Daarvoor is eventueel wijziging van de wet noodzakelijk. De beleidsanalyse vindt parallel aan de Formele sturingsinstrumenten formele evaluatie van de exploitatiewet (gericht op de De belangrijkste formele instrumenten (wetten, regelingen luchthaventarieven) plaats. Een ander voorbeeld betreft de en besluiten), die de formele relatie tussen het Rijk en ontwikkeling van het nieuwe normen- en handhavingstel- Schiphol bepalen en die zorgen voor borging van de sel,zoalsaangegeveninparagraaf7.4. publieke belangen rond Schiphol, zijn:

· Wet luchtvaart; Aandeelhouderschap Schiphol
· Besluit exploitatie luchthaven Schiphol; Aanvullend op de publiekrechtelijke instrumenten, die het
· LVB; kabinet tot zijn beschikking heeft ten aanzien van Schiphol,
· LIB. is het Rijk ook aandeelhouder van Schiphol. De minister van Financiën heeft aangegeven dat het Rijk gerichter en Daarnaast heeft het Rijk formele instrumenten, die zich actiever zijn rol als aandeelhouder wil invullen. Belangrijke specifiek richten op een bepaald deelaspect rond Schiphol. onderwerpen, waarop het Rijk Schiphol vanuit de aandeel- Het gaat bijvoorbeeld om: houdersrol wil aanspreken, zijn:
· Aanvullend luchthavenreglement luchthaven Schiphol; · strategie van de onderneming;
· Aanwijzing Schiphol tot volledig gecoördineerd · statutaire doelomschrijving (in lijn brengen met publieke luchtvaartterrein; belangen);
· Besluit militair luchthavenluchtverkeer Schiphol; · grote investeringsbeslissingen (toetsing door Rijk);
· Nachtvluchtregeling Schiphol; · beloningsbeleid/financiële prikkels voor het
· Regeling milieu-informatie luchthaven Schiphol; management.
· RegelingVeiligGebruikLuchthavensenandereterreinen;
· Regeling operationele beperkingen lawaaiige luchtvaar- Als aandeelhouder blijft het Rijk uiteraard op afstand. Het tuigen Schiphol. aandeelhouderschap is een aanvullend instrument om het publieke belang van Schiphol te borgen. Voor publiek Deze instrumenten worden door het kabinet gerichter aandeelhouderschap wordt de Nota Deelnemingenbeleid ingezet om in eerste instantie te sturen op de maatschappe- Rijksoverheid als uitgangspunt gehanteerd133. Bij de vraag of lijke doelen en in tweede instantie op de publieke belan- de strategie van de onderneming voldoende in lijn is met de gen, zoals geformuleerd in deze nota. betrokken publieke belangen en of belangrijke investerings- De formele relatie en de publiekrechtelijke instrumenten voorstellen daaraan ondersteunend zijn, zal de Minister van die het Rijk ter beschikking heeft blijven hetzelfde. De FinanciënVenW betrekken. borging van de bij luchtvaart betrokken belangen kan echter beter door passende prikkels in te bouwen. Dan kan Schiphol heeft onlangs zijn nieuwe strategie gepresenteerd, het kabinet gericht sturen op de doelstellingen van optimale netwerkkwaliteit in combinatie met een concur- 133 Tweede Kamer 2007-2008, 28165, nr. 69
116 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

waarbij de maatschappelijke functie van Schiphol centraal 7.6.2 Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL) staat. Daarnaast zet Schiphol in op een ondernemende bedrijfsvoering. Deze twee moeten elkaar versterken en in Rechtsvorm: Rechtspersoon met wettelijke taak (RWT) op evenwicht houden. De invulling van de maatschappelijke basis van Wet Luchtvaart functie moet in principe voldoen aan de randvoorwaarden, Eigendomsrelatie die aan een gezonde bedrijfsvoering zijn gesteld. En · Publiekrechtelijke zelfstandig bestuursorgaan omgekeerd moet de ondernemende bedrijfsvoering in Sturingsrelatie met het Rijk134 principe bijdragen aan het zo goed mogelijk en op · Kader via Wet Luchtvaart en LVB/LIB bestendige wijze invullen van de maatschappelijke functie. · Benoemen, schorsen en ontslaan bestuur en Raad van Een strategie die ziet op de combinatie van een maatschap- Toezicht; pelijke functie en een ondernemende bedrijfsvoering sluit ·Goedkeuringvanbegroting,beleidsplanenhoogtevande goed aan bij de eerdergenoemde Nota Deelnemingenbeleid vergoedingen; en bij het vernieuwde luchtvaartbeleid dat in deze nota · Certificering van LVNL; wordt gepresenteerd. · Overig zoals inzage in stukken vaststellen informatie tatuut s
en regels voor kwaliteits- en veiligheidszorg.
Rollen van Schiphol
Naast luchthavenactiviteiten voert Schiphol ook niet-lucht- Luchtverkeersleiding is de kernactiviteit van LVNL. In de Wet havenactiviteiten uit, zoals concessies voor winkels en luchtvaart zijn de taken van LVNL vastgelegd. LVNL is verant- verhuur van kantoorruimten. De Commissie ROL stelt in woordelijk voor het beheer van het civiele luchtruim en alles haar advies dat de combinatie van de commerciële rol wat daarbij komt kijken. Sinds 1993 is de LVNL een zelfstandig (vastgoedontwikkelaar) en de mainportrol (internationaal bestuursorgaan (ZBO). Dit betekent dat de LVNL verantwoor- concurrerende netwerkfacilitator) van Schiphol risico's in ding aflegt aan de minister over de prestaties en het beleid. zich heeft. Dat leidt tot een voorstel om de positie van Schiphol Real Estate (SRE) tegen het licht te houden waarbij Inhoofdstuk5eninparagraaf7.3isgeschetstopwelkewijze diverse opties volgens de Commissie denkbaar zijn. het kabinet vindt dat op lange termijn Europese samenwer- king organisatorisch kan worden vormgegeven om uniform Bij het opstellen van de exploitatiewet Schiphol heeft het luchtruimbeheer en luchtverkeersleiding binnen FABEC te toenmalige kabinet geconstateerd dat er geen aanwijzingen realiseren. In dit hoofdstuk schetst het kabinet wat op korte zijn dat de NV luchthaven Schiphol ten aanzien van de en middellange termijn van de LVNL wordt verwacht om zich commerciële niet-luchtvaartactiviteiten een economische op deze samenwerking voor te bereiden. machtspositie heeft of dat er een dusdanig risico op misbruik bestaat, dat er aanleiding zou zijn tot het Als eindbeeld ziet het kabinet een luchtverkeersleidingorga- vaststellen van een sectorspecifieke regeling. Voor zover er nisatie, die zich in toenemende mate kenmerkt door voor deze activiteiten sprake zou zijn van misbruik van een operationele excellentie en daarmee bijdraagt aan: economische machtspositie door de exploitant, is aangeno- · Verbetering van de luchtzijdige bereikbaarheid (waaronder men dat de mogelijkheden volstaan die worden geboden capaciteitsverhoging); door de Mededingingswet en het Europese mededingings- · Kostenreductie; recht. Het CPB komt op dit punt tot eenzelfde conclusie. · Veiligheid Voor het kabinet staat deze conclusie nog steeds en is er · Vermindering van hinder en CO2 uitstoot. geen aanleiding om tot een scheiding van de rollen van Schiphol te komen. Wel zal het kabinet in de analyse die Hierbij wordt ingezet op de ontwikkeling van de LVNL tot een parallel aan de evaluatie van de wet inzake exploitatie van professionele, prestatiegerichte uitvoeringsorganisatie, de luchthaven Schiphol wordt uitgevoerd aandacht gericht op de operationele afhandeling van het vliegverkeer. besteden aan het vraagstuk van de verschillende rollen van Deze organisatie moet in Europees verband optimaal kunnen Schiphol. samenwerken met andere serviceproviders. Daarbij wordt in het kader van het ZBO-toezicht rekening gehouden met een toenemende impact van Europa en harmonisatie van de Europese regelgeving. Daarnaast is draagvlak van de omgeving belangrijk en dient de LVNL andere stakeholders, omgeving en gebruikers op professionele wijze te betrekken bij aanpassingen en wijzigingen in het luchtruimbeheer. Binnen deze context worden ­ in overleg met de LVNL ­ de volgende maatregelen genomen:

134 Zie ook de Kaderwet ZBO's, de instellingswet LVNL, de Wet Luchtvaart, het Luchthavenindelingbesluit en het Luchthavenverkeerbesluit Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 117


1. In 2010 wordt een start gemaakt met prestatiesturing van luchtruimbeheer. Advisering van LVNL ten aanzien van LVNL. Het gaat in eerste instantie vooral om prestatiestu- bijvoorbeeld luchtruimaangelegenheden blijft van belang, ring gericht op de dienstverlening van LVNL aan het maar een goede verdeling van de verschillende functies luchtverkeer van, naar en op Schiphol (de luchthavens van tussen VenW en de LVNL geldt als kader. Een eventuele nationale betekenis volgen later). Bij het introduceren van herziening van de huidige juridische positionering/ de prestatiesturing zullen de prestaties van de gehele rechtsvorm van LVNL wordt in overweging genomen luchtvaartketen in beschouwing worden genomen om te indien de verhelderde positionering dan wel de interna- voorkomen dat sturing op het niveau van de LVNL tionale samenwerking tussen luchtverkeersleidingorgani- suboptimaal blijkt te zijn op het niveau van de gehele saties hiervoor aanleiding geven. luchtvaartketen. De afspraken in het kader van deze prestatiesturing worden voorbereid in nauw overleg met 3. Het Rijk wil de kennis met betrekking tot luchtverkeerslei- de LVNL, IVW en de gebruikers van LVNL om zo de kennis ding beter inzetten door kennisorganisaties zoals het NLR van de gebruikers meer in te zetten en meer draagvlak te en de LVNL meer samen te laten werken. Dit komt de verkrijgen bij het systeem van prestatiesturing. In de kennisontwikkeling en -borging ten goede. Voor het Rijk beleidskaderbrief LVNL 2010 worden de eerste afspraken is parate, goed ontsloten kennis bij de LVNL zelf, maar ook (gebaseerd op onder meer prestatie-indicatoren) bij gespecialiseerde kennisinstituten van belang bij het opgenomen. De afspraken worden in de komende jaren vormgeven van nieuw beleid en het richting geven aan verder uitgebouwd. Onderzocht wordt wat juridisch nieuwe ontwikkelingen en initiatieven. gezien het beste moment is voor prestatiesturing. Nu geldt een jaarlijkse beleidskaderbrief, maar die lijkt niet 4. LVNL voert een aanzienlijke kostenreductie door. LVNL geschikt voor prestatiesturing. Een mogelijk alternatief is heefteenpersonelereductievan100fteen5%kostenre- het werken met een prestatie- of beheerscontract. ductie aangekondigd, die eind 2010 moet zijn gereali- Vanzelfsprekend wordt deze prestatiesturing zoveel seerd. Met KLM, Schiphol en LVNL voert VenW nader mogelijk geënt op het Europese systeem van prestatiestu- overleg over andere te nemen kostenreducerende ring, dat naar verwachting vanaf 2012 wordt ingevoerd in maatregelen en over kostenreductie in de periode na 2010. het kader van SES II. De kostenreductie wordt bezien in het licht van de ambitie van dit kabinet, dat Schiphol als een van de grote hubs
2. Een herijking van taken van de LVNL wordt gestart. binnen het FABEC in elke vorm van samenwerking dient te Uitgangspunt is dat de LVNL een efficiënte uitvoeringsge- beschikken over een luchtverkeersleidingcentrum ter richte organisatie moet zijn. Centraal in de herijking staat plaatse dat kwalitatief hoogwaardige diensten verleent het bepalen van een goede balans tussen directe en zoals de LVNL op dit moment doet. Welke ondersteunende indirecte taken, waarbij expliciet gekeken wordt naar het taken (naast de operationele taken) hierbij noodzakelijk of op de juiste plek beleggen van de beleidsfunctie ten gewenst zijn is hierbij eveneens onderwerp van gesprek. aanzien van luchtruim- en luchtverkeeraspecten van de LVNL. Ook wordt gekeken naar het reduceren van de Om uitwerking te geven aan ordeningsvraagstukken en aan kosten, een betere allocatie van kosten en het verhelderen de invoering van prestatiesturing zal het Rijk een aantal van de positionering van LVNL (waaronder een scherpere kansrijke opties onderzoeken, waaronder de aanbeveling uit omschrijving en afbakening van de verantwoordelijkhe- de strategische studie JAS 2020135 om sommige taken van de den van LVNL), mede in het licht van de wenselijke LVNL te verschuiven naar een te vormen Dutch Aviation internationale samenwerking tussen de Authority (DAA). Deze DAA zou met name ook een rol luchtverkeersleidingorganisaties. kunnen spelen bij de uitvoering van prestatiesturing van de De taken van de LVNL worden tegen het licht gehouden: luchtverkeersdienstverleners op grond van de nieuwe ondersteunende taken van LVNL op het gebied van bepalingen van SES. De optie van deze DAA wordt ook bezien bijvoorbeeld beheer en onderhoud van apparatuur en het inhetlichtvandeinhoofdstuk5.4beschrevenverdergaande verstrekken van informatie en kaartmateriaal en opleiding samenwerking tussen VenW en Defensie. Tevens dient de lenen zich in beginsel voor taakafsplitsing, eventueel met optie van een DAA bezien te worden in het licht van de een meer marktgerichte positionering. Daarnaast dient verdereontwikkelingvandeNSA(zie7.6.4)opbasisvan het volle potentieel van verbeteringen via samenwerking Europese regulering (SESII). In lijn met de ontwikkelingen in het FABEC te worden bereikt, inclusief een effectieve van SES, waarbij luchthavens en luchtruim als één systeem goede samenwerking met de militaire luchtverkeerslei- worden beschouwd, zal ook worden bezien hoe een DAA in ding. Verder wordt bekeken hoe de huidige adviesfunctie de totale breedte van luchthavenontwikkeling en luchtvaart van LVNL richting het Rijk in de toekomst wordt gepositi- effectief zou kunnen zijn. oneerd. Een ordeningsvraag in dit verband aandacht zal krijgen, is de rol van de LVNL als uitvoeringsorganisatie en als adviseur ten aanzien van luchtruimindelingen en 135 Joint ATM System 2020, september 2007
118 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie


7.6.3 Luchtvaartmaatschappijen internationale samenwerking op het gebied van toezicht, bijvoorbeeld voor het toezicht op MUAC. Deze samenwer- Rechtsvorm: Doorgaans NV king verhoogt de professionaliteit van de toezichthouders Eigendomsrelatie: door internationale benchmarking en uitwisseling.
· Aandelen,StaatheeftaandelenKLM(5,9%stemrecht) Sturingsrelatie met het Rijk: De SES-regelgeving bepaalt dat er een NSA moet zijn voor
· Eisen uit Wet Luchtvaart vergunningverlening en toezicht naar Europees model. In
· Mededingingstoezicht door NMa Nederland is de IVW aangewezen als de NSA, maar op onderdelen (samenvallend met het nationale ZBO toezicht) De luchtvaartmaatschappijen geven inhoud en vorm aan de voert VenW (als toeleverancier van de NSA) taken uit met internationale bereikbaarheid door het uitvoeren van betrekking tot beleidstoezicht. De NSA werkt in het kader vluchten. Zij staan in direct contact met de consument. De van het toezicht op MUAC nauw samen met de NSA's van de luchtvaartmaatschappijen zijn private partijen. De markt- andere deelnemende landen (Duitsland, België en werking zorgt voor de prikkels op basis waarvan de Luxemburg). In de voorstellen voor de uitbouw van SES (SES luchtvaartmaatschappijen hun strategie en inzet baseren. II) krijgt de NSA ook ondermeer een rol met betrekking tot Het Rijk heeft hierbij alleen op zeer specifieke punten een de uitvoering van prestatiesturing. Deze prestatiesturing direct sturende rol: via de wet Luchtvaart, beleid en de betreft niet alleen de onderwerpen veiligheid en milieu voorhanden Europese en internationale regelgeving. Met (waarop de IVW toezicht houdt), maar ook kosten en name de Europese mededingingsregels stellen grenzen, in economie in den brede (waarop wordt toegezien door het het bijzonder wanneer de interne markt verstoord dreigt te beleidsdepartement VenW). In een optie van een DAA (zie worden. In concreto verbiedt dit in ieder geval maatregelen paragraaf7.6.2)zoudendezeNSA-takensamenvallenonder die discrimineren op nationaliteit en luchtvaartmaatschap- de DAA. pij, net als disproportionele maatregelen.
In figuur 21 worden de verschillende taken en rollen van het Het Rijk wil samen met de luchtvaartmaatschappijen Rijk toegelicht: werken aan internationale bereikbaarheid, het netwerk van verbindingen en concurrerende en duurzame luchtvaart. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is hiervoor van groot belang. Via informele structuren en instrumenten kunnen het Rijk en de luchtvaartmaatschappijen samenwer- ken en afspraken maken. Zulke afspraken kunnen desge- wenst worden vastgelegd in convenanten (zoals het
sectorakkoord Schoon en Zuinig). Het Rijk heeft wel een belangrijke rol waar het gaat om markttoegang.
Landingsrechten worden deels via Europese gremia
bepaald, maar deels gebeurt dit ook via bilaterale luchtvaartverdragen.

7.6.4 Rijk
VenW is namens het Rijk aanspreekbaar op het luchtvaart- beleid. VenW moet zorg dragen voor meer integraal beleid vanuit de verschillende departementen waarbij rekening wordt gehouden met het belang van de luchthavens en de luchtvaart voor de Nederlandse economie.
De vergunningverlening en het toezicht op de regelgeving is voor een belangrijk deel geregeld via de IVW. De IVW is een onafhankelijk opererend agentschap, dat werkt onder verantwoordelijkheid van de minister van VenW. De
activiteiten zoals die door de IVW wordt uitgevoerd worden steeds meer Europees bepaald. Europese regels stellen eisen aan de wijze waarop het toezicht moet worden uitgevoerd en de wijze waarop vergunningverlening moet worden ingericht. Hiermee wordt een level playing field gestimu- leerd. Deze standaardisatie schept ook een goede basis voor Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 119

Rol Partij Verantwoordelijkheid Beleidsverantwoordelijk voor luchtvaart en luchthavens; Systeemverantwoordelijk voor nationale wet/regelgeving Wet Luchtvaart LIB/LVB, RBML; Ministerie van Verkeer en Aansturing LVNL;
Waterstaat Aansturing KNMI/luchtvaartmeteo; Aansturing Eurocontrol-centrum MUAC;
Bijdragen aan de totstandkoming van internationale (mondiale en EU) wet- en regelgeving. Namens de Staat der Nederlanden aandeelhouder van Schiphol Group, aandeelhouder KLM; Ministerie van Financiën Eigenaar van bijvoorbeeld vliegveld Twente; Beleidsverantwoordelijk voor deelnemingenbeleid.
Ministerie van Mede bevoegd gezag ten aanzien van milieu en ruimtelijke ordening (Structuurvisies, MER); Volkshuisvesting, Beleidsverantwoordelijk voor geluid, luchtkwaliteit en duurzaamheid en mede beleidsverant- Beleid Ruimtelijke Ordening en woordelijk voor externe veiligheid. Milieubeheer (VROM)
Beleidsverantwoordelijk voor vestigingsklimaat, het aantrekken van buitenlandse investeerders, Ministerie van Economische innovatie, internationale handelsbetrekkingen, ondernemerschap, energiegebruik en Zaken terugdringen regeldruk en administratieve lasten. (Systeem)Verantwoordelijk voor specifieke militaire regelgeving voor de militaire luchtvaart, militaire luchthavens en het militaire luchtruim;
Mede verantwoordelijk voor algemene luchthaven/luchtvaartspecifieke regelgeving (met name Ministerie van Defensie wet Luchtvaart, LIB en LVB, RBML); Beleidsverantwoordelijk voor het bewaken van het totale Nederlandse luchtruim in relatie tot de (staats)veiligheid (security).
Ministerie van Justitie Beleidsverantwoordelijk voor de beveiliging en grensbewaking op luchthavens. Inspectie Verkeer en Verantwoordelijk voor het toezicht op de veiligheid in het gehele burgerluchtvaartsysteem: Waterstaat vergunningverlening, toezicht en handhaving ten aanzien van het luchtruim, de luchthavens, de Inspectie luchtvaarttuigen, het luchtvaartpersoneel en het luchtverkeer. en onderdeel van Verkeer en Verantwoordelijk voor het toezicht op de naleving van milieunormen op civiele luchthavens. toezicht Waterstaat (agentschap)
Militaire luchtvaart Verantwoordelijk voor toezicht, gelijk aan die van de IVW, maar dan op militair vlak. Autoriteit
Nederlandse
Mededingingsautoriteit Mededingingstoezicht. (Vervoerkamer)
Toezicht NSA (in Nederland belegd bij Vergunningverlening de IVW en het beleidsdepar- Toezicht
tement VenW)


120 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 121

Bijlagen

A Uitvoerings agenda
B Financiële paragraaf
C Onderbouwing keuzes ontwikkeling luchthavens
D SEO Analyses prognoses 2040
E Geraadpleegde stakeholders
F Afkortingen


122 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

A. Uitvoeringsagenda

In de uitvoeringsagenda worden de acties uit de hoofdstuk- ken4totenmet7weergegeven.Peractiewordtaangegeven
wat de aard van de actie is, op welke termijn dit punt moet worden uitgevoerd en wie dit moet uitvoeren.


1. Concurreren Actie Wanneer Wie Herziening en upgrade van de Nota Vergunningenbeleid. Onderdeel 2010 gereed. Effect in de Het Rijk (voortouw VenW) met Paragraaf 4.2 hiervan is herziening van het luchtvaartpolitieke kader met daarbij periode tot 2012/2020. consultatie van de stakeholders. Bevorderen en onder meer de invulling van het stimulerings- en selectivteitsbeleid. optimaliseren 1
concurrentie
voorwaarden en
markttoegang
Opstellen van een nieuwe Nota Vracht en Logistiek. Deze gaat in op Najaar 2009. Effect in de Het kabinet (voortouw VenW) de effecten van de actualisering van het Gateway to Europe concept periode tot 2012/2020. met consultatie van de
2 en vraagt aandacht voor de specifieke positie van luchtvracht en de stakeholders. logistieke keten. Daarnaast sluit de Nota aan bij het IMPULS innovatieprogramma.
Uitvoering van een evaluatie van de tariefregulering zoals Start 2009, afronding 2010 Het Rijk (voortouw VenW)
3 opgenomen in de wet van 26 juni tot wijziging van de Wet Luchtvaart inzake de exploitatie van de luchthaven Schiphol en een beleidsma- tige analyse van de verhouding tussen overheid en Schiphol. Ten aanzien van het borgen van de consumentenbelangen wordt een 2009 en begin 2010. Effect Het Rijk (VenW). Geschillencommissie ingesteld. VenW levert een financiële bijdrage in de periode tot 2012/2020.
4 voor de opstartfase van de Geschillencommissie Luchtvaart VenW levert een financiële bijdrage voor de opstartfase van de Geschillencommissie Luchtvaart.
Het kabinet wil samen met Schiphol komen tot een pakket aan Vanaf 2009. Effect in de Het Rijk en Schiphol.
4.3 Sturen op kosten kostenreducerende maatregelen. Onderdeel van het pakket is dat het periode tot 2012/2020. kabinet per 1 juli 2009 de vliegbelasting op nul stelt indien ook Schiphol zelf maatregelen treft om de kosten terug te dringen:
· EeneerstestapiseenreorganisatievanSchiphol,waarbijhet personeelsbestand tussen de 10-25% zal worden gereduceerd;
· Verderzijn-inlijnmetdewensvanhetkabinetomde

5 luchthaventarieven terug te brengen - per 1 april 2009 de tarieven door Schiphol verlaagd (ten opzichte van 1 november 2008) met een percentage van gemiddeld 9%.

· Inaanloopnaarhetdefinitiefafschaffenvandevliegbelasting,zal Schiphol nog verdere maatregelen moeten treffen.

· InmiddelsheeftSchipholeenderdetranchevankostenreduce- rende maatregelen aan het kabinet toegezegd. Deze tranche zal zo snel mogelijk op zijn merites worden beoordeeld om op de kortst mogelijke termijn definitieve conclusies te trekken in het kader van het totale pakket aan kostenreducerende maatregelen. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 123

Actie Wanneer Wie Onderzoeken van de mogelijkheden voor kostenbesparing op het 2009. Effect in de periode tot Het Rijk (VenW en Justitie) en de
6 gebied van de beveiliging (security) om een concurrerend 2012/2020. luchtvaartsector kostenniveau met daarbij een optimale kwaliteit te blijven (in BPVS). handhaven.
LVNL voert een aanzienlijke kostenreductie door. LVNL heeft een Eind 2010. Effect in de LVNL. personele reductie van 100 fte en 5% kostenreductie aangekondigd. periode tot 2012.
7 De kostenreductie wordt bezien in het licht van de ambitie van dit kabinet, dat Schiphol als een van de grote hubs binnen het FABEC in elke vorm van samenwerking dient te beschikken over een luchtverkeersleidingcentrum ter plaatse dat kwalitatief hoogwaar- dige diensten verleent zoals de LVNL op dit moment doet.
2. Accommoderen
Om het perspectief van gebiedsontwikkeling voor Schiphol verder uit Start 2009 (inclusief Het Rijk (voortouw VenW) in Paragraaf5.2 te werken stelt het kabinet een Structuurvisie voor de Mainport aanbieden van brief met samenwerking met de Luchthavens in Schiphol en de regio op. Met de Structuurvisie neemt het Rijk de regie gewijzigde inzet). Effect in de stakeholders en de regionale en perspectief van op zich om een integrale ruimtelijk-economische visie te geven op periode tot en met 2020 en lokale overheden. gebieds

ontwikkeling gebiedsontwikkeling op en rond de luchthaven Schiphol en deze te na 2020. koppelen aan een samenhangend luchtruimontwerp voor Schiphol. De volgende stappen worden doorlopen:

1. Actualiseren mainportconcept;

2. Uitwerking mainportconcept in een door Rijk en regio gedeelde ruimtelijk-economische visie, een ontwerp voor het luchtvaartnet- werk en een operationeel luchtzijdig concept;

3. Vertaling naar beleidsmaatregelen.

8
De bovenstaande inzet betekent een inhoudelijke en procesmatige koerswijziging in het traject van de Structuurvisie Luchthavenontwikkeling voor de Mainport, waarover in oktober
2008 een Plan van Aanpak aan de Tweede Kamer is aangeboden. In lijn met het advies van de Commissie ROL wordt hiervoor ruim de tijd genomen, zodat gekomen kan worden tot een zoveel mogelijk door Rijk, luchtvaartpartijen, regio en andere betrokkenen gedeelde visie. In overleg met de relevante stakeholders wordt de nieuwe inzet voor de Structuurvisie geoperationaliseerd en vertaald naar een nieuwe planning. Deze inzet wordt opgenomen in een brief, die na het verschijnen van de Luchtvaartnota aan de Tweede Kamer wordt aangeboden.
Voor de periode tot en met 2020 kiest het kabinet, afgestemd op de 2009 (planning is dat het De heer Alders en de betrokken marktontwikkelingen en op basis van een proces met de regio onder advies van de heer Alders partijen in de regio Eindhoven en leiding van de heer Alders, voor het bieden van extra ruimte voor voor de zomer van 2009 Lelystad.
70.000 point-to-point (niet-mainportgebonden) vliegtuigbewegin- gereed is). Effect in de
9 gen op Eindhoven en Lelystad. Het kabinet heeeft de heer Alders periode tot 2020/na 2020. gevraagd om hierover te adviseren en in de advisering onder andere in te gaan op de koppeling tussen luchthavenontwikkeling en regionale ruimtelijk-economische ontwikkelingen.

124 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Actie Wanneer Wie Instellen van een stelsel van samenwerkende luchthavens ten 2009. Effect in de periode tot Exploitanten luchthavens Paragraaf5.3 behoeve van het internationale verbindingennetwerk dat gericht is 2020/na 2020. Schiphol, Eindhoven, Lelystad en Luchthavens in op het realiseren van een complementaire functie in de optimale Rotterdam. Het Rijk faciliteert. perspectief van het verdeling van het luchtverkeer ten behoeve van het internationale netwerk 10 verbindingennetwerk. Het stelsel is gericht op het gezamenlijk voorzien in een internationaal netwerk van verbindingen door de lucht in Nederland. Daarnaast moet het stelsel zorgen voor versterking van de ruimtelijke economie van Nederland en van de regio's waarin deze luchthavens liggen. Dit vraagt om specialisatie per luchthaven.
Uitvoering Convenant Behoud en versterking mainportfunctie en Vanaf 2009. Eerste De stimuleringsmaatregelen en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol. In het convenant zijn onder bijeenkomst van het overleg restrictieve maatregelen worden andere afspraken gemaakt over de selectieve ontwikkeling van tussen Schiphol en het Rijk door de NV Luchthaven Schiphol Schiphol. Om mainportgebonden verkeer op Schiphol te krijgen en te vindt medio 2009 plaats. voorbereid (waarbij het Rijk houden en daarbij de schaarse capaciteit op Schiphol optimaal te vanuit de gewenste effectiviteit benutten, zet het kabinet in op selectieve ontwikkeling van Schiphol. betrokken is). De noodzakelijke Om deze selectieve ontwikkeling vorm te geven moeten twee sporen capaciteit en functies op
11 in samenhang worden voorbereid: (1) stimuleringsmaatregelen voor luchthavens van nationale ontwikkeling op de luchthavens van nationale betekenis en restrictief betekenis worden door het Rijk beleid voor Schiphol en (2) noodzakelijke capaciteit en functies op (samen met andere benodigde luchthavens van nationale betekenis. partijen) voorbereid. Hierbij geldt Er is bepaald dat er tweemaal per jaar overleg wordt gevoerd tussen dat het lopende traject het Rijk en Schiphol over de voortgang van de uitvoering van de (advisering door de heer Alders) afspraken uit het convenant, de marktontwikkelingen en de voor de gewenste ontwikkeling capaciteitsontwikkelingen en de daaraan verbonden procedures. van de luchthavens Eindhoven en Lelystad richtinggevend is.
Paragraaf5.4Gerichte Het kabinet borgt de ruimtelijke reservering parallelle Kaagbaan via Eind 2009 AMvB. Analyse Het Rijk (voortouw VenW) een Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) en zorgt voor efficiënt naar kosten en baten in de ontwikkeling van ruimtegebruik door een tijdelijke aanleg van de provinciale weg Structuurvisie voor de luchthavens 12 N201 over de reservering mogelijk te maken, tot een besluit is Mainport Schiphol en de genomen over de parallelle Kaagbaan. Het kabinet zal in de regio (start 2009). Effect in Structuurvisie voor de Mainport Schiphol en de regio een scherpere de periode voor/na 2020. analyse geven van de maatschappelijke kosten en baten van de (reservering van de) Parallelle Kaagbaan.
Invulling geven aan actie 6 uit het Actieplan Sneller en Beter: 2009 en 2010 Het Rijk doorvertaling advies Sneller en Beter naar andere infrastructurele projecten. In dit verband wordt voor zes luchthavens van nationale betekenis (Lelystad, Rotterdam, Eelde, Maastricht, Twente en de
13 militaire luchthaven Eindhoven) door het Rijk onderzocht:
· welkeaanbevelingenuithetadviesvanElverdingdirecttoepasbaar zijn en integraal kunnen worden overgenomen;

· opwelkepuntenvoorstellenopmaatmoetenwordenontwikkeld;
· hoedevoorstellenwordenontwikkelden;

· hoedevoorstellenwordengeïmplementeerd.
Volledige inwerkingtreding en implementatie van de wet RBML. Volledige inwerkingtreding Het Rijk (voortouw VenW) in Omzetten van aanwijzingsbesluiten voor de luchthavens van vindt plaats rond de zomer samenwerking met provincies en nationale betekenis en decentralisatie van luchthavens van regionale van 2009 en de implemen- de betreffende luchthavens
14 betekenis. tatie (inclusief het omzetten van aanwijzingsbesluiten)
vanaf 2009. Effect in de
periode tot 2020/na 2020.
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 125

Actie Wanneer Wie Om te komen tot snellere besluitvorming wordt ingezet op: 2009 en 2010 Het Rijk
· Succesvollemaatregelenvoorzinvolleeffectbepalingvan weginfrastructuurprojecten (acties 21 en 22 uit het Actieplan
15 Sneller en Beter) waar mogelijk toegepast op luchthavenprojecten;
· Eeneffectieveaccommodatievanvluchtenvoorhulpdiensten (bijvoorbeeld politie- en traumahelikopters), ook in de nacht, zonder dat hiervoor tijdrovende besluitvormingsprocedures moeten worden doorlopen.
Het Rijk zal zijn rol als bevoegd gezag scherper afbakenen, met name PM Het Rijk door de beoordeling van aanvraag, onderbouwing en belangenafwe- ging explicieter in het proces te markeren. Wijzigingen in de wijze
16 waarop besluitvorming tot stand komt, worden door het Rijk vertaald naar onder andere een spelregelkader voor luchthavenbe- sluiten en een toetsingskader voor de kwaliteitsborging van beslisinformatie.
Opstellen van een beleidskader voor het gebruik van regeringsvluch- PM Het Rijk
17 ten. Het kader wordt voorzien van een monitoringsarrangement, dat het mogelijk maakt de naleving van het kader te handhaven. Voor de luchthaven Maastricht wordt meer ruimte voorzien bij het 2010, wanneer de Het Rijk verkrijgen van landingsrechten en het aantrekken van buitenlandse Vergunningennota wordt luchtvaartmaatschappijen. Met een aantal landen worden specifieke opgeleverd.
18 akkoorden voorzien om hier invulling aan te geven. In de Vergunningennota zal deze specifieke positie van Maastricht verder worden uitgewerkt.
Voorbereiden van het besluitvormings- en verkoopproces voor de Proces is gestart, planning is Het Rijk (voortouw VenW), in luchthaven Twente. Er is een traject in gang gezet om de marktinte- om dit eind 2009 af te overleg met regionale partners. resse voor een luchthaven te peilen. In dit traject wordt ook een ronden. Effect in de periode
19 strategie bepaald om over te gaan tot verkoop, erfpacht of een tot 2020/ na 2020. andere constructie afhankelijk van de uitkomsten van het gebiedsontwikkelingsproces voor Twente. Op dit moment loopt dit gebiedsontwikkelingsproces, waarin twee vlekkenplannen (één met luchthaven en één zonder luchthaven) gelijkwaardig worden uitgewerkt, zoals afgesproken met de Tweede Kamer. Om de kwaliteit van de landzijdige bereikbaarheid voor de 2009 Het Rijk Paragraaf5.5Goede luchthavens Schiphol, Eindhoven en Lelystad (als onderdeel van het landzijdige stelsel van samenwerkende luchthavens ten behoeve van het bereikbaarheid internationale verbindingennetwerk) te kunnen beoordelen, stelt het Rijk bereikbaarheidsindicatoren op, die zijn toegesneden op de wensen van gebruikersgroepen van deze luchthavens. Vertrekpunt voor de bereikbaarheid van luchthavens vormen twee uitgangspun-
20 ten, te weten (1) het behouden dan wel vergroten van het catchment area van de luchthavens en (2) het zorgen voor robuuste, snelle en attractieve verbindingen van en naar luchthavens. Voor de invulling van de criteria wordt aansluiting gezocht bij de Nota Mobiliteit, de MobiliteitsAanpak, het programma Randstad Urgent en het (verlengde) investeringsprogramma van het MIRT (het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport). De te ontwikkelen bereikbaarheidsindicatoren worden als input voor de Nationale Markt- en Capaciteitsanalyses meegegeven.
126 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Actie Wanneer Wie Rijk en regio borgen dat in besluitvorming over relevante Start 2009. Effect in de Het Rijk (VenW) en regio infrastructuurprojecten een koppeling wordt gelegd met periode tot 2020/ na 2020. (toekomstige) luchthavenontwikkelingen. In het kader van het programma Randstad Urgent wordt dit al voor de luchthavens
21 Schiphol en Lelystad gedaan, door een expliciete koppeling te leggen met OV-SAAL, de woningbouwopgave Almere en de natuurontwik- keling IJmeer/Markermeer, via de RAAM-brief. Wanneer de noodzaak van investeringen in landzijdige bereikbaarheid van luchthavens aanwezig is, kunnen Rijk en regio ervoor kiezen dit punt op te nemen in gebiedsagenda's, die Rijk en regio opstellen in het kader van de gebiedsgerichte aanpak van het MIRT.
Het kabinet werkt op termijn toe naar een `dynamische sectorisatie'. 2011. Effect in de periode tot Het Rijk (VenW en Defensie), Paragraaf5.6Goede Hiertoe is in 2008 een planningseenheid (AFMU) opgericht welke 2020/ na 2020. LVNL, militaire luchtverkeerslei- luchtzijdige ernaar streeft het civiel-militaire luchtruim uit te breiden naar een ding en MUAC. bereikbaarheid 22 strategisch, pretactisch en tactisch gebied. Bezien wordt op welke wijze vroegtijdige afstemming van militair en civiel luchtruimgebruik en ­behoefte bijdraagt aan flexibel gebruik van luchtruim. Voor deze actie geldt dat een NSA toetst wordt uitgevoerd.
Het creëren van een extra (civiele) route naar het zuidoosten en het Voor 2012. Effect in de Het Rijk (VenW en Defensie) in
23 realiseren van een grensoverschrijdend militair oefengebied boven periode tot 2020. samenwerking met de LVNL, Oost-Nederland en Duitsland. De extra luchtroute naar het militaire luchtverkeersleiding en zuidoosten zal pas worden gerealiseerd, onder voorwaarde dat het MUAC. grensoverschrijdend oefengebied is gerealiseerd.
Ontsluiting Eindhoven en Lelystad en oplossen interferentie verkeer Voor 2012. Effect in de LVNL, Militaire
24 naar Schiphol periode tot 2020/ na 2020. Luchtverkeersleiding, en het Rijk (VenW en Defensie).
Acties betreffende nieuw concept luchtverkeersleiding: Ad a en b: 2020 Het Rijk (voortouw VenW) in
25 ·VereenvoudigingroutestructurenluchtruimCDA's Ad c: 2010 samenwerking met LVNL, MUAC
·OnderzoekophogentransitionaltitudeenTMAondergrens en militaire luchtverkeersleiding.
·VoordezeactiegeldtdateenNSAtoetstwordtuitgevoerd. Formele civiel-militaire samenwerking ten aanzien van NSA functies. Eind 2009. Effect in de IVW, MLA, het Rijk (VenW en
26 periode tot 2012/ tot 2020. Defensie). Uitwerken mogelijkheden voor contingency, besluitvorming en Besluitvorming 2009, LVNL (i.s.m. MUAC en militaire uitvoering. implementatie uiterlijk 2012 luchtverkeersleiding).
27 gereed. Effect in de periode tot 2020.
Onderzoeken van de mogelijkheden van een civiel-militaire 2010. Effect in de periode tot Het Rijk (VenW en Defensie) en
28 samenwerking in de luchtverkeersdienstverlening. 2020. LVNL. Nader uitwerken Nederlandse inzet in SES en FABEC. Het kabinet zet 2009. Effect in de periode tot Het Rijk (VenW en Defensie),
29 in ieder geval actief in op SES en op pro-actieve implementatie van 2020/ na 2020. LVNL, MUAC, Militaire Europese ontwikkelingen. luchtverkeersleiding, luchtruimgebruikers.
Herindeling luchtruim waarbij de koppeling wordt gemaakt met 2010 Het Rijk (VenW en Defensie),
30 luchthavenontwikkeling (koppeling ontwikkelingen grond en lucht). LVNL en de regio's. De herindeling van het luchtruim wordt daarvoor integraal benaderd met gebiedsontwikkeling.
In verband met de hoge kosten van luchtverkeersleiding wil het Rijk 2010 Het Rijk (VenW), LVNL.
31 vromen van flexibele, kostenefficiente, vraaggericht luchtverkeerslei- ding verkennen, passend bij het gebruik van een specifieke luchthaven.
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 127

Actie Wanneer Wie Evaluatie heffingenbeleid. Bij deze evaluatie wordt onder andere 2010 Het Rijk (VenW), LVNL. bezien of met het huidige beleid wordt voldaan aan de doelstelling
32 van kostendekkendheid van de geleverde dienstverlening per luchthaven.
Op nationaal niveau wordt door de betrokken departementen Start 2009 Het Rijk. Paragraaf5.7Gerichte (ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), ministerie accommodatieGeneral van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), VROM, Aviation 33 ministerie van Defensie en VenW) een beleidskader "Lucht voor hulpdiensten" opgesteld, die een adequate inzet van luchtvervoer voor hulpdiensten vanaf luchthavens van nationale en regionale betekenis borgt.

34 Opstellen van beleidsnota voor General Aviation. 2009. Effect in de periode tot Het Rijk (voortouw VenW) met
2020/ na 2020. consultatie van de stakeholders.
3. Excelleren
Implementatie van het ETS voor de luchtvaart. Invoering in 2012. Het Rijk (VROM en VenW), in Paragraaf6.2Nationale consultatie met stakeholders. en internationale 35
effecten: klimaat en CO2
uitstoot

36 Uitvoering van het sectorakkoord "Duurzaamheid in beweging". Vanaf 2009. Het Rijk (VenW en VROM), in samen met Schiphol en
Air-France/KLM.
Paragraaf6.3Regionale Het kabinet heeft een bijdrage van 10 miljoen geleverd aan de 2012. Provincie Noord-Holland, effecten: acties in het kader van het Convenant Omgevingskwaliteit, waarbij het Rijk en Schiphol. de bijdrage van het kabinet gericht is op gebiedsgerichte projecten. geluidbelasting, De stichting Bevordering kwaliteit leefomgeving regio Schiphol is kwaliteit leefomgeving, belast met de uitvoering van de maatregelen uit het Convenant natuur en ruimtelijke 36 Omgevingskwaliteit om de leefbaarheid te bevorderen. In het ordening Aldersadvies is aangekondigd dat er voor de periode 2012-2020 een tweede tranche aan de orde kan zijn afhankelijk van het succes van de gekozen aanpak, getoetst aan de criteria uit het convenant, het proces en het beschikbaar komen van projecten. Daarna is besluitvorming over een tweede tranche aan de orde. Uitvoering van de afspraken uit het Aldersadvies, waaronder de 1 mei 2010 start Het Rijk (VenW en VROM) in implementatie van het nieuwe normen en handhavingstelsel. Het proefdraaien met het overleg met partijen van de kabinet streeft ernaar om op 1 mei 2010 te starten met het nieuwe stelsel voor 2 jaar. In Alderstafel.
37 proefdraaien met het nieuwe normen- en handhavingstelsel. Na 2012 besluitvorming over evaluatie van het experiment zal besluitvorming plaatsvinden over invoering en opstellen het al dan niet definitief invoeren van het nieuwe normen- en wetsvoorstel. handhavingstelsel.
Voorstellen ontwikkelen voor het aanpassen van de huidige vorm Opstarten onderzoek in Het Rijk (VROM en VenW). van het gelijkwaardigheidsbeginsel om na 2020 het 50/50 principe 2010. Effect in de periode na
38 mogelijk te maken voor geluid en het onderzoeken van mogelijkhe- 2020. den om prikkels voor andere milieueffecten in te bouwen (zoals luchtkwaliteit).
Evaluatie van het beperkingengebied uit het LIB en de Nota Ruimte Gelijktijdig met de Het Rijk (VROM en VenW), samen (de 20 Ke) en het isolatiegebied. implementatie van het met de partijen aan de
39 nieuwe normen en Alderstafel. handhavingstelsel. Effect in
de periode tot 2020.

128 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Actie Wanneer Wie Als een verdere groei van zowel Schiphol als de luchthavens van Bij elk besluit over de De luchthavens zijn zelf Paragraaf6.4Lokale nationale betekenis leidt tot verslechtering van de luchtkwaliteit, zal uitbreiding van een verantwoordelijk voor het effecten: luchtkwaliteit samen met de luchtvaartsector, al dan niet binnen het kader van het luchthaven. nemen van maatregelen die en grondgeluid NSL, inventief naar maatregelen worden gezocht die de verslechte- specifiek met hun groei
40 ring compenseren. samenhangen. Het aandeel van het kabinet in het verbeteren van
de luchtkwaliteit bestaat uit de
uitvoering van de maatregelen in
het kader van het NSL.
Voor de meest risicovolle activiteiten worden concrete en meetbare Eind 2009. Effect in de Het Rijk (voortouw VenW) met Paragraaf6.5Borgen veiligheidsdoelstellingen geformuleerd (Target Level of Safety) ten periode tot 2020. decentrale overheden en hoog niveau veiligheid 41 behoeve van de nieuwe Beleidsagenda Luchtvaartveiligheid en het betrokken partijen vanuit het State Safety Program (volgens de richtlijnen van ICAO). bedrijfsleven. Ontwikkelen risicogerichte benadering Korte termijn (2009 en Het Rijk ontwikkelt de Om tot een gericht preventief veiligheidsbeleid te komen is nader 2010). risicogerichte benadering in inzicht in de risico's en hun onderlinge samenhang in het totale overleg met alle betrokken luchtvaartproces nodig. Dit geschiedt onder andere door de decentrale overheden en ontwikkeling van beleidsondersteunende instrumenten die de marktpartijen.
42 veelheid aan databases kunnen analyseren. Kennisontwikkeling vindt plaats Stimuleren van voortdurende kennisontwikkeling met het NLR, TNO en het Voortdurende kennisontwikkeling en vernieuwing van techniek en Trainingscentrum JAA te procedures zijn voorwaarden om goede prestaties te kunnen blijven Hoofddorp. leveren en worden vanuit de overheid toegejuicht en gestimuleerd. De aanwezigheid in Nederland van hoogwaardige, en binnen de EU toonaangevende kennisinstituten, is hiertoe van belang. Het kabinet heeft het initiatief genomen om in samenwerking met Zomer 2009. Het Rijk (voortouw VenW) in Paragraaf6.6Inzetten de luchtvaartpartijen en kennisinstituten te komen tot een kennis- samenwerking met luchtvaart- op kennis en innovatie 43 en innovatie agenda voor de Nederlandse luchtvaart- en partijen en kennisinfrastructuur. vliegtuigbouw welke zal aansluiten bij internationale kennis- en innovatietrajecten als SESAR en de kaderprogramma's van de EC voor innovatie en technologieontwikkeling.
Paragraaf7.2 Inzetten van overlegstructuren zoals de Alderstafel, onder andere 2009. Effect in de periode na Het Rijk. voor de meer op gebiedsontwikkeling gerichte Structuurvisie voor de 2020. Uitgangspunten 44
Mainport Schiphol en de regio
besturingsmodel en voor de Taskforce routestructuur; Het Rijk start een brede beleidsanalyse om te bezien of en hoe 2009. Effect in de periode tot Het Rijk.
45 prestatiesturingkanwordengeïntroduceerdvoorluchtvaartpartijen. 2020. Dit in samenhang met het ontwerp van het nieuwe normen- en handhavingstelsel en de evaluatie van de exploitatiewet. In 2010 wordt een start gemaakt met prestatiesturing van LVNL, in 2010. Effect in de periode tot Rijk in nauw overleg met LVNL.
46 eerste instantie vooral om prestatiesturing gericht op de 2020. dienstverlening van LVNL aan het luchtverkeer van, naar en op Schiphol.
Een herijking van taken van de LVNL wordt gestart. 2009/2010. Effect in de Het Rijk.
47 periode tot 2020. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 129


130 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Bijlage B bracht, die mede ten goede komen aan de bereikbaarheid van de luchthavens.


· Isolatie
Financiële paragraaf Totenmet2011loopthetprogrammaGIS-3.Dehuidige kosten van geluidsisolatie worden voor het grootste deel gefinancierd door de luchtvaartmaatschappijen. In het Inleiding kader van de Aldersafspraken wordt onderzocht om de In de Luchtvaartnota wordt onderscheid gemaakt in de schade- en geluidsisolatieregelingen budgettair neutraal periode tot en met 2020 en de periode na 2020 (tot en met te verbeteren. Hetzij door de bestaande uitvoering
2040). Binnen de periode tot en met 2020 wordt ­ vanwege efficiënter of meer toegesneden te maken op de wensen de economische crisis en de effecten daarvan ­ nadrukkelijk van bewoners, hetzij door het beleid aan te passen voor gekeken naar de periode tot 2012. In deze financiële eventuelevolgendeprojecten(GIS-4). paragraaf wordt ingegaan op de financiële consequenties, die samenhangen met de Luchtvaartnota. De financiële · Leefbaarheid paragraaf richt zich primair op de periode tot en met 2020. Het kabinet levert in de periode tot en met 2020 een Voor de periode daarna is de nota meer agenderend en bijdrage van 10 miljoen aan de acties in het kader van worden mogelijke investeringen betrokken bij de actie om het Convenant Omgevingskwaliteit, waarbij de bijdrage de planhorizon van het MIRT te verlengen. Dit voor de van het kabinet gericht is op gebiedsgerichte projecten. In mogelijke opgaven voor landzijdige bereikbaarheid van het Aldersadvies is aangekondigd dat er voor de periode Schiphol en de luchthavens van nationale betekenis. 2012 ­ 2020 een tweede tranche aan de orde kan zijn, afhankelijk van het succes van de gekozen aanpak,
Periode tot en met 2020 getoetst aan de criteria uit het convenant, het proces en Voor de periode tot en met 2020 houdt het kabinet rekening het beschikbaar komen van projecten. Pas dan is met een aantal mogelijke investeringen gekoppeld aan de besluitvorming over een tweede tranche aan de orde. ontwikkeling van de luchtvaart. Deze investeringen richten zich vooral op de ontwikkeling van de luchthavens · Kennis en innovatie Schiphol, Eindhoven en Lelystad. De heer Alders is met de Het kabinet wil voor de luchtvaart een Kennis- en partijen rond de luchthavens Eindhoven en Lelystad aan het Innovatieagenda opzetten voor de luchtvaart. Voor de onderzoekenhoeenonderwelkevoorwaarden70.000 korte termijn wordt de uitvoering opgepakt door het niet-mainportgebonden vliegtuigbewegingen op deze meer gericht en effectiever inzetten van bestaande luchthavens geaccommodeerd kunnen worden. Daarbij budgetten en het stimuleren van samenwerking tussen de wordt ook gekeken naar aspecten als leefbaarheid, isolatie verschillende nationale en internationale partijen. Voor en landzijdige bereikbaarheid. In de Structuurvisie voor de de lange termijn onderzoekt het kabinet de mogelijkheid Mainport Schiphol en de regio wordt een ruimtelijk-econo- tot het vrijmaken (en het dekken) van extra middelen mische visie op de mainportregio voor de lange termijn voor kennis en innovatie. (2040) gegeven op basis van een nieuw mainportconcept en de Luchtvaartnota. · Economische kostenreductie Het kabinet ziet het belang van de concurrentiepositie Meer specifiek geldt: van Schiphol en wil daarom samen met Schiphol komen tot een pakket aan kostenreducerende maatregelen.

· Landzijdige bereikbaarheid Onderdeel van het pakket is dat het kabinet per 1 juli 2009 In de Luchtvaartnota is aangekondigd dat aansluitend bij de vliegbelasting op nul stelt indien ook Schiphol zelf de Mobiliteitsaanpak wordt gekeken of de kwaliteit van maatregelen treft om de kosten terug te dringen. Een de bereikbaarheid van de luchthavens Schiphol, eerste stap is een reorganisatie van Schiphol, waarbij het Eindhoven en Lelystad voldoende aansluit bij de personeelsbestandtussende10-25%zalwordengeredu- verwachte omvang en functie van deze luchthavens. Dit ceerd. Verder zijn - in lijn met de wens van het kabinet om wordt bezien in het licht van de programmering en de luchthaventarieven terug te brengen - per 1 april 2009 werkwijze van het MIRT tot en met 2020 (en de verlenging de tarieven door Schiphol verlaagd (ten opzichte van 1 van het MIRT, waarover het kabinet voorjaar 2009 een november2008)meteenpercentagevangemiddeld9%. besluit neemt). Voor 1 juli zal Schiphol nog verdere maatregelen moeten treffen. Inmiddels heeft Schiphol een derde tranche van Voor de korte termijn (tot en met 2012) zijn geen extra kostenreducerende maatregelen aan het kabinet middelen nodig. Met de Nota Mobiliteit en de toegezegd. Deze tranche zal zo snel mogelijk op zijn MobiliteitsAanpak worden reeds verbeteringen aange- merites worden beoordeeld om op de kortst mogelijke Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 131

termijn definitieve conclusies te trekken in het kader van het totale pakket aan kostenreducerende maatregelen.


· Geschillencommissie
De luchtvaartmaatschappijen en de luchthaven staan zelf aan de lat voor het verbeteren van de kwaliteit van de dienstverlening voor de consument. Als extra borging van de belangen voor de consument wil het kabinet dit graag stimuleren. Het kabinet heeft zich hard gemaakt voor een gezamenlijke aanpak van de luchtvaartsector en de
consumentenorganisaties om de consumentenbelangen
te borgen. Dit door middel van de instelling van een GeschillencommissieLuchtvaart.VenWdraagtbijaande
kosten voor de start van dit initiatief.


132 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Bijlage C ten en ­ vanwege een slechtere bereikbaarheid door de lucht ­ een verslechtering van het vestigingsklimaat, met name voor hoofdkantoren en Europese Distributie Centra van multinationale ondernemingen. Bovendien wordt de Onderbouwing keuzes voor Nederlandse luchtvaartsector zwaar getroffen, doordat het transferverkeer van de `home carrier' vrijwel wegvalt. ontwikkeling van luchthavens Hetaantalpassagiersbewegingenligtin2020tussen25en
55procentlagerdanzonderrestricties,voorvrachtishet tonnage 10 tot 40 procent lager.
Ruimte voor luchthavenontwikkeling · In 2002 heeft het CPB op verzoek van de toenmalige Het kabinet is voorstander van een selectieve ontwikkeling Programmadirectie Ontwikkeling Nationale Luchthaven (ONL) in van de luchtvaart. Er is gekozen om ruimte te geven voor kaart gebracht wat de kosten en baten zijn van verschil- gespecialiseerde luchthavenontwikkeling. Hieronder volgt lende uitbreidingen van het banenstelsel op de luchtha- hiervoor de economische onderbouwing. ven138. In de studie van 2002 treden positieve welvaartsef- fecten op als gevolg van een uitbreiding van het
Capaciteitsrestricties hebben twee risico's in zich. In de banenstelsel op de luchthaven na 2010. Het CPB berekent eerste plaats wordt de Nederlandse gebruiker van luchtvaart in de kengetallen kosten-batenanalyse ­ afhankelijk van (via Schiphol) geconfronteerd met duurder luchtvervoer. Dit de gekozen variant en het gekozen scenario ­ een netto betekent welvaartsverlies. In de tweede plaats zijn lucht- welvaartseffect tussen 0,2 en 9,1 miljard netto vaartmaatschappijen gedwongen om aanpassingen te contante waarde139. De grootste voordelen komen terecht plegen in hun netwerken. Zij zullen daarbij kiezen voor die bij de zeer brede groep van Nederlandse passagiers en de verbindingen en die luchthavens, die hen bedrijfsecono- ontvangers van vracht die van Schiphol gebruik maken. misch het meeste opleveren. Dit kan maatschappelijk Door de uitbreiding van capaciteit neemt vooral de gezien leiden tot een verlies aan netwerkkwaliteit op bereikbaarheid van de rest van de wereld toe (kwaliteits- Schiphol. Verlies aan netwerkkwaliteit in combinatie met verbetering door hogere frequenties) en dalen de duurder luchtvervoer kan consequenties hebben voor het ticketprijzen. aspect internationale bereikbaarheid in het · Een studie door SEO becijfert het welvaartseffect, dat vestigingsklimaat. optreedt in een scenario waarin sprake is van relatief hoge groei van de vraag naar luchtvaart en handhaving In het verleden zijn verschillende studies verricht naar vanhetgeluidplafond(TotaalVolumeGeluid)zoalsdatin welvaartseffecten bij verschillende aannames over de 2003 is vastgesteld. Het welvaartsverlies in dit scenario is capaciteitsontwikkeling van de luchthaven Schiphol: 790miljoenvoorNederlandsegebruikers(vrachten
· In1997heefthetCPBopverzoekvandetoenmalige passagiers) en de Nederlandse luchtvaartsector in de interdepartementale stuurgroep Toekomstige Nederlandse periode 2003 ­ 2012140. Het merendeel hiervan betreft Luchtvaart Infrastructuur (TNLI) bezien wat de economische verlies aan netwerkkwaliteit bij gebruikers en hogere effecten zijn van een begrenzing van de luchtvaart op prijzen voor gebruikers. Het welvaartsverlies bij gebrui- Schiphol tot 44 miljoen passagiers en 3,3 miljoen ton kers wordt op nationaal niveau gecompenseerd door vracht136.Indestudievan1997constateerthetCPBdatten 740miljoenwelvaartswinstuitdeopbrengstenvan­door opzichte van ongerestricteerde groei, maximering van het optredend capaciteitstekort veroorzaakte ­ prijsverhogin- aantal passagiersbewegingen op de luchthaven leidt tot gen van vliegtarieven (onder meer betaald door buiten- een verlies aan reëel nationaal inkomen in 2020 van 1 à 2 landse gebruikers)141. Per saldo ontstaat dan een procent. Dit effect komt onder meer voort uit substanti- negatiefwelvaartseffectvan50miljoen142. eel hogere ticketprijzen (in 2020 variërend van 40 tot 100 procent hoger), waardoor met name de vraag naar 138 Centraal Planbureau, 2002.
139 De netto contante waarde betreft de totale waarde die per saldo luchtvervoer via Schiphol van consumenten sterk zal resteert in de periode 2002-2040, waarbij de per jaar optredende saldi dalen137. Ook zal bij maximering van het aantal passa- met behulp van een reële discontovoet van 4 procent in euro's van 2002 giersbewegingen verlies aan kwaliteit optreden: frequen- zijn omgerekend en opgeteld. tiesliggen15tot40procentlagerdanzondermaxime- 140 SEO en Rand, 2005. Het betreft het hoge groei scenario; in het lage groei ring. Dit vertaalt zich in efficiencyverliezen voor het scenario treden geen capaciteitsrestricties ­ en derhalve geen welvaartsverliezen ­ op.
Nederlandse bedrijfsleven, nutsverliezen voor consumen- 141 Buitenlandse gebruikers die in Nederland een ticket kopen, betalen ­ net als binnenlandse gebruikers ­ een hogere prijs voor het ticket. Voor de
136 Centraal Planbureau, 1997. In deze studie zijn ook de groeimogelijkhe- gebruiker is dit ­ ongeacht of deze Nederlands of buitenlands is ­ wel- den verkend bij handhaving van een maximum geluidvolume. vaartsverlies. Voor Nederland echter is het welvaartswinst, omdat de
137 Consumenten kunnen ook uitwijken naar goedkopere alternatieven via opbrengst van de prijsverhoging in Nederland terecht komt. andere, buitenlandse luchthavens. Daarbij treden echter nutsverliezen 142 In dit onderzoek is geen becijfering gemaakt van mogelijk optredende op vanwege de langere reistijden voor het voor- en natransport. positieve milieu-effecten. Ook is geen becijfering gemaakt van Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 133


· HetCPBconcludeertineenstudieuit2006dathetmaar · In het Coalitieakkoord heeft het kabinet aangegeven de in beperkte mate rendabel is om het vliegverkeer te mogelijkheden van Lelystad als overloop "met inachtne- beperken door geluidsrestricties. Beperking van het ming van de overige regionale luchthavens" te bezien. vliegverkeer door geluidsnormen confronteert veel Het MNP heeft in een voorbeeldberekening laten zien Nederlanders met extra kosten, terwijl het baten oplevert dat het elders accommoderen van verkeer het totaal voor een relatief beperkte groep, zo geeft het CPB aan143. aantal ernstig gehinderden kan laten afnemen (MNP, Burgers en bedrijven profiteren van de relatief hoge 2007).Hetaccommoderenvaneendeelvanhethuidige netwerkkwaliteit op Schiphol en van daaruit voortvloei- Schiphol-verkeer op Lelystad vermindert het totaal ende kostenvoordelen. Capaciteitsrestricties leiden aantal gehinderden (omwonenden Schiphol plus daarom tot welvaartsverlies. Dit beeld komt overeen met omwonenden Lelystad). Mede daarom zijn regionale de eerder uitgevoerde analyses van het CPB. luchthavens van belang voor de toekomstige ruimtelijke planning van mainportontwikkeling. De lagere
Optimaliseren van maatschappelijke kosten-baten- ruimtedruk elders kan dan soelaas bieden. Ook kan verdeling door benutting van regionale meer luchtverkeer op luchthavens van nationale luchthavencapaciteit betekenis een impuls betekenen voor de regionale Het kabinet kiest voor specialisatie van Schiphol en de economie en resulteren in een betere woon-werk en luchthavens van nationale betekenis. Voor Schiphol, mobiliteitsbalans. Eindhoven, Lelystad en Rotterdam wordt ervoor gekozen de luchthavenexploitanten een stelsel van samenwerkende · Uit een netwerkanalyse naar de `hubgebondenheid' van luchthavens ten behoeve van het internationale verbindin- Schipholverkeer komt naar voren dat in 2020 circa gennetwerk te laten instellen. Eindhoven en Lelystad zijn 510.000vliegtuigbewegingeneenvergaandematevan voor het kabinet in verband met de nationale capaciteits- hubgebondenheid kennen. Daarop is aan de Alderstafel vraag de twee luchthavens, die extra ruimte moeten bieden geconcludeerd dat de capaciteit op Schiphol zich tot 2020 aan niet-mainportgebonden verkeer in de periode tot en toteenmaximaalverkeersvolumevan510.000bewegin- met 2020. Op basis van inzichten van de luchtvaartsector gen ontwikkelt (Aldersadvies, 1 oktober 2008). Naast de wordtuitgegaanvancirca70.000vliegtuigbewegingenper selectieve ontwikkeling op Schiphol, moet ruimte op jaartotenmet2020,waarvan35.000totenmet2015ennog andereluchthavenswordengebodenvoor70.000 eenscirca35.000totenmet2020144. niet-mainportgebonden vliegtuigbewegingen. Het kabinet gaat tot en met 2020 ook uit ­ als richtgetal ­ van een gelijkwaardige verdeling van het verkeer over · In het kabinetsbesluit over de lange termijnverkenning EindhovenenLelystad(dus35.000­35.000vliegtuigbewe- Schiphol (maart 2008) is aangegeven dat Lelystad en gingen), waarbij wordt uitgegaan van een gefaseerde Eindhoven in combinatie met Twente de meest aantrek- aanpak, die past bij de marktontwikkeling. Het kabinet kelijke locaties zijn voor het invullen van de functie van heeft de heer Alders gevraagd om binnen dit kader met de zogenaamde `overlooplocatie'. Dit zowel vanuit het regionale en lokale bestuurders, de exploitanten (militair perspectief van het zogenaamde catchment-area van en civiel) en andere belanghebbenden uit de regio voor de Schiphol als qua economische effecten en milieueffecten. zomer van 2009 een advies uit te brengen aan het kabinet. De heer Alders is verzocht om in te gaan op de regionaal · Een quick scan kosten-batenanalyse (september 2008), ruimtelijk-economische visie in relatie tot de ontwikkeling uitgevoerd in het kader van het Aldersadvies, levert een van de luchthavens, de wijze waarop samen met de regio's verdere onderbouwing op voor een focus op Lelystad en invulling gegeven kan worden aan het accommoderen van Eindhoven. Deze quick scan KBA heeft inhoudelijk en qua de nationale capaciteitsvraag en over de steun voor dit proces de strategische milieuverkenning van Schiphol en voorstel in de regio. Luchtverkeersleiding Nederland gevolgd, plus de netwerkanalyses van KLM en Schiphol en het Rijk. Dit betekent dat de alternatieven uit de startnotitie voor het MERvanbegin2007zijndoorgerekend.Volgensdequick
welvaartseffecten die optreden na het gehanteerde zichtjaar 2012. In scan KBA heeft verdere ontwikkeling van de luchtvaart in het Achtergronddocument Schiphol (2005) is wel een inschatting Nederland een positief maatschappelijk saldo. Dit wordt gemaakt van de totale externe kosten van de huidige omvang van de hoofdzakelijk verklaard door reistijdwinsten. De luchthaven Schiphol: die is geraamd op 600 miljoen - 1 miljard per jaar. Dit in het perspectief van een economische betekenis van 5,1 ­ milieueffecten zijn op basis van kengetallen in geld
6,2 miljard toegevoegde waarde. uitgedrukt, maar ook in termen van geluidsbelaste
143 Centraal Planbureau, 2006 woningen en gehinderden.
144 De aantallen zijn afhankelijk van de marktontwikkeling en de inzet van De baten van het netwerk en samenhangende economi- maatregelen (conform het convenant Behoud en versterking mainport sche activiteit, waaronder werkgelegenheid, zijn groter functie en netwerkkwaliteit luchthaven Schiphol) om een selectieve ontwikkeling van Schiphol te stimuleren. dan de in geld uitgedrukte opoffering van rust, ruimte en
134 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

groen en de nodige investeringen (met name bij relatief tot de meeste werkplekken. Om de extra werkge- luchthavens van nationale betekenis). Het onderzoek is legenheid op zijn juiste maatschappelijke waarde te uitgegaan van alternatieven om een marktvraag van schatten (volgens de OEI methodiek), is er gebruik
600.000bewegingeninNederlandteaccommoderen. gemaakt van de werkwijze die vaker wordt toegepast in Centrale vraag daarbij is hoe de kosten en baten zich KBA's (voor de Zuiderzeelijn en de Maasvlakte II). verhouden tussen doorgroei op Schiphol en het inzetten van de luchthavens Eindhoven en/of Lelystad. De · In de kabinetsreactie op het Aldersadvies (oktober 2008) negatieve effecten van hinder wegen bij de gehanteerde is toegezegd te komen met een nadere analyse naar de methodiek en aannames bij het onderzoek niet op tegen kosteneffectiviteit van het inzetten van regionale de economische voordelen en bereikbaarheidsvoordelen. luchthavens145. Daarbij heeft het kabinet aangegeven dat Doorgroeien op Schiphol is voor de reizigers en het bij de verdeling van de vluchten over de luchthavens van bedrijfsleven het meest interessant. Dit gaat echter nationale betekenis naar het gehele stelsel van luchtha- gepaard met hoge maatschappelijke kosten (voor vens in Nederland wordt gekeken, dus ook naar de omwonenden vanwege geluidbelasting en hinder) en luchthavens Maastricht, Twente, Rotterdam en past niet in de criteria voor de bescherming van de Groningen.Bovendienwordenindeanalyseook omgeving van Schiphol. buitenlandse luchthavens in beschouwing genomen. In De negatieve effecten zijn minder bij verplaatsing van dat kader is, voortbouwend op de quick scan KBA een niet-mainportgebonden verkeer naar andere luchtha- onderzoek uitgevoerd gericht op de volgende vraag: Wat vens. Met andere woorden: daar zijn bij groei van de is, gelet op de maatschappelijke kosten en baten, de luchtvaart per saldo minder gehinderden dan bij verdere meestkosteneffectievemanieromde70.000vliegtuigbe- groei op Schiphol. Lelystad lijkt qua ligging ten opzichte wegingen op luchthavens van nationale betekenis te van de Randstad en vanuit het perspectief van geluid en accommoderen? werkgelegenheid voor lager opgeleiden een aantrekkelij- ker locatie dan Eindhoven. Uit het perspectief van de In het onderzoek zijn de volgende alternatieven onderzocht luchtvaartmaatschappijen (catchment-area, ook in het op kosteneffectiviteit: buitenland) scoort Eindhoven beter. Deze effecten
worden echter in de quick scan KBA niet inzichtelijk 2015 1: EL 2: ELRTG 3: ELT 4: ELTBW 5: ELTMG gemaakt. Hieronder zijn de resultaten van de quick scan Eindhoven 30.000 15.000 20.000 15.000 15.000 KBA gepresenteerd: Lelystad 5.000 5.000 5.000 5.000 5.000 Rotterdam 5.000
Twente 5.000 10.000 5.000 5.000 Varianten voor 2020 Maatschappelijke baten ten Maastricht 5.000 opzichte van het nulalterna- Groningen 5.000 5.000 tief (groei beperkt tot 480.000) Brussel 5.000 Doorgroeien op Schiphol tot 600.000 4,3 miljard Weeze 5.000 Uitplaatsing 60.000 bewegingen 4,0 miljard Totaal 35.000 35.000 35.000 35.000 35.000 segment 5 naar Lelystad en 540.000
vlb op Schiphol 2020 1: EL 2: ELRTG 3: ELT 4: ELTBW 5: ELTMG Uitplaatsing 60.000 bewegingen 3,8 miljard Eindhoven 35.000 20.000 30.000 15.000 20.000 segment 5 naar Eindhoven en Lelystad 35.000 35.000 20.000 25.000 20.000 Lelystad en 540.000 vlb op Schiphol Rotterdam 5.000 Uitplaatsing 60.000 bewegingen 2,9 miljard Twente 5.000 20.000 10.000 10.000 segment 5 naar Eindhoven en Maastricht 10.000
540.000 vlb op Schiphol Groningen 5.000 10.000 Bewonersalternatief: (Schiphol 2,7 miljard Brussel 10.000
500.000 en uitplaatsing van 100.000 Weeze 10.000 bewegingen segment 5 en 3 naar Totaal 70.000 70.000 70.000 70.000 70.000 Eindhoven/Lelystad) NB1: Afkortingen EL, ELRTG, ELT, ELTBW, ELTMG staan voor de eerste letters van de luchthavens
Het accommoderen van de vraag naar luchtvaart geeft in NB2: De huidige milieubeperkingen (geluidszones, capaciteitsrestricties, de quick scan KBA een direct werkgelegenheidseffect van openstelling) van de luchthavens zijn in dit onderzoek niet beperkend gelaten, bijna8.500extrawerkplekken.Indirectgaathetomnog er is in de berekeningen van uitgegaan dat verdere ontwikkeling (tot de genoemde aantallen) mogelijk is. Wel zijn uiteraard de effecten van de extra eens 13.000 werkplekken (laag en middelhoog opgelei- geluidsproductie in beeld gebracht. den). Dat betekent meer dan 21.000 werkplekken erbij op een huidig aantal van ongeveer 120.000. Het accommo- 145 Decisio, "Follow up van Aldersadvies: Onderzoek naar de kosteneffecti- deren van het Intercontinentale netwerkverkeer leidt viteit van verschillende spreidingsalternatieven", januari 2009. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 135

Deze studie geeft aan dat de inzet van Eindhoven in Luchthavenontwikkeling in perspectief vanuit combinatie met Lelystad de meest kansrijke uitbreidingslo- ruimtelijk-economische context en catieszijn.Evidentisdatinzetvanalle70.000bewegingen gebiedsontwikkeling op Eindhoven botst met de Nederlandse militaire functie Zowel voor Eindhoven als voor Lelystad is het voor de aldaar. Tegelijkertijd maken de ambitieuze Brainport- verdere uitwerking en politiek-bestuurlijke afweging van ontwikkelingen in zuidoost Brabant146, de marktvraag en de belang de geplande ontwikkelingen expliciet te beschou- beschikbaarheid van milieuruimte en luchthaveninfrastruc- wen in het licht van de regionale ruimtelijk-economische tuur (ook op korte termijn) een verdere ontwikkeling van context, mede in het licht van het advies van de Commissie Eindhoven Airport zeer opportuun. Voor Lelystad is verdere ROL.Geziendeomvangvandevoorzienerijksinvesteringen ontwikkeling vanuit onder andere werkgelegenheidsper- in de regio Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad is een spectief, ambitie van de regio, de nabijheid bij het marktge- samenhangend inzicht in de maatschappelijke kosten- bied van Schiphol en het beperkte hindereffect op de batenverhouding van belang. Vanuit het programma omgeving, ook opportuun. Randstad Urgent wordt momenteel gewerkt aan integrale besluitvorming over vijf projecten in die regio. Deze Het accommoderen van de vluchten op Lelystad en besluitvorming zal in oktober 2009 met een brief aan de Eindhoven scoort, in bijna alle opzichten, het beste van de Kamer worden aangeboden (RAAM-brief). Ten behoeve van vijf onderzochte alternatieven: de onderbouwing van de te maken keuzes in deze brief
· Alternatief 1 scoort relatief gunstig op de aspecten kosten, wordt onder meer een kosten-batenanalyse gemaakt van de de effecten op voor- en natransporttijd en de bedrijfseco- RAAM-projecten. Het CPB en het PBL hebben zich aange- nomische effecten voor luchthavens en carriers; meld om deze KBA uit te voeren.
· Alternatief 1 scoort het best wat betreft de externe effecten (geluid, emissies voor- en natransport). Uit de Toekomstscenario's in relatie tot gemaakte kosteneffectiviteitstudie blijkt dat alternatief 1 qua aantal beleidskeuzes gehinderden / geluid het beste scoort. De andere Het is, gelet op de lange termijn waarover het gaat en de alternatievenkomenop5.000tot10.000meerernstig grote onzekerheden in de luchtvaartmarkt, verstandig om gehinderdenen3.000tot7.000meerernstigslaapver- verschillende scenario's te gebruiken. De historische stoorden (getallen peiljaar 2020). Het alternatief met ontwikkeling van de luchtvaart laat grote pieken en dalen vluchten van luchthavens over de grens is weliswaar zien; er is geen reden om aan te nemen dat dit in de gunstiger qua gehinderden en emissies in Nederland, toekomst anders zal zijn. maar exporteert deze problemen naar België en
Duitsland. Het CPB heeft de hoofdlijnen voor deze vier scenario's in
· De uitbreidingslocaties bij Almere Spiegelhout en Hout 2004 uitgewerkt in "Vier vergezichten voor Nederland".In2006 wordenvolgensrecentonderzoekvanAdecsbij35.000 zijn deze scenario's verder uitgewerkt als de WLO scenario's bewegingen niet geraakt door de 48 Lden contour. Alleen doorCPB,MNPenRPB.In2006zijnookspecifieke alternatief 4, waarin een gedeelte van de vluchten in het luchtvaartanalyses gemaakt op basis van deze scenario's. buitenland zal plaatsvinden, heeft voor Nederland Deze zijn gebruikt in de evaluatie van het Schipholbeleid en kleinere negatieve externe effecten (hinder, het kabinetsstandpunt hierover. Deze scenario's zijn milieubelasting). onlangs (2008) door SEO en Significance bijgesteld onder
· De alternatieven 4 (naast Eindhoven en Lelystad ook meer door de gevolgen van ticketheffingen mee te nemen vluchtenopTwente,BrusselenWeeze)en5(ookvluchten en gebruik te maken van het nieuw ontwikkelde Aeolus opTwente,MaastrichtenGroningen)leidentotgrote model. De onderstaande grafieken geven de belangrijkste maatschappelijke kosten in het voor- en natransport. Voor uitkomsten van deze prognoses voor 2020 en 2040 weer. De alternatief 4 weegt daar vanwege het feit dat een deel van grafieken maken onderscheid tussen de totale aantallen de hinder naar het buitenland wordt verplaatst niet vliegtuigbewegingen en de aantallen niet-zakelijke point-to- tegenop.Alternatief5leidtbovendientotforseisolatiekos- pointbewegingen(segment5).Indegrafiekenzijndeze ten rond Maastricht Airport. Ook in de alternatieven 2 en 3 afgezet tegen de in dit onderzoek gehanteerde uitgangspun- zijn de kosten voor reizigers in voor- en natransport fors en tenvandeAlderstafelendefeitelijkesituatiein2006. daarnaast is er nog een aantal negatieve effecten, onder meer van bedrijfseconomische aard. Opvallend is dat in de twee WLO scenario's met een groot
· Overallscorenallealternatieven200tot700miljoen totaalaantalvliegtuigbewegingen(GlobalEconomy(GE)en lager (Netto Contante Waarde) dan het alternatief Transatlantic Market (TM)) deze toename voornamelijk Eindhoven en Lelystad. voortkomt uit een groei van de vluchten van Skyteam en de overige full service carriers. Het aantal bewegingen in segment5ontwikkeltzichindezescenario'srelatief

146 Zie ook de steun van het kabinet in deze via onder andere de Nota Ruimte en Pieken in de Delta. langzaam. Het aantal passagiers dat gebruik maakt van
136 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

vluchtenuitsegment5vanafSchipholligtindezescenario's voornamelijk ontwikkelen op hun "eigen" kleinere lager dan het aantal waar de Alderstafel van uit is gegaan. luchthavens, zoals Charleroi. Op Schiphol zouden er in deze Juist in de twee scenario's met een relatief laag totaal aantal scenario's weinig nieuwe maatschappijen bijkomen. vliegtuigbewegingen Strong Europe (SE) en Regional De mondialegroeivandesegment5vluchtenisindeze Communities(RC)neemthetaantalsegment5vluchtenop scenario's net zo groot als die van de full service carrier, Schiphol toe. alleen heeft de ontwikkeling niet op dezelfde luchthavens plaats.
Paradoxaal is dat juist in de scenario's waarin een grote behoefte is aan extra capaciteit op Schiphol, er relatief In de scenario's met een relatief laag totaal aantal vliegtuig- weinigsegment5vluchtenzijndierelatiefgemakkelijk bewegingen is de hub-functie van Schiphol minder sterk verplaatst zouden kunnen worden. Er kan dus slechts dan in de andere twee scenario's. Daardoor komt er in deze beperkt capaciteit vrij worden gemaakt op Schiphol. Het scenario's capaciteit vrij op Schiphol die opgevuld wordt verplaatsenvan70.000segment5vliegtuigbewegingenin door low cost airlines en chartermaatschappijen.
2020 is in deze scenario's niet mogelijk; er zijn wel meer dan Alders gaat uit van een gelijkmatiger verdeling van de groei
70.000bewegingen,maarditbestaatnietenkeluitvluchten overdeverschillendesegmenten,waarbijsegment5iets naarvakantiebestemmingen.Omtoch70.000vluchtente sneller groeit dan de vluchten van Skyteam. Met de totale verplaatsen zou ook een gedeelte van segment 3 (zakelijke aantallen vluchten vanaf Schiphol liggen de uitgangspunten point-to-point bewegingen die bijdragen aan de vestigings- van Alders redelijk in het midden van de verschillende WLO plaatsfunctie) verplaatst moeten worden. In de scenario's scenario's in 2020. Daarmee lijken deze uitgangspunten waarinrelatiefveelsegment5vluchtenzitten,ishetelders zeker niet onrealistisch, maar gezien de grote bandbreedte accommoderen van vluchten niet nodig, omdat de grens van de WLO scenario's is het duidelijk dat er veel onderze- van510.000vliegtuigbewegingenopSchipholnogniet kerheid bestaat over de ontwikkelingen van de vraag naar bereikt wordt in 2020. en het aanbod van vluchten vanaf Schiphol, en deze onzekerheidbetreftzekerookdevluchteninsegment5.
Hetrelatieflageaantalsegment5vluchtenopSchipholin
de scenario's met het hoogste aantal vluchten, is te Doorkijk naar 2040 verklaren doordat ervan uit wordt gegaan dat in deze SEO/Significance heeft ook prognoses gemaakt voor het jaar scenario'sdesegment5luchtvaartmaatschappijenzich 2040.Devolumesvansegment5verkeerzijnin2040inelk Grafiek 6.1: GE Scenario Grafiek 6.2: SE Scenario
1600 1600
1400 Alders totaal 1400 Alders totaal
1200 1200
1000 GE Totaal 1000 GE Totaal
800 800
600 Alders LC/LF en 600 Alders LC/LF en Charter Charter
400 400 GE LC/LF en GE LC/LF en
200 200 Charter Charter 0 0
2005 2020 2040 2005 2020 2040 Grafiek 6.3: TM Scenario Grafiek 6.4: RC Scenario
1600 1600
1400 Alders totaal 1400 Alders totaal
1200 1200
1000 GE Totaal 1000 GE Totaal
800 800
600 Alders LC/LF en Alders LC/LF en Charter 600 Charter
400 400 GE LC/LF en

200 GE LC/LF en Charter 200 Charter 0 0
2005 2020 2040 2005 2020 2040 Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 137

van de vier scenario's hoger dan het uitgangspunt van Alders in 2020. Overigens ligt in het scenario RC het totaal aantal vliegtuigbewegingenin2040nogsteedsonderde500.000
en is het verplaatsen van vluchten in dit scenario dus tot
2040 niet nodig.
De prognoses voor 2040 laten duidelijk zien dat er een grote kansisdathetsegment5verkeerna2020nogverder
doorgroeit, zodat het aanbeveling verdient om niet alleen tekijkennaarheteldersaccommoderenvan70.000
vliegtuigbewegingen, maar om meteen rekening te houden met uitbreidingsmogelijkheden na 2020.
Analyse SEO
Naar aanleiding van de motie van Cramer en Tang147 om snel een geactualiseerde groeiprognose voor Schiphol te maken en deze mee te geven met de regionale Alderstafels over het accommoderen van vluchten, heeft het kabinet SEO de opdracht gegeven om een dergelijke prognose te maken. De ordes van grootte van het aantal vliegtuigbewegingen op Schiphol in 2020 zijn door SEO samengevat in onderstaande tabel. Uitgangspunt van de berekeningen waren drie netwerkscenario's, echter mét vliegbelasting. Onder die veronderstellingenzijn580duizendbewegingenweliswaar realistisch. De afschaffing van de vliegbelasting maakt het realiteitsgehaltevande580duizendbewegingeneenstuk
groter. Zelfs al zou men een substantiële netwerkerosie richting Parijs veronderstellen (door het schrappen van twintig intercontinentale routes op Schiphol), dan nog lijkt hetniveauvan580duizendbewegingenin2020reëel.
Aantal vliegtuigbewegingen (*1000) op Schiphol in 2020 bij verschillende scenario's.
Grote rol Evenwichtige Grotere rol
Parijs hub-ontwik- Schiphol
kelingen
Met ticket tax 570 610 630 Zonder ticket-tax 615 655 675 Idem met lagere 570 610 630 economische groei

147 Tweede Kamer 2008 ­ 2009, 29 665, nr. 123
138 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Bijlage D
Geconsulteerde partijen Geraadpleegde organisaties in het consultatieproces Bij de totstandkoming van de Luchtvaartnota is gewerkt met Air Cargo Netherlands (ACN)* meerdere consultatierondes. Er zijn twee informele Aircraft Owners and Pilots Association (AOPA) consultatieronden georganiseerd en als afsluiting is er nog Algemene Nederlandse Vereniging van Reisondernemingen één formele consultatieronde georganiseerd door de (ANVR) Overlegorganen VenW. Tijdens het formele en informele Amsterdam Airport Schiphol (AAS) consultatieproces is gesproken met verschillende decentrale ANWB overheden, luchtvaartpartijen en andere stakeholders (zie Belastingdienst/Douane West* overzicht). Board of Airline Representatives in The Netherlands (BARIN)*
Het doel van de consultatierondes was tweeledig: Bouwend Nederland
· Advies geven over de geschetste beleidsrichting en het Brainport Eindhoven* ambitieniveau van de nota; Cargonaut*
· Creëren van draagvlak voor de inhoud van de nota. Commissie Regionaal Overleg luchthaven Schiphol (CROS)* Consumentenbond
De eerste informele ronde is georganiseerd in augustus/ De Nederlandse Luchthavens o.a. via de Nederlandse september 2008. De tweede informele consultatieronde is Vereniging Luchthavens (NVL)* georganiseerd in oktober/november 2008. De rondes EVO* bestonden uit diverse bijeenkomsten. De bijeenkomsten Hoogheemraadschap van Rijnland waren allen positief en constructief en de gemaakte Kamer van Koophandel landelijk* opmerkingen zijn gebruikt om de nota aan te scherpen. KLM* Koninklijke Nederlandse Vereniging voor Luchtvaart De formele consultatieronde werd gehouden op 14 januari (KNVvL)*
2009 en is georganiseerd door de Overlegorganen VenW. Dit Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL) heeft geresulteerd in een rapport van de Overlegorganen Maastricht Aachen Airport* VenW met de reacties en opmerkingen van de deelnemers. Milieudefensie* In bijgevoegde tabel is aangegeven welke deelnemers MKB Nederland vertegenwoordigd waren bij deze formele consultatieronde. Nationaal Lucht- en Ruimtelaboratorium* Natuurmonumenten
De algehele conclusie van de bijeenkomst was dat de keuze Nederland Distributieland (NDL) om een integrale visie op de Nederlandse luchtvaart vast te Nederlands Bureau voor Toerisme & Congressen (NBTC) leggen door de deelnemers wordt ondersteund. De Nederlandse Spoorwegen (NS) deelnemers waarderen het dat hiermee een kader gecreëerd NederlandseStichtingGeluidhinder(NSG)* is voor alle lopende en komende beleidsinitiatieven van het Platform Nederlandse Luchtvaart (PNL) / Platform kabinet. Alleen Milieudefensie en Stichting Natuur en Duurzame Luchtvaart* Milieu delen de uitgangspunten van de nota niet, omdat zij Rhenus* de groeiprognoses waar de nota op is gebaseerd niet delen Schiphol Area Development Company* en onvoldoende invulling zien van het element duurzame Schiphol Express* luchtvaart. Staatsbosbeheer* Stichting Natuur en Milieu*
De reactie op de opmerkingen van Milieudefensie en VerenigingGezamenlijkePlatforms(VGP)* Stichting Natuur en Milieu heeft, net als de reactie ten Vereniging Nederlandse Verkeersvliegers (VNV)* aanzien van de meer specifieke opmerkingen van de VNO-NCW* verschillende deelnemers, voor een groot deel een plek gekregen in deze definitieve versie van de Luchtvaartnota. Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 139

Adviesraden
Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM)
Centraal Planbureau (CPB)
Milieu- en Natuurplanbureau (MNP)
Ruimtelijk Planbureau (RPB)
Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek (RMNO) Decentrale overheden
Bestuurlijke Regie Schiphol (BRS) met als leden onder andere de provincie Noord-Holland, de gemeente
Amsterdam en de gemeente Haarlemmermeer.
VerenigingNederlandseGemeenten(VNG)
Interprovinciaal Overleg (IPO)
GemeenteLelystad*
GemeenteEindhoven*
GemeenteAlmere
GemeenteZeewolde
Provincie Flevoland
Provincie Noord-Brabant*
Provincie Noord-Holland*
Samenwerkingsverband Regio Eindhoven (SRE)

* Deelnemende organisaties OVW-consultatiebijeenkomst 14 januari
2009


140 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie

Bijlage E Lijst met afkortingen
ACARE ­ Advisory Council for Aeronautics Research NMCA ­ Nationale Markt- en Capaciteitsanalyse AFMU ­ Airspace and Flow Management Unit NSA ­ National Supervising Authority AMvB ­ Algemene Maatregel van Bestuur NSL ­ Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit ANSP ­ Air Navigation Service Provider OEI ­ Onderzoeksprogramma voor Economische Effecten ATC ­ Air Traffic Control Infrastructuur Bas ­ Bewoners Aanspreekpunt Schiphol O/D ­ Origin destination BMI ­ British Midland ONL ­ Programmadirectie Ontwikkeling Nationale BPVS ­ Beveiliging en Publieke Veiligheid Schiphol Luchthaven BRIC ­ Brazilië, Rusland, India en China OVW ­ Overlegorgaan Verkeer en Waterstaat BZ ­ Ministerie van Buitenlandse Zaken OV- SAAL Openbaar Vervoer corridor ­
BZK ­ Ministerie van Binnenlandse Zaken en Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad Koninkrijksrelaties PBL ­ Planbureau voor de Leefomgeving CDA ­ Continuous Descent Approach PDL ­ Platform Duurzame Luchtvaart (voorheen Platform CPB ­ Centraal Planbureau Nederlandse Luchtvaart) CRO ­ Commissie voor Regionaal Overleg PKB ­ Planologische Kernbeslissing CROS ­ Commissie Regionaal Overleg Schiphol RAAM ­ Rijksafspraken Amsterdam ­ Almere ­ Markermeer CWI ­ Centrum voor Werk en Inkomen RBML ­ wet Regelgeving Burgerluchthavens en Militaire DAA ­ Dutch Aviation Authority Luchthavens Defensie ­ Ministerie van Defensie RC ­ Regional communities EASA ­ European Aviation Safety Agency RIVM ­ Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu EC ­ Europese Commissie RPB ­ Ruimtelijk Planbureau EU ­ Europese Unie RMNO ­ Raad voor Ruimtelijk-, Milieu- en Natuuronderzoek EHS ­ Ecologische Hoofdstructuur ROL ­ Commissie Ruimtelijke Ontwikkeling ETS ­ Emission Trading Scheme Luchthavens EZ ­ Ministerie van Economische Zaken RWT ­ Rechtspersoon met wettelijke taak FAB ­ Functional Airspace Block SAAL ­ Schiphol-Amsterdam-Almere-Lelystad FABEC ­ Functional Airspace Block Europe Central SAC ­ Strategisch Advies Commissie GE ­Globaleconomy SE ­ Strong Europe GIS ­GeluidsisolatieSchiphol SEO ­ Stichting Economisch Onderzoek ICA ­ Intercontinentale vlucht SES ­ Single European Sky ICAO ­ International Civil Aviation Organization SESAR ­ Single European Sky ATM Research IMPULS ­ Innovatieprogramma logistiek en Supply Chains SMT-2 ­ Tweede Structuurschema Militaire Terreinen IVW ­ Inspectie Verkeer en Waterstaat SRE ­ Schiphol Real Estate JAS ­ Joint ATM System TM ­ Transatlantic market KBA ­ Kosten-baten analyse TMA ­ Terminal Manoeuvring Area KDC ­ Knowledge and Development Centre TNLI ­ Toekomstige Nederlandse Luchtvaart Infrastructuur KiM ­ Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid TRG ­Totaalrisicogewicht KLPD ­ Korps Landelijke Politie Diensten TU Delft ­ Technische Universiteit Delft kpi ­ Kern prestatie indicators UAS ­ Unmanned Aircraft Systems LIB ­ Luchthavenindelingsbesluit VenW ­ Ministerie van Verkeer en Waterstaat LVB ­ Luchthavenverkeersbesluit VROM ­ Ministerie van Volkshuisvesting, LVNL ­ Luchtverkeersleiding Nederland Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer MER ­ Milieu Effect Rapport VS ­ Verenigde Staten M.e.r. ­ Milieueffectrapportage VTB ­ Vliegtuigbewegingen MIRT ­ Meerjarenprogramma Infrastructuur, VTM ­ Vliegwielmaatschappij Twente Ruimte en Transport VWS ­ Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport MLA ­ Militaire Luchtvaart Autoriteit WLO ­ Welvaart en Leefomgeving MNP ­ Milieu- en Natuurplanbureau Wm ­ Wet milieubeheer MUAC ­ Maastricht Upper Area Control Centre WNF ­ Wereld Natuur Fonds NCTB ­ Nationaal Coördinator Terrorisme bestrijding Wro ­ Wet ruimtelijke ordening NLR ­ Nationaal Lucht- en Ruimtevaart Laboratorium ZBO ­ Zelfstandig Bestuursorgaan NMa ­ Nederlandse Mededingsautoriteit
Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie | 141

Verantwoording

De Luchtvaartnota is een uitgave van de Rijksoverheid Meer informatie kunt u vinden op:
www.verkeerenwaterstaat.nl
Hier kunt u ook een pdf-versie downloaden.
Tekstredactie M. Wopereis
Interviews R.Groenendijk
Fotografie R.Groenendijk
Vormgeving Mijs Cartografie en Vormgeving
Drukwerk Veenman drukkers, Rotterdam


142 | Luchtvaartnota Concurrerende en duurzame luchtvaart voor een sterke economie