* Nieuws
Spinozapremie voor `migraineprofessor' Michel Ferrari
Neuroloog prof.dr. Michel Ferrari krijgt de Spinozapremie. `Alleen op
de grenzen van wetenschappen kun je doorbraken krijgen in het
biomedisch onderzoek', zegt de arts en wetenschapper. `Deze prijs is
het bewijs dat samenwerking lukt.' Samen met klinische en basale
wetenschappers van verschillend pluimage ontrafelt hij stukje bij
beetje het raadsel migraine.
2,5 miljoen voor onderzoek
De NWO Spinozapremie is de meest prestigieuze wetenschappelijke
prijs van Nederland. Ferrari mag met zijn onderzoeksgroep 2,5
miljoen euro gaan besteden aan het onderzoek naar migraine, een
ziekte waar twaalf procent van de mensheid aan lijdt, en die
hij stukje bij beetje in kaart brengt, samen met een
interdisciplinair team van klinische en fundamentele
onderzoekers. Het uiteindelijke doel is een zogenoemd
profylactisch medicijn, een medicijn dat migraineaanvallen kan
voorkomen.
Cultuurverschillen
`Deze toekenning is het bewijs dat samenwerking lukt. Alleen op
de grenzen van wetenschappen kun je doorbraken krijgen.
Biomedisch wetenschappelijk onderzoek ís samenwerking', zegt
Ferrari. `Daarom is het heel belangrijk elkaars taal te spreken
en begrip en respect voor elkaars vak te hebben. Alleen dan kun
je de cultuurverschillen tussen artsen en basale onderzoekers -
tussen dokters en laboratoriumwerkers, tussen clinici en
genetici - overbruggen. Die cultuurverschillen zijn - ook nu
nog - groot. Het merendeel van de samenwerkingen gaat daaraan
kapot.'
Wetenschappelijk vrij denken
Ook nu nog? `Ook nu nog. Ik zie nog te veel clinici die vinden
dat genetische analyse maar een trucje is. Of genetici die
menen dat menselijk materiaal hetzelfde is als materiaal van
ratten. Die er geen idee van hebben hoe lastig het te
verkrijgen is, en die nooit een patiënt zien.' De prijs ziet
hij dan ook niet alleen als een prijs voor hem zelf, maar -
`het klinkt plichtmatig, maar het is toch echt zo' - voor de
hele onderzoeksgroep, voor de collega's op zijn de afdeling.
Voor het LUMC, dat hem de vrijheid heeft gegeven zijn studies
te doen, om wetenschappelijk vrij te denken.
Geen hysterische vrouwenziekte
Migraine is een miskende ziekte, zegt Ferrari: `Lang is hij
afgedaan als een ziekte van hysterische vrouwen, die aanvallen
krijgen door stress. Maar migraine heeft niets met stress te
maken. De WHO heeft kort geleden migraine in de top geplaatst
van meest belastende ziekten. Migraine komt heel veel voor, en
is de duurste hersenziekte voor de gemeenschap, door de grote
en onvoorspelbare arbeidsuitval.'
Aanvallen
Migraine krijg je in aanvallen, die bestaan uit heftige
hoofdpijn, misselijkheid, braken, en overgevoeligheid voor
licht, geluid en andere prikkels van buiten. Ferrari: `Iedereen
kan in zijn leven wel eens een of twee aanvallen krijgen. Maar
de ziekte migraine heb je pas als je regelmatig meerdere
aanvallen hebt.' Bij eenderde van de patiënten gaan deze
aanvallen ook gepaard met uitval van hersenfuncties, vaak een
deel van het gezichtsvermogen, maar soms ook halfzijdige
verlamming. En een heel zeldzame subvorm van migraine kan
dodelijk zijn, vertelt de neuroloog: `Bij die mensen kan een
lichte klap op het hoofd al lijden tot ernstig
hersenoedeem.'Recent onderzoek samen met de afdeling radiologie
toont aan dat herhaalde migraineaanvallen ook herenschade
kunnen geven.
Depressie
Migraine wordt vaak niet goed onderkend. `We zien de patiënten
natuurlijk niet als ze midden in een aanval zitten. Bovendien
gaat migraine vaak samen met andere ziektes: depressie,
epilepsie, en hart- en herseninfarcten. Het interessante is dat
het niet zo is dat het ene de oorzaak is van het andere. Je
krijgt bijvoorbeeld geen depressie omdat je zoveel hoofdpijn
hebt. Het werkt twee kanten op. Wie migraine heeft, heeft een
verhoogde kans op depressie en andersom. Dat wijst op
gemeenschappelijke onderliggende oorzaken.'
Samenspel van genen
Artistieke weergave van een aura. Ferrari: `Deze is behoorlijk
representatief voor de aura's die migrainepatienten zien.'
De onderzoeksgroep van Ferrari was de eerste die een gen vond
voor een vorm van migraine, een zeldzame vorm die leidt tot
langdurige halfzijdige verlamming. Dat gebeurde in 1996. Later
ontdekten zij nog drie andere genen. `Veel van ons onderzoek
richt zich op de genetische en biochemische basis voor de lage
prikkeldrempel die het kenmerk is van migraine. Een heleboel
genen spelen een rol. Alleen bij heel zeldzame vormen van
migraine, zoals die vorm met het hersenoedeem, is er maar één
gen in het spel.'
Droom: specifiek medicijn
`Onze droom is om met een profylactisch medicijn te kunnen
ingrijpen, migraineaanvallen te voorkomen. Tot nu toe zijn er
alleen aspecifieke medicijnen die voor iets anders ontworpen
zijn maar toevallig ook effect op migraine bleken te hebben. En
een aspecifiek medicijn betekent per definitie: veel
bijwerkingen. Wij zijn op zoek naar een specifiek medicijn
zonder bijwerkingen.' Maar daarvoor moet niet alleen het
ingewikkelde samenspel van genen bekend zijn, ook de
biochemische weg van gen naar aanval moet tot in het kleinste
detail in kaart gebracht zijn.
Gliacellen
Wat gaat er met de 2,5 miljoen euro van de Spinozapremie
gebeuren? `Ik denk - het is voor mij natuurlijk ook nog vers -
dat we er een nieuwe onderzoekslijn van gaan opzetten naar de
rol van gliacellen bij migraine. Dat zijn de cellen waarin het
zenuwweefsel, de neuronen, verpakt zitten. Vroeger werd gedacht
dat die gliacellen alleen maar een soort steunweefsel waren.
Maar dat is niet zo, ze blijken een belangrijke regulerende rol
te hebben, en de functie van de zenuwcellen te kunnen
beïnvloeden. Er zijn aanwijzingen dat ze ook een rol spelen bij
migraine. Dat willen we gaan uitzoeken.'
Michel Ferrari studeerde in 1980 in Leiden af in de
geneeskunde, en promoveerde hier cum laude in 1992. In 2002
werd hij eveneens in Leiden hoogleraar neurologie. Ferrari
heeft vele belangrijke prijzen en subsidies ontvangen,
waaronder in 2004 een Vici-subsidie van NWO. Daarnaast heeft
hij meerdere prestigieuze bestuursfuncties vervuld in nationale
en internationale wetenschappelijke organisaties. Hij was
voorzitter van de International Headache Society en is dat
momenteel van de Nederlandse Hoofdpijnvereniging en het Leiden
Centre for Translational Neuroscience. Ferrari heeft ca. 350
publicaties en bijna 10.000 citaties op zijn naam staan. Hij
trekt veel getalenteerde jonge onderzoekers aan uit binnen- en
buitenland en betrekt zelfs getalenteerde scholieren bij het
onderzoek.
Ferrari is een wereldwijd vermaard neurologisch opinieleider en
veelgevraagd spreker, die zich ten doel stelt misverstanden en
vooroordelen over migraine en hoofdpijn uit de wereld te
helpen. Samen met een collega schreef hij het boek Alles over
hoofdpijn en aangezichtspijn, een bestseller onder
hoofdpijnpatiënten.
Universiteit Leiden