Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
Na de schok
Evaluatie van onderdelen van de Nota Weerbaarheid
en Integratiebeleid: `Niet naast elkaar. maar met elkaar'
en `Democratische Rechtstaat, Weerbare Samenleving'
Deel I: hoofdrapport
COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement
An Aon Company
Den Haag, maart 2009
Drs. M. Zannoni
L. van der Varst MSc
L. Wesselink MSc
COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement
An Aon Company
Den Haag, maart 2009
Drs. M. Zannoni
L. van der Varst MSc
L. Wesselink MSc
Voor vragen en/of opmerkingen naar aanleiding van deze rapportage kunt u contact
opnemen met het COT via cot@cot.nl
Zie ook: www.cot.nl
Zie het origineel
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 2
Voorwoord
Na de schok van de moord op Theo van Gogh, kwam het ongeloof, kwam de woede en
kwam de behoefte om het tij te keren. Velen hebben op individuele basis of in
georganiseerd verband gewerkt aan het ontwikkelen en uitvoeren van activiteiten gericht
op het vergroten van de maatschappelijke binding en het tegengaan van wat
`radicalisering' is gaan heten. De actieprogramma's van de samenwerkingsverbanden
binnen het Landelijk Overleg Minderheden en van het Instituut voor Multiculturele
Ontwikkeling Forum zijn hier markante voorbeelden van. Beide actieprogramma's zijn
verbonden aan de nota Weerbaarheid en Integratiebeleid van de toenmalige minister van
Vreemdelingenzaken en Integratie (V&I).
Vanaf het begin af aan was duidelijk dat de actieprogramma's gedurende de uitvoering
moesten worden aangescherpt en aangevuld. Beleidsuitvoering en verdere -ontwikkeling
gingen hand in hand. Inmiddels zijn de activiteiten al geruime tijd afgerond. Wij hebben
het voorrecht gehad de actieprogramma's te mogen evalueren. Dit was de start van een
grote, maar interessante puzzel waarvan het eindresultaat voor u ligt.
Met deze evaluatie hoopt het COT een bijdrage te leveren aan het borgen van de
ervaringen die zijn opgedaan met de beide actieprogramma's. Voor veel van de
uitgevoerde projecten geldt dat deze niet bekend zijn bij die gemeenten die werken aan
of denken over het ontwikkelen van een aanpak van radicalisering en polarisatie. De
projecten kunnen dienen als voorbeeld, ter inspiratie of ter waarschuwing. Deze
waarschuwing houdt vooral in dat gemeenten en andere organisaties goed na moeten
denken waarom ze welk project willen opstarten en wat het beoogde doel en resultaat is.
Nog steeds geldt dat niet lichtzinnig moet worden omgesprongen met projecten die raken
aan de kern van belangrijke maatschappelijke kwesties. Niet moet worden onderschat
hoe intensief en moeilijk het is om ogenschijnlijk `simpele' projecten uit te voeren gericht
op het nader tot elkaar brengen van allochtone en autochtone bevolkingsgroepen of om
radicalisering tegen te gaan.
Wij hopen dat de good practices die wij hebben benoemd ter inspiratie kunnen dienen.
Ook hopen wij dat het vele materiaal dat is ontwikkeld binnen de afzonderlijke projecten
een tweede leven krijgt bij anderen die op hun beurt willen werken aan het vergroten van
de maatschappelijke binding.
De omstandigheden waarbinnen nu gewerkt wordt aan de aanpak van radicalisering en
polarisatie is wezenlijk anders dan de context welke zich voordeed in de maanden na de
moord op Theo van Gogh. De kennis over en inzicht in polarisatie en radicalisering is
toegenomen. Er zijn ervaringen opgedaan met projecten en met interventies gericht op
het tegengaan van zich ontwikkelende radicalisering. Ook hebben wij nu meer zicht
gekregen op de onderliggende en/of deels gerelateerde vraagstukken: hoe gaan wij om
met orthodoxie? Hoe voorkomen wij onnodige stigmatisering en maatschappelijke
uitsluiting? Hoe gaan wij om met de behoefte en noodzaak om werkelijke problemen en
probleemgroepen duidelijk te benoemen zonder dat dit negatief uitstraalt op onschuldige
derden? De vraagstukken zijn grotendeels bekend, de goede antwoorden of oplossingen
veelal nog niet.
Daarmee blijven de uitdagingen groot. Niet alleen voor WWI, maar ook voor lokale
partners, professionals, minderheden organisaties en anderen. Het blijft hard werken
voor kleine successen. Kleine successen met hopelijk een groot effect.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 3
Inhoudsopgave
Voorwoord................................................................................................3
Inhoudsopgave ........................................................................................4
Samenvatting...........................................................................................5
1 Introductie......................................................................................10
1.1 Aanleiding......................................................................................................10
1.2 Evaluatie opdracht en aanpak evaluatie.......................................................10
1.3 Relevante ontwikkelingen in de aanloop naar de nota en sinds de nota......11
1.4 Radicalisering en binding..............................................................................14
1.5 Leeswijzer .....................................................................................................15
2 Actieprogramma Democratische Rechtsstaat,
Weerbare Samenleving .................................................................16
2.1 inleiding.........................................................................................................16
2.2 Totstandkoming van het actieprogramma en eerste acties..........................16
2.3 Observaties en analyse.................................................................................18
3 LOM-masterplan ............................................................................26
3.1 Inleiding.........................................................................................................26
3.2 Feitelijke beschrijving van de totstandkoming van het masterplan: de 1e en 2e
tranche ..........................................................................................................26
3.3 Observaties en analyse.................................................................................32
4. Overkoepelende bevindingen en ruimte voor versterking.........44
4.1 Inleiding.........................................................................................................44
4.2 Overzicht uitgevoerde projecten ...................................................................44
4.3 Overkoepelende bevindingen .......................................................................45
4.4 Resultaten.....................................................................................................46
4.5 Succesfactoren..............................................................................................48
4.6 Good practices..............................................................................................49
4.7 Ruimte voor versterking................................................................................50
Bijlage 1 Evaluatievragen......................................................................52
Bijlage 2 Toelichting ontwikkelingen integratiebeleid tot aan de nota53
Bijlage 3 Beknopte toelichting radicalisering en polarisatie .............65
Bijlage 4 Evaluatiekader........................................................................67
Bijlage 5 Respondenten........................................................................72
Bijlage 6 Gebruikte bronnen hoofddocument.....................................73
Bijlage 7 Samenvatting projectresultaten............................................76
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 4
Samenvatting
Op 2 november 2004 wordt in Amsterdam cineast Theo van Gogh vermoord. Nederland
is in shock. De maatschappelijke verhoudingen komen onder druk te staan. Al eerder is
duidelijk geworden dat de integratie van minderheden niet geheel succesvol is. De focus
ligt sterk op economische aspecten van integratie en minder op sociaal-culturele
aspecten. Ook radicalisering is een betrekkelijk onbekend en nieuw verschijnsel. Vanuit
het Ministerie van Vreemdelingenzaken en Integratie (V&I) wordt diezelfde dag contact
gelegd met inspraakorganen binnen het Landelijk Overleg Minderheden (LOM) en met
Forum Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling. Forum wordt verzocht het eerder
ontwikkelde actieprogramma getiteld Democratische Rechtsstaat, Weerbare
Samenleving (DRWS) uit te voeren. Aan de LOM- samenwerkingsverbanden wordt
gevraagd voorstellen in te dienen ter vergroting van de maatschappelijke binding en
het tegengaan van radicalisering. Dit resulteert enkele maanden later in het programma
Niet naast elkaar, maar met elkaar. Beide programma's worden onderbracht in de
beleidsnota Weerbaarheid en integratiebeleid. Deze nota wordt in augustus 2005 door
het Ministerie van V&I gepresenteerd.
In september 2008 besluit het ministerie van Wonen, Wijken en Integratie (WWI) het
COT Instituut voor Veiligheids- en Crisismanagement een evaluatie uit te laten voeren
van de nota Weerbaarheid en integratiebeleid, meer in het bijzonder van de
bovenstaande twee actieprogramma's. Het doel van de evaluatie is tweeledig:
1. het identificeren van leerpunten, knelpunten, succesfactoren en `good practices' en
2. het schetsen van de implicaties van deze identificatie voor het gevoerde beleid en
de samenwerking met maatschappelijke organisaties.
Tevens diende de evaluatie zich te richten op opbrengsten en bereik van de ontplooide
initiatieven en relevante procesaspecten rond de ontwikkeling en uitvoering van het
beleid. In dit rapport doet het COT verslag van zijn bevindingen.
Het rapport bestaat uit twee delen. Deel 1 (hoofdrapport) bevat de beschrijving van
relevante ontwikkelingen en beide actieprogramma's, gevolgd door een analyse met
conclusies en aanbevelingen. In deel 2 (fact sheets per project) is per project
systematisch de belangrijkste feitelijke informatie weergegeven, zoals onder meer doel,
doelgroep, resultaat en `good practices'. De informatie is afkomstig uit het geheel van
beschikbare voortgangsrapportages, projectverslagen en evaluaties. Deze schriftelijke
documentatie was, naast bijzonder waardevolle gesprekken met diverse betrokkenen
vanuit het ministerie, Forum en het LOM, de belangrijkste bron van informatie. Wij zijn
alle gesprekspartners dan ook dankbaar voor hun inbreng. Zowel voor de bereidheid
uitgebreid met ons terug te blikken op de beleidsontwikkeling en -uitvoering in de periode
2004- 2008, alsmede voor het beschikbaar stellen van aanvullend
documentatiemateriaal.
De totstandkoming en uitvoering van de beleidsnota vinden plaats in een periode van
maatschappelijke turbulentie. Er doen zich internationale ontwikkelingen voor
(11 september 2001, de oorlogen in Afghanistan en Irak) die ook van invloed zijn op de
verhoudingen in Nederland. Er gaan geluiden op van angst voor `de islam' en de druk op
migranten neemt toe. Binnen het integratiedebat komt de focus, mede als gevolg van de
politieke ontwikkelingen (opkomst Pim Fortuyn), nadrukkelijker op het aspect religie te
liggen. Er wordt een parlementair onderzoek ingesteld naar het integratiebeleid
uitmondend in nieuwe accenten: Integratiebeleid Nieuwe Stijl. De verhoudingen tussen
het kabinet en minderhedenorganisaties zijn op zijn zachtst gezegd dubbel: weliswaar
bestaan er intensieve onderlinge contacten, maar het onderlinge vertrouwen is beperkt.
Na de moord op Van Gogh wordt het integratiebeleid verder aangepast en wordt
bijvoorbeeld geëxperimenteerd met zogeheten Integratieraden. Hierbinnen participeren
naast inspraakorganen ook partijen als de Vereniging van Nederlandse Gemeenten
(VNG) en het Interprovinciaal Overleg. Gelijktijdig worden, onder meer in Amsterdam en
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 5
Rotterdam, de eerste ervaringen opgedaan met de lokale aanpak van radicalisering. In
de periode na 2004 verschijnen daarnaast verschillende publicaties over processen van
radicalisering en themarapporten. De kennis op dit terrein neemt langzaam maar zeker
toe. Deze kennis en inzichten zijn niettemin nog niet voorhanden in de ontwikkelfase van
de nota. Dit is echter voor zowel Forum als het Landelijk Overleg Minderheden geen
reden af te wachten. Zij starten met concrete projecten en activiteiten en verklaren zich
bereid om gaandeweg te leren.
In totaal ging het om de volgende 45 projecten (die vaak bestonden uit meerdere
deelprojecten):1
Forum LOM-samenwerkingsverbanden
1. Project Nieuwland 1. Jongeren en ouderen samen op
weg/Landelijke bijeenkomsten cultureel
erfgoed
2. Uitwisselingsprogramma tussen middelbare 2. Jongerenconferentie
scholieren en studenten
3. Leergang Islam en Moderniteit 3. Voorlichting via Websites
4. Vrouwenmoskee 4. Mediadebat met opinieleiders
5. Moskeebezoeken* 5. Bijeenkomsten tegen radicalisering/
Tegengaan radicalisering door versterking
eigen identiteit
6. Expertmeeting radicalisering 6. Conferentie Politieke Islam
7. Persoonlijke coaching voor leiderschap 7. Studiedagen Imams
8. Training debat en dialoog 8. Tweede Wereldoorlog in de
West/Gezamenlijke geschiedenis
9. Summer school 9. Viering 5 mei Dag van de vrijheid
10. Netwerken Veiligheid en Sociale Cohesie** 10. Zomerschool
11. Project BrugOver: Inter-generationele 11. Voorlichting VMBO scholen
gesprekken
12. Stimuleringsfonds voor burgerinitiatieven 12. Stimulering ouderparticipatie
13. Campagne Zelfbeelden (of `Jouw identiteit, mijn 13. Succesvolle rolmodellen
identiteit')
14. Vrouwensalon 14. Waarden en normen in de opvoeding
15. Servicecentrum Integratie* 15. Koranschool
16. Model-masterclass voor lokale bestuurders 16. Stageplaatsen en stagemarkten
17. Deskundigheidsbevordering voor professionals 17. Arbeidsmarkt: gescheiden netwerken tot
elkaar brengen
18. Werkconferentie lokaal islambeleid 18. Netwerk hoogopgeleide vluchtelingen
19. Publicaties `Islam in zakformaat' 19. Kadertraining bestuurders/ Effectief
persoonlijk leiderschapstraining jongeren
20. Ontwikkelingen in de islambeleving van 20. Regionale werkbijeenkomsten
jongeren***
21. Pedagogiek in de moskee 21. Leven in vrijheid
22. Kennisdossier moskeebouw
23. De politieke islam verklaard
24. `Peerprojecten islam, identiteit en ethiek'
Beide programma's bevatten een groot aantal projecten (zie: Deel 1: hoofdstuk 2 en 3 en
Deel 2). Die projecten hebben meerdere doelstellingen en zijn gericht op specifieke
doelgroepen. De doelstellingen variëren van het vergroten van competenties en
vaardigheden, het organiseren van discussie- en debatbijeenkomsten, vergroting van
deskundigheid van professionals, identiteitsvorming, vergroting van bewustwording tot
aan het met elkaar in contact brengen van verschillende etnische, culturele en religieuze
1 * Dit project is gerelateerd aan DRWS, maar vormt hier geen onderdeel ervan.
** Het Netwerk Sociale Cohesie (NSC) werd aanvankelijk als apart project opgezet. Later is het NSC
ondergebracht binnen DRWS.
*** De eerste monitor was niet ondergebracht binnen DRWS. De tweede en derde monitor zijn onderdeel van
DRWS.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 6
groepen. Er worden tevens verschillende doelgroepen onderscheiden: professionals,
(religieusculturele) organisaties in het maatschappelijk middenveld, vrijwilligers,
scholieren, ouders en anderen. Deze brede benadering maakt dat op verschillende
terreinen waardevolle resultaten zijn geboekt.
De ontwikkeling en uitvoering van het beleid is niet altijd eenvoudig. Hierin spelen
de volgende factoren een rol: de relatieve onbekendheid van de problematiek, in het
bijzonder radicalisering; überhaupt het ontbreken van ervaringen en inzichten ten
aanzien van mogelijke oplossingsrichtingen; tijdsdruk, met name in de ontwikkelingsfase;
de pluriformiteit van het LOM en de verschillende achterbannen die het inspraakorgaan
vertegenwoordigt; de complexiteit van het betrekken van specifieke doelgroepen, zoals
autochtone burgers, maar ook het betrekken van andere relevante partners en
organisaties op lokaal niveau. Die complexiteit is ook heden ten dage zichtbaar in de
vormgeving van de lokale aanpak van radicalisering. In het bijzonder het betrekken van
een breed scala aan partners binnen een gezamenlijke aanpak onder centrale lokale
regie en de gevoeligheid van de onderhavige thematiek. Gelet op de onderliggende
verwevenheid van de ontplooide activiteiten binnen de nota Weerbaarheid en
integratiebeleid en ander beleid, zoals de lokale aanpak van polarisatie en radicalisering,
maar ook de wijkenaanpak, moet geïnvesteerd worden in het optimaal benutten van
reeds opgedane ervaringen, inzichten en leerpunten. Dit kan bijvoorbeeld door het
beschikbaar maken van ontwikkeld (evaluatie)materiaal, maar tevens door
gebruikmaking van de inzichten door het Ministerie van Wonen, Wijken en Integratie en
door andere departementen.
Beide actieprogramma's, zeker het Masterplan Niet naast elkaar, maar met elkaar,
hadden een experimenteel karakter. Met name radicalisering is bij de ontwikkeling van
de nota een betrekkelijk onbekend verschijnsel. Bovenal is er geen ervaring met
methoden om radicalisering te voorkomen en de binding te vergroten. Zeker ten aanzien
van het LOM- Masterplan geldt dat het plan op relatief korte termijn en onder tijdsdruk tot
stand is gekomen. Beide actieprogramma's hadden hun eigen karakter en focus. Het
Forum- programma is gebaseerd op een eigen probleem(en behoeften-) analyse en richt
zich nadrukkelijker op radicalisering. Het LOM- Masterplan is meer toegesneden op
specifieke behoeften in de verschillende achterbannen. Een gezamenlijke
probleemanalyse ontbreekt. Afgezien van enkele waardevolle activiteiten die specifiek
zijn gericht op het tegengaan van radicalisering, ligt het zwaartepunt op het vergroten van
de maatschappelijke binding.
Zowel het Forum- actieprogramma als het LOM- Masterplan hebben waardevolle
resultaten opgeleverd. Wel bleek het in praktijk lastig meer structurele samenwerking te
realiseren tussen partners in de beide actieprogramma's. Onderlinge ervaringen en
leerpunten zijn zowel tussentijds als bij de afronding nagenoeg niet uitgewisseld.
Ten aanzien van de bereikte resultaten geldt dat een groot aantal burgers direct dan wel
indirect is bereikt. Ook individuen en doelgroepen waarvan de veronderstelling was dat
deze minder goed bereikbaar (en toegankelijk) zouden zijn, zoals imams en voor
radicalisering vatbare jongeren. De projecten hebben meerdere functies vervuld:
activering van verschillende achterbannen (maatschappelijke participatie),
bewustwording van burgers en professionals, kanaleringsfunctie voor het uitten van
frustraties, onvrede en zorgen, agendering van vaak gevoelige maatschappelijke
thematiek en het versterken van de maatschappelijke binding en vergroten van
weerbaarheid.
In de praktijk bleek het voor het ministerie, vanwege beperkte tijd en beschikbare
capaciteit, lastig om zelf en met de uitvoeringspartners gezamenlijk te investeren in
tussentijdse evaluaties, inhoudelijke analyse en/of tussentijdse bijsturing. Onderliggende
(voortgangs)rapportages zijn te beperkt gebruikt voor aanscherping van
gedachtevorming en voor eventuele beleidsaanpassingen.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 7
De omvang en diversiteit van het totale aantal projecten boden de mogelijkheid specifiek
ervaringen op te doen en leerpunten te destilleren. Enkele van die `good practices' zijn
bijvoorbeeld: de stage- en peer education projecten van Forum en het LOM, in het
bijzonder de intensieve coaching en begeleiding van de deelnemende jongeren
daarbinnen; de `summer school' (Forum) en zomerschool (LOM), omdat deelnemers in
contact komen met andere leefwerelden, onderlinge beelden en ervaringen kunnen
uitwisselen en deskundigen konden raadplegen in een veilige omgeving; de
vrouwenmoskee, vrouwensalon en studiedagen voor imams en korandocenten, vanwege
het opgedane inzicht dat ook ogenschijnlijk moeilijk bereikbare doelgroepen bereid zijn te
participeren en intergenerationele gesprekken en ouderparticipatie, omdat hiermee
belangrijke onderliggende vraagstukken worden blootgelegd en wordt bijgedragen aan
het verkleinen van de vatbaarheid voor radicalisering (omdat bijvoorbeeld de onderlinge
kloof tussen andersdenkenden verkleind en meerdere leefwerelden worden verbonden).
Overzicht succesfactoren
Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving
- Een stevige probleemanalyse en analyse van oplossingen als basis. Op deze wijze kon
steeds gericht worden nagegaan/getoetst of en zo ja hoe, eventuele projecten konden
bijdragen aan een oplossing voor geconstateerde problemen. De eigen analyse gaf
houvast, zowel in de ontwikkeling als in de uitvoering.
- De combinatie van projecten. Het zijn niet de afzonderlijke projecten, maar het totaal, dat
uiteindelijk kan zorgen voor het grootste resultaat en effect.
- De samenwerking met externe deskundigen: IMES, Clingendeal, Verweij Jonker,
internationale deskundigen.
- Het continu ook onderling en met externe deskundigen aanscherpen van de eigen
probleemanalyse.
- Het kunnen vertrouwen op signalen van tal van personen in de samenleving die hun
zorgen deelden met Forum.
- Het gericht benaderen van jongeren die zelf bezig waren met het geloof en met de eigen
plaats in de samenleving (summer school).
- Het kunnen aanscherpen van projecten en kunnen verwerken van eerdere ervaringen,
omdat projecten langere tijd doorliepen en meerdere malen konden worden aangeboden.
- Het intensief voorbereiden van projecten.
- Het combineren van de uitvoering van projecten met onderzoek (zoals voor Brug over
Slotervaart, of in het meerjarig onderzoek naar beleving van moslimjongeren).
- Het gericht evalueren van projecten. Van de meeste projecten zijn (interne of soms
externe) evaluaties beschikbaar.
- Het borgen van ervaringen door parallel aan de uitvoering ook te werken aan het
vastleggen van methodieken.
- Het beschikken over een organisatie met expertise en middelen, ook buiten de specifieke
projecten. Binnen Forum kon gebruik worden gemaakt van vele andere collega's en
specialisten, bijvoorbeeld ook op het gebied van ICT, etc.
Niet naast elkaar, maar met elkaar
- De specifieke benadering van de eigen achterban op een wijze die aanspreekt bij die
achterban.
- Het soms bewust scheiden van doelgroepen en het gericht aanspreken van een groep
(bijvoorbeeld Turken en Marokkanen niet samen benaderen als islamieten, daarvoor zijn
er te grote onderlinge verschillen).
- Het benutten van de goede contacten van aangesloten minderhedenorganisaties voor het
gericht benaderen van de doelgroep (zoals SMN als het gaat om het benaderen van
jongeren voor een project tegen radicalisering).
- Het gericht opbouwen en voorbereiden van een project: eerst inventariseren van
behoeften/situatie (interviewrondes, expertmeeting etc) en dan een methode ontwikkelen,
toepassen en aanpassen.
- Het werken met projecten gericht op het vergroten van binding waarbij door de
deelnemers vanuit verschillende bevolkingsgroepen wordt toegewerkt naar een
gezamenlijk succes (zoals rappen bij jongeren en ouderen samen op weg, of spontane
aanvulling WOII tentoonstelling, of dvd maken met leerlingen). De impact van de positieve
ervaring is daarmee groter.
- Het geleidelijk aan, onder meer door gerichte sturing van het departement, afstappen van
het organiseren van eenmalige discussiebijeenkomsten. Deze bijeenkomsten blijven vaak
oppervlakkig qua inhoud en verzanden niet zelden in `debatteerwedstrijdjes'.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 8
Op basis van de evaluatieresultaten benoemen wij in het rapport de in onze ogen
aanwezige ruimte voor versterking. Versterking is bijvoorbeeld mogelijk door:
- Een analyse op te stellen ten aanzien van de huidige problematiek rond polarisatie en
radicalisering en de bijdrage die vanuit het Ministerie Van Wonen, Wijken en Integratie
geleverd kan worden aan mogelijke oplossingsrichtingen. Een aspect hierbinnen is het
opstellen van een definitie van maatschappelijke binding die benut wordt als kader voor
beleid.
- Een koppeling tot stand te brengen met de verdere ontwikkeling van de lokale aanpak van
polarisatie en radicalisering. Zorg hierbij voor het optimaal benutten van lokale ervaringen en
vraagstukken (principe kerk- staat, omgang met salafisme). Deze lokale vraagstukken zijn
immers veelal verweven met landelijke thema's. Ook in het kader van de nota Zorg dat je
erbij hoort! moet de aangekondigde intensivering en structurele inbedding in het lokale
beleid nader worden geconcretiseerd en worden gecommuniceerd richting de beoogde
samenwerkingspartners.
- De procesmatige en inhoudelijke lessen van deze evaluatie te hanteren bij de verdere
ontwikkeling van de wijkenaanpak.
Op projectmatig niveau is er ruimte voor versterking als het gaat om: (zie deel 1:
paragraaf 4.5):
- Het in omvangrijker uitvoeringsprojecten met externe partijen nadrukkelijker en meer
specifiek aandacht te besteden aan het doordenken en bespreken van de (gezamenlijke)
probleemdiagnose en eventuele tussentijdse wijzigingen. Hierin moeten tevens relevante
nieuwe inhoudelijke inzichten worden meegenomen in de vertaling en/of tussentijdse
aanscherping van het beleid. Ook moet periodiek in de beleidsuitvoering ruimte bestaan
voor tussentijdse externe evaluaties.
- Het tegengaan van verzakelijking in de relaties met en aansturing van uitvoeringspartners.
Dit vereist kennis en inzicht in de aard van de samenwerkingspartners, de aard van het
onderliggende maatschappelijke vraagstuk en voldoende financiële en ambtelijke capaciteit.
- In de samenwerking met het LOM extra coördinatie- en aansturingslagen te vermijden.
Idealiter worden directe contacten onderhouden met elk van de samenwerkingsverbanden
afzonderlijk. Dit vereenvoudigt het maken van onderlinge afspraken en doet recht aan
specifieke behoeften, wensen en zorgen. Investeer waar gewenst in externe begeleiding,
waarmee de uitvoerende slagkracht wordt versterkt.
- Alsnog te komen tot een formele afsluiting van beide actieprogramma's, bijvoorbeeld door
het organiseren van een gezamenlijke slotconferentie. Deze conferentie kan daarbij worden
benut om de aansluiting te zoeken bij de lokale aanpak van polarisatie en radicalisering
en/of de wijkenaanpak. Ook kan het als stimulans gelden voor de betrokken
samenwerkingsverbanden om bij te blijven dragen aan de maatschappelijke binding en het
tegengaan van radicalisering.
Wij constateren dat een deel van de eigen ervaringen en leerpunten inmiddels door WWI
zijn toegepast in het kader van de regeling Ruimte voor contact (strakkere kaders, best
practices toegankelijk maken, website, en dergelijke) en ook in het project rond het
tegengaan van eergerelateerd geweld (beperkt aantal betrokken LOM
samenwerkingsverbanden, communicatie over het project extern en dergelijke).
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 9
1 Introductie
1.1 Aanleiding
Eind augustus 2005 presenteert de minister van Vreemdelingenzaken en Integratie
de Nota Weerbaarheid en Integratiebeleid: preventie van radicalisering vanuit het
perspectief van het integratiebeleid. De nota bevat een groot aantal initiatieven die
tezamen moeten bijdragen aan het vergroten van de binding en daarmee aan het
tegengaan van radicalisering. Een belangrijk onderdeel van de nota Weerbaarheid en
Integratiebeleid vormen twee actieprogramma's die zijn ontwikkeld door het Instituut voor
Multiculturele Ontwikkeling FORUM en door het Landelijk Overleg Minderheden (LOM).
De uitvoering van deze programma's is gestart in de loop van 2005. De
verantwoordelijkheid voor de beleidsterreinen integratie, inburgering en coördinatie
integratie minderheden is vanaf 22 februari 2007 overgeheveld van het ministerie van
Justitie naar het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
(VROM).2 De portefeuilles zijn vanaf dat moment belegd bij de programmaminister voor
Wonen, Wijken en Integratie (WWI). De verdere uitvoering van de actieprogramma's van
de LOM-samenwerkingsverbanden en Forum vindt vanaf dat moment plaats onder
verantwoordelijkheid van WWI.
Onder meer vanwege het experimentele karakter van de projecten, is vanaf het begin
afgesproken dat er evaluaties zouden plaatsvinden. Het betrof vooral evaluaties op
projectniveau (tussentijds- en na afronding) of op actielijn niveau. Oorspronkelijk stond
de overkoepelende eindevaluatie gepland voor eind 2007. De Tweede Kamer is in een
tussenrapportage in 2006 geïnformeerd over de voortgang. 3
Na het vaststellen van de evaluatievragen heeft de minister van WWI het COT Instituut
voor Veiligheids- en Crisismanagement in september 2008 opdracht gegeven een
onafhankelijke eindevaluatie uit te voeren van beide actieprogramma's.
In deze rapportage presenteert het COT zijn bevindingen. De rapportage bestaat uit twee
delen, waarvan dit het eerste deel is: het hoofdrapport. Nadere informatie per project is
opgenomen in deel 2: de fact sheets.
1.2 Evaluatie opdracht en aanpak evaluatie
De opdracht luidde dat door middel van de evaluatie "de leerpunten, knelpunten,
succesfactoren en `good practices' moesten worden geïdentificeerd", waarna tevens "
de implicaties hiervan voor het gevoerde beleid en de samenwerking met
maatschappelijke organisaties" moeten worden geschetst. Tevens luidde de opdracht dat
de evaluatie gericht moet zijn "op de opbrengst en het bereik van de initiatieven" en
"aandacht moest besteden aan relevante procesaspecten rondom de ontwikkeling en
uitvoer van de initiatieven, waaronder de samenwerking met de zelforganisaties." De
opdrachtgever heeft een groot aantal evaluatievragen geformuleerd (zie bijlage 1).
De evaluatie richt zich niet op elk van de uitgevoerde maatregelen afzonderlijk, maar op
de actieprogramma's in zijn geheel. Onderzoekers van het COT hebben zoveel mogelijk
informatie verzameld over de totstandkoming en uitvoering van de actieprogramma's. Het
COT heeft beschikking gekregen over het dossier van het ministerie van WWI. In
aanvulling op openbare en beschikbare informatie, heeft het COT op verzoek
aanvullende informatie ontvangen van zowel Forum als van de
samenwerkingsverbanden binnen het LOM. Het COT heeft een reconstructie opgesteld
2 Besluit van 22 februari 2007, nr. 07.000673, houdende departementale herindeling met betrekking tot
integratie, inburgering en coördinatie integratie minderheden.
3 5430253/06/4 juli 2006, p. 2.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 10
van de totstandkoming en uitvoering van de beide actieprogramma's. Ook heeft het COT
zogenoemde fact sheets opgesteld met feitelijke informatie per project. Concept versies
van deze reconstructie en van de fact sheets zijn voor correctie of aanvulling voorgelegd
aan Forum en aan elk van de LOM samenwerkingsverbanden.
Het gaat in de evaluatie om meer dan om sec het beoordelen of de vooraf gestelde
doelen ook zijn gerealiseerd. De actieprogramma's zijn ontwikkeld in een periode van
onzekerheid, onbekendheid en tegen de achtergrond van maatschappelijke onrust.
Er moesten nieuwe oplossingen komen in reactie op een ogenschijnlijk nieuw probleem
dat nog maar in beperkte mate kon worden geduid. Het COT houdt rekening met deze
context en het experimentele karakter van het gehele beleidsuitvoeringsproces. In de
rapportage besteden wij aandacht aan relevante ontwikkelingen voorafgaand aan en
tijdens de ontwikkeling en uitvoering van de actieprogramma's. In paragraaf 1.3 hebben
wij deze ontwikkelingen kort samengevat.
Ten behoeve van de evaluatie is een evaluatiekader ontwikkeld. Dit kader is benut bij
de analyse. Het evaluatiekader is opgenomen als bijlage 4 bij dit hoofdrapport.
1.3 Relevante ontwikkelingen in de aanloop naar de nota en sinds de nota
De ontwikkeling van de actieprogramma's alsmede de uitvoering hiervan kunnen niet los
worden gezien van maatschappelijke en beleidsmatige ontwikkelingen die in dezelfde
periode plaatsvonden. In bijlage 2 van deze rapportage worden deze ontwikkelingen
toegelicht. Hier volstaan wij met een beknopte samenvatting. Dit dient als
achtergrondinformatie voor de lezer.
Ontwikkelingen in de periode voor de nota: 2001 2004
In deze periode komt internationaal terrorisme wereldwijd hoog op de agenda te staan na
de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001. De aanslagen zijn
gepleegd door terroristen die zich beroepen op hun interpretatie van de Islam. Ook in
Nederland is de maatschappelijke en politieke schok groot. `Islamitisch' geïnspireerd
terrorisme wordt een angstbeeld. In Nederland ontstaat beroering nadat blijkt dat de
aanslagen niet door iedereen worden veroordeeld: een deel van de moslimbevolking in
Nederland zou de aanslagen steunen. Deze en andere onderwerpen voeden een reeds
langer bestaande, latente maatschappelijke onvrede die zich mede vertaalt in significante
politieke ontwikkelingen, zoals de opkomst van Pim Fortuyn.
De Tweede Kamer besluit tot het instellen van een parlementair onderzoek naar het
gevoerde integratiebeleid (2002).4 Nog voor het verschijnen van het rapport, presenteert
het kabinet haar integratiebeleid dat moet zorgen voor een omslag in het integratiebeleid:
Integratie Nieuwe Stijl.5 De Tijdelijke Commissie Onderzoek Integratiebeleid presenteert
in januari 2004 het eindrapport Bruggen Bouwen. In de reactie geeft het kabinet onder
meer aan dat het eigen nieuwe beleid in een aantal belangrijke opzichten verschilt van
het eerdere integratiebeleid.6 In de reactie gaat het kabinet ook expliciet in op het
tegengaan van radicalisering. Dit in het licht van zowel het risico van rekrutering voor
internationaal terrorisme, alsmede voor het risico van een zichzelf versterkende spiraal
van groeiend wantrouwen tussen moslims en niet-moslims.7 De relatie tussen kabinet en
minderhedenorganisaties is op dat moment dubbel: er worden weliswaar intensieve
contacten onderhouden, maar dit betekent niet dat er per definitie sprake is van een goed
onderling vertrouwen.
Radicalisering komt als onderwerp aan de orde in rapportages van de Algemene
Inlichtingen- en Veiligheidsdienst. Het speelt met name als het gaat om rekrutering in
4 TK 28 689, nr.1, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2002- 2003, Den Haag, 27 november 2002.
5 TK 29 203, nr. 1, Rapportage Integratiebeleid Etnische Minderheden 2003, vergaderjaar 2003- 2004, Den
Haag, 16 september 2003.
6 TK 28 689, nr. 17, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2003-2004, Den Haag, mei 2004, p. 24- 25.
7 Idem, p. 26- 27.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 11
Nederland voor het internationale terrorisme, met doelwitten buiten Nederland. Een deel
van de jongeren in Nederland met een moslimachtergrond bleek vatbaar voor
rekrutering. Een ander dossier dat speelt is inmenging van met name Saoedische
organisaties, die door middel van financiële ondersteuning invloed uitoefenden op de
religieuze vorming in een deel van de moskeeën en islamitische organisaties.8 Ook
zorgen over antiwesterse sentimenten speelden op, onder meer op enkele scholen.
Er zijn verscheidene individuen binnen de Marokkaanse gemeenschap die zich zorgen
maken over radicalisering onder met name jongeren. Er zijn verder weinig tot geen
signalen over radicalisering, behalve vanuit Forum. Die signalen worden op dat moment
niet op waarde geschat, mede omdat deze signalen niet lijken te passen bij andere
positiever beelden over integratie. Forum dient eind oktober 2004 een subsidieverzoek in
voor een actieprogramma tegen radicalisering.
Op 2 november 2004 wordt Theo van Gogh vermoord. Nog dezelfde dag overlegt de
minister van V&I met de LOM-samenwerkingsverbanden en met Forum. Kort hierna krijgt
Forum opdracht om het eerder ontwikkelde actieprogramma uit te voeren, getiteld
Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving (DRWS). De LOM-
samenwerkingsverbanden worden door de minister opgeroepen om met voorstellen te
komen voor het vergroten van de binding en het tegengaan van radicalisering. Dit mondt
uit in het masterplan Niet naast elkaar, maar met elkaar. Beide actieprogramma's worden
tezamen met andere maatregelen beschreven in de nota Weerbaarheid en
Integratiebeleid.9
In de dagen na de moord doen zich vele incidenten voor. Het is een indicatie van de
gespannen maatschappelijke verhoudingen in Nederland in die periode.
Ontwikkelingen sinds het verschijnen van de nota
Sinds het verschijnen van de nota zijn de actieprogramma's van de LOM-
samenwerkingsverbanden en van Forum verder ontwikkeld en uitgevoerd. In een
zogenoemde tweede tranche wordt een deels aangepaste set van projecten benoemd.
Deze projecten worden uitgevoerd in de tweede helft van 2006 en in 2007.
De gemeenten Amsterdam en Rotterdam hebben hun aanpak van radicalisering verder
verfijnd en uitgevoerd. Inmiddels is het derde actieprogramma van Amsterdam
verschenen (2007). Ook andere gemeenten zijn op beperkte schaal - gestart met een
aanpak van polarisatie en radicalisering. Een voorbeeld van een verder uitgewerkt en
uitgevoerd lokaal actieplan betreft het actieplan van het Amsterdamse stadsdeel
Slotervaart. Vele organisaties in de welzijnssector, in het onderwijs en in andere sectoren
nemen eigen initiatieven in het kader van het tegengaan van radicalisering. In de meeste
gevallen gaat het om discussiebijeenkomsten die worden georganiseerd. Ook zijn
verscheidene handreikingen verschenen gericht op de lokale aanpak van polarisatie en
radicalisering, voor gemeenten en voor specifieke beroepsgroepen, waaronder het
welzijnswerk.10
8 AIVD, Saoedische invloeden in Nederland, Den Haag, 2004.
9 TK 29 754, nr.27, Terrorismebestrijding, vergaderjaar 2004-2005, Nota Weerbaarheid en integratiebeleid, Den
Haag, 19 augustus 2005.
10 Zie: COT, De rol van eerstelijnswerkers bij het tegengaan van polarisatie en radicalisering. Van `ogen en
oren' naar `het hart' van de aanpak, Den Haag, januari 2008.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 12
De kennis over radicalisering is toegenomen, mede door onderzoek dat is geïnitieerd
door de minister van Justitie (het onderzoek van het Instituut voor Migratie en Etnische
Studies (IMES)).11 Er zijn onder meer onderzoeken uitgevoerd naar
radicaliseringsprocessen en naar de lokale situatie in enkele gemeenten. De AIVD heeft
in themarapporten aandacht geschonken aan zowel de gewelddadige jihad, Lonsdale
jongeren als aan de zogenoemde neoradicale dawa: het afzweren van geweld, maar het
wel streven naar dominantie van de Islam inclusief een boodschap van
onverdraagzaamheid.12
Het integratiebeleid is verder aangepast. Parallel aan de uitvoering van het masterplan
van de LOM-samenwerkingsverbanden wordt geëxperimenteerd met zogenoemde
Integratieraden waarin naast deze samenwerkingsverbanden ook andere partners zitten,
zoals de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Interprovinciaal Overleg.
Ook is in 2006 vanuit WWI gestart met de subsidieregeling Ruimte voor Contact. Het
idee is om op lokaal niveau activiteiten te ondersteunen die op duurzame wijze contacten
tussen autochtonen en allochtonen bevorderen (interetnische ontmoeting), mede als
uitvloeisel van het RMO- advies `Niet langer met de ruggen naar elkaar'. Er zijn in totaal
ongeveer 134 projecten die binnen deze regeling vallen. Deze projecten worden
onderworpen aan een evaluatie.13 Tevens is getracht beschikbare kennis en goede
voorbeeldpraktijken beschikbaar te maken voor gebruik of inspiratie door andere partijen.
De Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) maar ook het Sociaal Cultureel
Planbureau (SCP) spreken hun twijfels uit over de effectiviteit van projecten en beleid
gericht op het bevorderen van binding en integratie. Zo stellen onderzoekers van het
SCP in een rapport over integratie-interventies (2007) dat het lastig te bepalen is welke
effecten er worden gesorteerd. Als een mogelijke oorzaak wordt het ontbreken van
degelijk evaluatieonderzoek genoemd.14
Na Integratiebeleid Nieuwe Stijl verschijnt in 2007 de Integratienota 2007 2011.15
Er verschijnen handreikingen voor gemeenten over islambeleid en over integratie.
Dit laatste is het resultaat van samenwerking tussen WWI, gemeenten, Forum en
anderen (`Datgene wat ons bindt').16
De verhoudingen tussen bevolkingsgroepen blijven onverminderd onderwerp van
aandacht, maar in verscheidene studies wordt een lichte afname van negatieve beelden
tussen bevolkingsgroepen geconstateerd. De aankondiging van de film Fitna zorgde voor
politieke en maatschappelijke beroering, maar incidenten na de film bleven nagenoeg uit.
Forum heeft een nieuw actieprogramma opgesteld in vervolg op DRWS, getiteld
Democratische Rechtsorde, Maatschappelijke Betrokkenheid (DRMB). Hierin is het
vervolg op een deel van de DRWS activiteiten geborgd. De activiteiten van de LOM-
samenwerkingsverbanden zijn in het algemeen gestopt na het afronden van het
masterplan.
11IMES, Strijders van eigen bodem. Radicale en democratische moslims in Nederland, UvA, Amsterdam, 2006.
12 Zie onder meer: AIVD, Van dawa tot jihad, Den Haag, 2004, `Lonsdale-jongeren' in Nederland. Feiten en
fictie van een vermeend extreem-rechtse cultuur, Den Haag, 2005 en AIVD, Radicale dawa in verandering, Den
Haag, 2007.
13 Zie de website: www.ruimtevoorcontact.nl
14 SCP, Interventies voor integratie. Het tegengaan van etnische concentratie en bevorderen van interetnisch
contact, Den Haag, juli 2007, p.163.
15 TK 31 268, nr 2, Integratienota 2007-2011, vergaderjaar 2007- 2008, Nota Zorg dat je erbij hoort!, Den Haag,
13 november 2007.
16 Zie: TK 31 268, nr. 8, Jaarnota Integratiebeleid 2007- 2011, vergaderjaar 2007- 2008, Datgene wat ons bindt.
Gemeenschappelijke integratie- agenda(GIA), Den Haag, 1 juli 2008.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 13
1.4 Radicalisering en binding17
Wij hanteren de definitie van radicalisme van de AIVD:
"het actief nastreven en/of ondersteunen van diep ingrijpende veranderingen in de samenleving,
die een gevaar kunnen opleveren voor het voortbestaan van de democratische rechtsorde,
eventueel met het hanteren van ondemocratische methodes, die afbreuk kunnen doen aan het
functioneren van de democratische rechtsorde".18
Wij maken onderscheid in vier mogelijke doelgroepen van `een aanpak':19
- diegenen die worden getroffen door voor hen negatieve ontwikkelingen die als
voedingsbodem kunnen werken voor radicalisering (negatieve thuissituatie, discriminatie,
identiteitsvraagstukken, en dergelijke);
- diegenen die zoekende zijn en in meer of mindere mate vatbaar zijn voor radicale ideeën;
- diegenen die na in aanraking te zijn gekomen met radicaal gedachtegoed in meer of
mindere mate radicaliseren en diegenen die het radicale gedachtegoed verspreiden;
- diegenen die bereid zijn ondemocratische middelen inclusief geweld te gebruiken om hun
idealen te verwezenlijken. Het gedachtegoed beheerst het handelen.
Aangrijpingspunten voor beleid
De voedingsbodem Zoekende Radicaliserende
en diegenen die jongeren die jongeren en
dit treft mogelijk vatbaar aanbieders van Extremisten
zijn voor radicaal (dreiging)
radicalisering gedachtegoed
(vraag/ behoefte) (aanbod) Aanpak justitie
en politie
Reageren op radicalisering
Vergroten weerbaarheid: preventief
Tegengaan voedingsbodem : preventief
Wij definiëren polarisatie als:
"een verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die resulteert of kan
resulteren in (een toename van) spanningen tussen deze groepen en in risico's voor de sociale
veiligheid".20
Polarisatie is niet hetzelfde als het ontbreken van binding. Wel is binding een belangrijke
randvoorwaarde voor het tegengaan van polarisatie. Wij onderscheiden drie stadia in het
proces van polarisatie: 1) afnemende sociale binding en toename van tegenstellingen
tussen bevolkingsgroepen, 2) verscherping van tegenstellingen gepaard gaand met
optreden van incidenten, 3) incidenten krijgen een structureel karakter, waardoor
onderlinge tegenstellingen verder verdiepen. Er is sprake van een structureel verhoogd
risico voor de sociale veiligheid van bevolkingsgroepen.21
17 Zie voor een nadere toelichting van begrippen bijlage 3.
18 AIVD, Van dawa tot jihad, Den Haag, 2004, p.15.
19 Deze doelgroepen zijn ook benoemd in het recent gepresenteerde actieplan van de gemeente Amsterdam:
Amsterdam tegen radicalisering, september 2007.
20 COT, Tussen feiten, beelden en gevoelens: verslag van een verkennend onderzoek naar polarisatie en
radicalisering in zes gemeenten in het politiedistrict Breda, Den Haag, 2006, p.12.
21 COT/VNG, Tools voor gemeenten. Zelfdiagnose en samenwerken met partners. Deel 1: tegengaan
polarisatie, Den Haag, 2008, p. 26-31.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 14
1.5 Leeswijzer
Wij bespreken in twee afzonderlijke hoofdstukken de beide actieprogramma's. Het
actieprogramma van Forum komt aan de orde in hoofdstuk 2. In hoofdstuk 3 staat het
actieplan van de LOM-samenwerkingsverbanden centraal. In beide hoofdstukken gaan
wij in op de totstandkoming en uitvoering van het desbetreffende actieprogramma,
inclusief de evaluatie bevindingen. In het afsluitende hoofdstuk 4 bespreken wij de
overkoepelende bevindingen en formuleren wij waar nodig aanbevelingen voor het
ministerie van WWI.
In de bijlagen is een overzicht opgenomen van evaluatievragen (bijlage 1) en is een
beknopte toelichting gegeven op maatschappelijke en beleidsmatige ontwikkelingen
(bijlage 2) en op de sleutelbegrippen radicalisering en polarisatie (bijlage 3). In bijlage 4
is het door ons gehanteerde evaluatiekader opgenomen. In de bijlagen 5 en 6 staat
respectievelijk een overzicht van respondenten en van gebruikte bronnen voor het
hoofddocument. In bijlage 7 hebben wij een samenvatting per project gegeven van de
resultaten en van het bereik.
In een separate rapportage presenteren wij feitelijke informatie over de projecten die in
het kader van het LOM-masterplan en het actieprogramma van Forum zijn uitgevoerd. In
zogenoemde fact sheets zijn de belangrijkste feiten per project benoemd.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 15
2 Actieprogramma Democratische Rechtsstaat, Weerbare
Samenleving
2.1 inleiding
In dit hoofdstuk bespreken wij de achtergronden van het Forum actieprogramma
(paragraaf 2.2). In paragraaf 2.3 volgen de observaties en de analyse per thema.
In het conclusiehoofdstuk 4 benoemen wij enkele good practices.
2.2 Totstandkoming van het actieprogramma en eerste acties
De basis voor het actieprogramma is gelegd in de periode van 2002 tot en met begin
2005. In deze periode hebben verscheidene personen die later betrokken zijn bij de
totstandkoming van het definitieve actieprogramma, zelf en met anderen nagedacht over
een manier om ontluikende maatschappelijke problemen te keren. Er is gewerkt aan een
eerste notitie en adviezen over benodigde maatregelen, die in 2003 ook is besproken
met betrokken ambtenaren en met verscheidene deskundigen. Op verscheidene
momenten zijn gesprekken gevoerd waarin ook het onderwerp radicalisering is
besproken. Dit was gebaseerd op signalen die werden waargenomen door de opstellers
van de notitie, die inmiddels directeur respectievelijk programmamanager van Forum zijn.
De beraadslagingen nemen tijd in beslag en het blijkt lastig om de signalen te laten
vertalen naar beleidsmatige initiatieven.
Op 20 oktober 2004 dient Forum een subsidievraag in bij het ministerie van Justitie, ten
behoeve van financiering van het uitvoeringsprogramma Democratische Rechtsstaat,
Weerbare Samenleving.22 Deze notitie bevat een analyse van de problematiek en een
omschrijving van radicalisme. De algemene missie voor de projecten is: het bevorderen
bij moslimjongeren van een gedeeld besef van de kwetsbaarheid van de samenleving
voor radicalisering en het bevorderen van een gezamenlijke inzet voor behoud van de
democratische rechtsstaat. Forum onderscheidt vijf zogenoemde risicodomeinen: de wijk;
de identiteitsvorming; obstakels bij emancipatie; de kracht van acceptatie; het paradigma
van eigen verantwoordelijkheid. De activiteiten zijn geclusterd in drie actielijnen:
1) vergroten en verspreiden van kennis;
2) verdiepen van competenties;
3) versterken van sociale verbanden.
Na de schok van de moord op Theo van Gogh en de incidenten die hierop volgen, komt
de ontwikkeling in een stroomversnelling. Op 25 november 2004 biedt Forum aan de
directeur van de DCIM de uitwerking aan van het voorstel voor het ontwikkelen van het
interventienetwerk Samen Veilig en een financiële uitwerking van het
uitvoeringsprogramma DRWS.23 In deze aangepaste versie zijn de uitvoeringstermijnen
aangepast en starten activiteiten in 2005. In de aanbiedingsbrief geeft Forum aan dat de
analyse doorgaat en dat er enkele aandachtspunten zijn. Forum maakt duidelijk dat
enkele risicodomeinen nog moeten worden geanalyseerd, waarna mogelijk nieuwe
actielijnen/projecten moeten worden ontwikkeld. Ook wijst Forum op het feit dat de
financiering op verzoek van DCIM jaarlijks zal plaatsvinden. Dit maakt dat het moeilijk is
om in te schatten welke projecten voor 2006 en verder zullen worden opgestart. In een
brief van 30 november 2005 gaat V&I akkoord met de financiering voor 2004.24 Over
2005 volgt nader overleg. Op 10 maart 2005 gaat V&I akkoord met de financiering voor
22 COT: de versie die wij hebben geeft als datum maart 2005, maar in de notitie wordt de moord op Van Gogh
niet genoemd. Bovendien staat in de titel dat het de periode 2004 2007 betreft. Op basis hiervan hebben wij
de versie geïnterpreteerd als een stuk dat gelijk is aan het stuk van oktober, maar met aangepaste
uitvoeringstermijnen omdat het zich richt op 2005.
23 Brief Forum aan DCIM, 25 november 2004.
24 Brief DCIM aan Forum, 30 november 2005.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 16
2005. Het subsidiebedrag bedraagt 1 miljoen euro. V&I stelt onder meer als voorwaarde
dat er in september 2005 een tussenevaluatie plaatsvindt. Dit kan aanleiding zijn tot
bijstelling.
De definitieve versie van DRWS voor 2005, bevat de volgende activiteiten:25
Actieprogramma FORUM
Actielijn 1 Vergroten en verspreiden van kennis
Lokale varianten in islambeleid
Onderzoek hedendaagse varianten in de islam
Uitwisselingsprogramma
Symposium `Moslim in Europa'
Leergang Islam en moderniteit
Actielijn 2 Verdiepen van competenties
Vergroten van competenties van moslimjongeren (zomerschool, persoonlijk coaching voor leiderschap,
debat en dialoog training)
Vergroten van competenties van instellingen (presentatie weerbaarheidprogramma G30, model
masterclass, servicecentrum integratie (ook voor DRWS))
Expertmeetings
Actielijn 3 Versterken van sociale verbanden
Gedeelde identiteit
Project `Brug Over'
Project `Nieuw Land'
Stimuleringsfonds burgerinitiatieven
Vrouwensalon
Forum voert bovendien andere activiteiten uit die geen onderdeel uitmaken van DRWS,
maar qua thematiek hier wel aan gerelateerd zijn. Deze projecten/activiteiten waren nog
niet opgenomen in de eerste versies van het plan maar gingen daar later wel deel van uit
maken. Dit betreft naast de Netwerken Sociale Cohesie en Veiligheid (de werktitel was
Netwerken Samen Veilig) onder meer een bundel radicalisering, trendonderzoek naar
ontwikkelingen in de islambeleving van jongeren en moskeebezoeken in Zuid-Holland.
In oktober rapporteert Forum in een tussenrapportage (dd. 14 oktober 2005) over de
voortgang van DRWS. De tussenevaluatie wordt op 25 oktober 2005 besproken met het
departement. Forum benoemt de stand van zaken en beschrijft de geplande activiteiten.
Waar mogelijk benoemt Forum succesfactoren, resultaten en eventuele knelpunten. In de
officiële aanbiedingsbrief van 25 november verzoekt Forum om aanvullend budget, in
verband met onder meer benodigde capaciteitsuitbreiding (vanwege de grote vraag) en
reeds aangegane verplichtingen. In een reactie stelt het departement vragen over met
name de financiële aspecten rond het verzoek om een aanvullende begroting. In reactie
op de vragen en opmerkingen volgt op 29 november 2005 een aangepaste brief met een
lagere aanvullende begroting. Forum geeft aan voor 15 februari 2006 een plan in te
dienen voor de periode maart 2006 tot en met 1 oktober 2007.
In maart 2006 presenteert Forum het actieprogramma voor 2006 2007. Na bespreking
biedt Forum de definitieve versie aan DCIM aan op 26 april 2006.26 Grotendeels betreft
het een continuering van reeds in 2005 opgestarte projecten. Andere projecten zijn
afgerond of bewust gestopt, mede met het oog op gewenste overdracht (zoals de
leergang Islam en Moderniteit).
25 Dit zijn de projecten die worden benoemd in de voortgangsrapportage van 15 oktober 2005.
26 DCIM aan Forum, 5 juli 2006.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 17
Actieprogramma FORUM 2006 2007
Actielijn 1 Vergroten en verspreiden van kennis
Werkconferentie lokaal islambeleid
Publicaties `Islam in zakformaat'
Internationale conferentie `Politieke islam'
Pedagogiek in de moskee
Kennisdossier moskeebouw
Ontwikkelingen in de islambeleving van jongeren
Multidisciplinaire kennisontwikkeling radicalisering
Actielijn 2 Verdiepen van competenties
Vergroten van competenties van moslimjongeren: persoonlijke coaching voor leiderschap, Summerschool en
Training Debat en Dialoog
Vergroten van competenties van instellingen en overheden: infodesk en Masterclasses
Expertmeetings
Actielijn 3 Versterken van sociale verbanden
Campagne zelfbeelden
Project `Brug Over'
Stimulering jongereninitiatieven
Vrouwensalons
V&I gaat akkoord met het subsidieverzoek voor 2006 2007. Voor de honorering van
projecten zijn twee criteria toegepast:
1) de activiteiten moeten gericht zijn op weerbaarheid van de samenleving en
daarmee vervreemding, marginalisering en radicalisering preventief tegengaan;
2) de ervaring met projecten in de eerste tranche en met name de mate waarin
behaalde resultaten effectief zijn ingezet, voortgezet en geborgd.27
Op 14 november 2006 geeft DCIM per brief aan dat de tussenevaluatie positief is
beoordeeld en dat het resterende deel van de subsidie voor de eerste tranche wordt
verstrekt, zowel wat betreft 2004 als wat betreft de periode 2005 - 2006.28
In maart 2007 vindt overleg met DCIM plaats over de stand van zaken. Tijdens dit
overleg wordt onder meer gesproken over nieuw te leggen accenten en over
ontwikkelingen die geadresseerd moeten worden. Forum benoemt een aantal
onderwerpen dat aandacht behoeft in een eventueel vervolg op DRWS. Ook DCIM geeft
aan wat voor het departement belangrijk is. Onderwerpen die aan de orde komen zijn
onder meer salafisme en het bereiken van salafistische jongeren, de mogelijke
aansluiting met de wijkaanpak en de nauwere aansluiting bij gemeenten. In mei 2007
rapporteert Forum over de stand van zaken in een tweede tussenrapportage.
In juli 2007 vindt overleg plaats over de evaluatie van het actieprogramma. In februari
2008 presenteert Forum de eindrapportage over DRWS. Er vinden gesprekken plaats
over een eventueel vervolg. Dit vervolg is het actieprogramma Democratische
Rechtsorde, Maatschappelijke Betrokkenheid (DRMB).
2.3 Observaties en analyse
In deze paragraaf gaan wij achtereenvolgens in op de volgende thema's:
- Het experimentele karakter
- De resultaten op hoofdlijnen
- De effecten
- De selectie van projecten
- De inhoudelijke ontwikkeling
- Aansturing ministerie van Justitie/WWI
- Relatie tussen actieprogramma's Forum en LOM
27 DCIM aan Forum, 5 juli 2005.
28 DCIM aan Forum, 14 november 2006; DCIM aan Forum, 30 november 2006.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 18
- Aansluiting lokale aanpak
- Samenwerkingspartners
- Borging
- Succesfactoren
Een `experiment'
De door Forum afgegeven signalen over radicalisering in 2002 en 2003 konden moeilijk
worden geplaatst door beleidsmakers. De signalen kwamen ook niet terug in de
rapportages over integratie, in gesprekken met gemeenten of anderszins. Het duiden van
de signalen en het vertalen hiervan naar eventuele consequenties voor het beleid, was
niet eenvoudig op dat moment.
Forum werkte reeds voor de moord op Van Gogh aan het actieprogramma DRWS. Ook
werkte Forum aan de analyse van de problematiek: wat was er aan de hand en wat kon
er aan worden gedaan? Krap twee weken voor de moord dient Forum een
subsidieverzoek in bij de minister van V&I. Na de moord komen de ontwikkelingen in een
stroomversnelling. Het ministerie accordeert de activiteiten voor 2004 en bespreekt de
plannen voor 2005 met Forum. Forum geeft bij het aanbieden van de definitieve versie
van het actieprogramma zelf aan dat de analyse nog niet is voltooid. Ook is nog niet
bekend of de voorgestelde maatregelen zullen gaan werken. DRWS moet ons inziens
dan ook worden gezien als een experiment dat betrokkenen in staat moet stellen om uit
te proberen wat werkt en wat niet werkt. Vanaf het begin was duidelijk dat periodieke
bijsturing, aanscherping en evaluaties een belangrijk onderdeel zouden uitmaken van de
uitvoering van DRWS. Het actieprogramma had, in tegenstelling tot het LOM-masterplan,
wel een duidelijke inhoudelijk afbakening. Deze afbakening werd gevormd door de
analyse en duiding van Forum zelf.
De probleemanalyse is ook benut bij het opstellen van de nota. De nota was mede
gebaseerd op een eerste interne probleemdiagnose. Een diagnose die aansluit op de
diagnose die ook in Amsterdam en Rotterdam is gemaakt. De nota bood voor de
uitvoering van de actieprogramma's houvast op hoofdlijnen. De gewenste resultaten van
het beleid zijn alleen in abstracte termen geduid. De resultaten waren beperkt meetbaar
en ook niet gebonden aan vaste meetmomenten. Dit is begrijpelijk, zowel vanuit de aard
van het dossier als vanuit de stand van zaken op dat moment. Er was nog weinig bekend
over het fenomeen radicalisering en over het gebrek aan binding. Het feit dat het gaat om
preventief beleid maakt dat het per definitie moeilijk is om aan te geven wat er precies is
voorkomen.29
De resultaten van de projecten zijn door Forum in veel gevallen uitgewerkt in het
gewenste bereik, het gewenste aantal bijeenkomsten en dergelijke. Dit bood houvast in
de uitvoering.
Resultaten op hoofdlijnen
Binnen de kaders van DRWS is veel bereikt. In bijlage 7 en in de fact sheets is per
project aangegeven wat het directe bereik is geweest. Ook is waar mogelijk een indicatie
gegeven van het indirecte bereik. Het actieprogramma heeft op hoofdlijnen de volgende
resultaten opgeleverd:
- er is meer inzicht ontstaan in succesfactoren van projecten gericht op het
tegengaan van radicalisering en polarisatie;
- er zijn enkele duizenden mensen direct bereikt met de uitgevoerde projecten. Het
gaat dan om het actief participeren in de projecten. Enkele tienduizenden hebben
kennis kunnen nemen van de opbrengsten van de projecten, met name door
middel van de vele publicaties en de informatie op websites;
- deelnemers aan projecten hebben hun frustraties, boosheid en eventuele zorg
kunnen uiten (kanaliseringsfunctie);
29 Zie rapporten RMO en SCP (bijlage 3) en COT, Agenderen en experimenteren: de complexiteit van een
lokale aanpak van radicalisering belicht, Den Haag, januari 2009, pp.9 - 10.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 19
- enkele tientallen jongeren zijn meer intensief begeleid en getraind en er zijn peer
education projecten opgezet;
- enkele honderden ambtenaren, professionals (welzijnswerk, politie, justitiële
jeugdpartners) en bestuurders hebben masterclasses gevolgd en/of deelgenomen
aan expert meetings;
- er is meer inzicht ontstaan in de belevingswereld van jonge moslims in Nederland,
met name door middel van de uitgevoerde belevingsonderzoeken;
- er zijn honderden vrouwen bereikt die eerder moeilijk te bereiken waren. Projecten
als de vrouwenmoskee en vrouwensalon hebben laten zien dat deze groep wel
bereikbaar is en ook bereid is om actief deel te nemen en de eigen stem te laten
horen;
- er zijn tal van organisaties betrokken bij de projecten, waaronder enkele tientallen
scholen voor voortgezet onderwijs;
- er is ook internationale kennis en ervaring naar Nederland gehaald. In de
summerschools zijn internationale experts ingeschakeld om met de jongeren in
gesprek en discussie te gaan;
- er is een ruim aanbod aan onderzoeksrapporten, methodieken handboeken en
inhoudelijke publicaties gerealiseerd, als onderdeel van DRWS. Deze resultaten
zijn beschikbaar voor een ieder die werkt aan of denkt over het opstarten van
vergelijkbare projecten;
- er heeft kennisoverdracht plaatsgevonden richting direct betrokken ambtenaren.
Ook is bijgedragen aan de netwerkvorming van WWI.
De projecten hebben bijgedragen aan het vergroten van kennis en inzicht bij
beleidsmakers; aan het vergroten van bewustwording bij professionals, maatschappelijke
organisaties en bestuurders; aan het verminderen en ten minste bespreekbaar maken
van frustraties bij een deel van de direct bereikte moslimjongeren- en ouderen.
De projecten zijn niet allemaal binnen de oorspronkelijke planning uitgevoerd. Dit wordt
ook toegelicht en verklaard in de voortgangsrapportages. Forum heeft zelf ook
`geschoven' met projecten. Dit is goed verlopen. In een aantal gevallen was het bereik
van de projecten groter dan verwacht. Het indirecte bereik blijft moeilijk om in te schatten.
Het feit dat veel van de ervaringen zijn vastgelegd in openbare publicaties maakt dat
deze beschikbaar zijn voor een groter publiek. Het indirecte bereik is daarmee in potentie
groter dan het directe bereik.
De activiteiten zijn uitgevoerd binnen de beschikbare budgetten. Op onderdelen zijn
middelen herverdeeld over projecten. Wanneer er geld over was in het ene project, is dit
benut voor andere projecten waar aanvullend budget was vereist. Dit had veelal te
maken met het feit dat in de praktijk de opzet en invulling van projecten steeds wijzigden,
bijvoorbeeld omdat er behoefte was aan een extra bijeenkomst of omdat een bepaalde
publicatie toch niet verstandig leek. Deze tussentijdse wijzigingen en besluitvorming zijn
op hoofdlijnen afgestemd met het departement. Enkele projecten zijn vanuit andere
budgetten gefinancierd.
Effecten
De effecten van de projecten zijn moeilijker in te schatten.30 De aanname is dat meer
kennis, inzicht en handvatten bijdragen aan beter beleid dat binding bevordert en in ieder
geval niet negatief beïnvloedt. De effecten op individuele jongeren zijn in enkele
projecten duidelijker zichtbaar dan in andere projecten. Met name voor die projecten die
een intensieve betrokkenheid en begeleiding van jongeren kenden, is het aannemelijk
dat deze projecten bij een deel van deze jongeren hebben bijgedragen aan een grotere
binding en aan meer vertrouwen in de democratische rechtsstaat. Dit bijvoorbeeld omdat
frustraties serieus werden genomen, er antwoorden op vragen werden gegeven, er
30 De Raad voor de Maatschappelijk Ontwikkeling (RMO) en het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP)
concludeerden in hun studies dat de effecten van dergelijke projecten moeilijk meetbaar zijn en amper worden
gemeten. Zie bijlage 3 voor meer informatie op dit punt.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 20
nuanceringen konden worden aangebracht (ook door de discussie met andere jongeren)
en/of er meer kennis is vergaard. Voor enkele jongeren zal gelden dat dit heeft
bijgedragen aan het verminderen van de vatbaarheid voor radicalisering. Ook de effecten
op relaties tussen ouders en kinderen en bijvoorbeeld op specifiek de vrouwen, kunnen
niet worden vastgesteld in dit onderzoek. De effecten zijn afhankelijk van tal van factoren.
Wel is aannemelijk dat met de georganiseerde projecten een positief signaal is
afgegeven en is voorzien in een behoefte. Bij een deel van de betrokken jongeren en
vrouwen zal dit een bijdrage hebben geleverd aan de eigen richtingbepaling.
Enerzijds mag niet te veel worden verwacht van de effecten van projecten, met name van
eenmalige projecten. De effecten op de langere termijn zijn alleen mogelijk als een
bepaalde boodschap of positieve ervaring wordt herhaald of wanneer er structurele
veranderingen optreden (zoals in beleid, in de thuissituatie, in interactie met de
omgeving, en dergelijke). Anderzijds mag ook niet onderschat worden wat een bepaalde
boodschap, een positieve ervaring of een tegengeluid voor effect kan hebben op een
individu. Een dergelijke ervaring kan een groot verschil maken in de belevingswereld van
iemand.
De projecten waren voor een deel gericht op zowel autochtonen als allochtonen en op de
binding tussen bevolkingsgroepen. Dit geldt zowel voor de kennisoverdracht als voor
specifieke projecten als Zelfbeelden. Andere projecten waren specifiek gericht op
moslims waarbij juist bewust is gekozen voor het niet betrekken van andere
bevolkingsgroepen (vrouwensalon, summer school).
Ook met de aan DRWS gerelateerde projecten is veel bereikt. Een voorbeeld hiervan is
de installatie van ten minste zes netwerken Sociale Cohesie. Aan andere netwerken
wordt gewerkt. Dit project is later wel deel uit gaan maken van DRWS.
Het bleek ook voor Forum moeilijk om meer orthodoxe jongeren of jongeren met een
mogelijke grotere vatbaarheid voor radicalisering te bereiken.
Selectie projecten: programma 2005 en programma 2006/2007
Enkele activiteiten zijn uitgevoerd in 2004. Het grootste deel van de projecten uit 2005 is
voortgezet in 2006 en 2007. Enkele projecten zijn afgerond in 2005. De meeste projecten
hebben geresulteerd in meerdere bijeenkomsten, meerdere betrokken gemeenten en
meerdere, opeenvolgende publicaties. Op deze wijze konden methodieken worden
aangescherpt en verfijnd. Op basis van eerdere ervaringen zijn projecten verder
geprofessionaliseerd. De ervaringen die zijn opgedaan in 2006 en 2007 zijn, nadat ze
aan externe deskundigen (o.a. wijlen Frank Buijs) ter becommentariëring zijn voorgelegd,
benut bij het ontwikkelen van het nieuwe werkprogramma van Forum en stelden in staat
tot monitoring.
De selectie van projecten volgde logisch uit de gemaakte probleemanalyse van Forum.
Forum heeft zelf enkele projecten stopgezet, elders binnen andere programma's onder
gebracht dan wel aangepast. Een voorbeeld is het niet langer meer organiseren van
vrouwenactiviteiten zonder vooraf overleg te hebben met de desbetreffende gemeente,
omdat de impact van de bijeenkomsten zo groot was dat dit vaak gepaard ging met
heftige emoties waarvoor specialistische hulp nodig was die FORUM zelf niet kon bieden.
Dit resulteerde uiteindelijk in waardevolle bijeenkomsten, maar het vergde ook dat er
indien nodig hulpverlening aanwezig zou zijn. Voor bijvoorbeeld de ontwikkelde leergang
Islam en Moderniteit geldt dat Forum de moslimorganisaties niet in de weg wilde staan
en het aan hen moest laten om de leergang verder te ontwikkelen.
Tussentijds heeft de radicaliseringsdeskundige Frank Buijs van het IMES, meegelezen
en meegedacht met Forum bij de verdere ontwikkeling en aanscherping van het
actieprogramma. Mede op basis van zijn adviezen zijn projecten gewijzigd en/of
aangescherpt, bijvoorbeeld wat betreft doelgroep of methodiek.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 21
Inhoudelijke ontwikkeling
Betrokken medewerkers van Forum hebben gedurende de uitvoering van het
actieprogramma consequent aandacht gehad voor relevante ontwikkelingen op het
gebied van radicalisering. Dit betreft zowel ervaringen en signalen die zijn opgedaan in
de uitvoering van projecten, alsmede nationale en internationale publicaties en
ontwikkelingen.
Een van de inzichten betrof de steeds opnieuw gehoorde vraag over orthodoxie en
breder, over religie. Naast radicalisering, constateerde Forum vroegtijdig dat op de
middellange en lange termijn met name het omgaan met religie, en specifieke de islam,
als vraagstuk nadrukkelijk in beeld komt. Dit was mede aanleiding voor de ontwikkeling
van het recent geopende Expertisecentrum Religie en Samenleving binnen het
vervolgprogramma Democratische Rechtsorde, Maatschappelijke Betrokkenheid
(DRMB). De inhoudelijke ontwikkeling is ook zichtbaar in DRMB (zie de passage over
Borging).
Aansturing ministerie van Justitie/WWI
De afstemming met de opdrachtgever, het ministerie van Justitie en later het ministerie
van WWI, is in de regel goed verlopen. Er vond overleg plaats naar aanleiding van de
actieprogramma's voor 2005 en voor 2006/2007. Ook vond overleg plaats op basis van
opgestelde voortgangsrapportages. Er zijn twee voortgangsrapportages opgesteld.
Tussentijds was er met name contact met direct betrokken functionarissen die op
momenten ook aanwezig waren bij de uitvoering van projecten. WWI heeft op basis van
de programma's en de rapportages zelf accenten benoemd. Ook zijn vragen gesteld,
over de voortgang, de resultaten en dergelijke. De beschikbare tijd binnen het
departement voor inhoudelijke afstemming was beperkt.
Een deel van de financiering was afhankelijk van de tussentijdse en eindresultaten.
Naar aanleiding van door Forum ingediende begrotingen zijn vragen gesteld en is waar
nodig bijgestuurd.
DCIM/DI&I stelde voor, na een eerste meer uitgebreide rapportage van Forum, in
het vervolg een beknopter rapportage op te stellen. Hieraan is door Forum in het
vervolgtraject invulling gegeven. Mede hierdoor zijn niet alle onderliggende rapportages
en evaluaties door Forum verstrekt aan WWI. Wel waren alle producten en
onderliggende rapportages voor het departement beschikbaar. De
voortgangsrapportages zelf boden wel inzicht in voortgang en resultaten, maar boden
ons inziens beperkt informatie die kon worden benut als beleidsinput. De informatie was
genoeg om waar nodig bij te kunnen sturen, maar niet genoeg om meer inzicht te krijgen
in vraagstukken rond binding en radicalisering. Wel geldt dat individuele beleidsmakers
de met DRWS opgedane ervaringen, bewust of onbewust een plek hebben gegeven in
de eigen gedachtegang en daarmee in de eigen activiteiten.
De interdepartementale afstemming over de resultaten van en ervaringen met DRWS
lijken beperkt. Forum heeft zelf aandacht gevraagd voor andere departementen. Wel was
Forum van mening dat Justitie/WWI zorg moest dragen voor de afstemming met de
andere departementen. Dit is op onderdelen gebeurd, maar niet structureel. De
inhoudelijke uitwisseling was beperkt. In het kabinetsbrede actieplan Polarisatie en
radicalisering 2007 2011 wordt niet ingegaan op de ervaringen met DRWS. Ook is niet
duidelijk op welke wijze de met DRWS opgedane inzichten beleidsmatig zijn verwerkt. In
de integratienota 2007-2011 Zorg dat je erbij hoort! worden polarisatie en radicalisering
expliciet benoemd, maar wordt slechts op hoofdlijnen verwezen naar de `eerdere
inspanningen'.31 Duidelijke lessen of ervaringen zijn niet benoemd. Ook zijn geen
specifieke maatregelen benoemd. Daar waar dit in de verwijzing naar het RMO rapport
wel is gebeurd (zie bijlage 3).
31 Zie: TK 31 268, nr. 2, Integratienota 2007- 2011, vergaderjaar 2007- 2008, Zorg dat je erbij hoort!, Den Haag,
november 2007.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 22
Het lukte niet altijd om het ministerie tijdig te informeren over voorgenomen of geplande
activiteiten. Soms werden ook gemeenten niet direct geïnformeerd over activiteiten die
gepland stonden in hun gemeenten.
LOM-masterplan en actieprogramma Forum
Zie hiervoor de analyse van het LOM-masterplan in het volgende hoofdstuk.
Aansluiting lokale aanpak32
In de periode van uitvoering van DRWS is door onder meer BZK gewerkt aan het
stimuleren van de zogenoemde lokale aanpak van polarisatie en radicalisering. Vanaf het
begin heeft Forum zich gericht op enkele gemeenten waar volgens Forum zich ook
daadwerkelijk problemen voordeden of waar sprake was van een verhoogd risico. Er is
samengewerkt met verscheidene gemeenten. Het bleek echter niet eenvoudig om
gemeenten te betrekken of meer intensief te ondersteunen. Het aantal gemeenten dat
gericht nadacht over en werkte aan een mogelijke lokale aanpak, was beperkt, zeker in
het begin, maar ook in de latere periode. Gemeenten werkten veelal aan een of enkele
projecten die al dan niet voortkwamen uit een gerichte probleemdiagnose of kennis van
de problematiek en de risico's. Ondanks verschillende beleidsnota's waarin in 2005 de
contouren van de lokale aanpak zijn geschetst bleek de daadwerkelijk vormgeving
daarvan complex. Forum heeft in die periode, maar ook nu nog, actief contacten gelegd
met en gemeenten ondersteund bij de ontwikkeling van die aanpak. Ook werd
beschikbare kennis (publicaties) en informatie over ontpooide/geplande activiteiten
verspreid onder betrokken ambtenaren en bestuurders. In die verspreiding van
beschikbare kennis en initiatieven vervulde bijvoorbeeld het Servicecentrum Integratie
van Forum een belangrijke rol.
Het aantal in gemeenten verzorgde master classes en georganiseerde expert meetings
was beperkt. Het bleek (en blijkt) in de praktijk voor gemeenten lastig om met deze
complexe materie aan de slag te gaan. Dit in tegenstelling tot wat vooraf vanuit het rijk
werd verondersteld.
Forum heeft zelf enkele malen aandacht gevraagd voor de aansluiting bij gemeenten.
Ook omdat in de loop van 2006 er een groot aantal bijeenkomsten over radicalisering
werd georganiseerd, door overheden, maatschappelijke organisaties en/of commerciële
organisaties. Forum heeft gewaarschuwd voor overlap en gepleit voor
afstemming/overzicht. Forum heeft zelf een bijdrage geleverd aan enkele bijeenkomsten
en heeft ook zelf expertmeetings georganiseerd.
De vraag is ook in hoeverre de publicaties bekend zijn bij die gemeenten en organisaties
die werken aan de ontwikkeling of uitvoering van projecten gericht op het tegengaan van
polarisatie en radicalisering. Pogingen daartoe zijn niettemin door Forum ondernomen
door onder meer het Servicecentrum Integratie. Dit Servicecentrum (en later het nieuw
opgerichte Expertisecentrum Religie en Samenleving) heeft actief publicaties, periodieke
nieuwsbrieven en knipselkranten verspreid onder verschillende gemeenten. Daarnaast
blijft het allereerst de verantwoordelijkheid voor deze gemeenten en organisaties zelf om
voor hen relevante informatie te verzamelen. Echter, bij het ontwikkelen van de lokale
aanpak en bij het stimuleren van initiatieven in verschillende beroepsgroepen, kunnen zij
ook actiever worden gewezen op het bestaan van de publicaties en methodieken. In
aanvulling op de initiatieven om kennis beschikbaar en toegankelijk te maken door Forum
zelf, bestaat de mogelijk de informatievoorziening en verspreiding verder te verbeteren,
bijvoorbeeld via het recente opgerichte kenniscentrum NUANSA.
32 Op andere, gerelateerde dossiers, is samengewerkt tussen WWI en onder meer BZK om lokaal aandacht te
vragen. Een voorbeeld hiervan is het onderwerp salafisme dat op lokaal niveau is besproken.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 23
Vanuit V&I/WWI is geprobeerd om ambtenaren integratie betrokken te krijgen en te
houden. Dit bleek moeilijk. Ook lokaal was het lastig om tot samenwerking te komen
tussen bijvoorbeeld de ambtenaren Openbare Orde en Veiligheid (OOV) en de
ambtenaren Integratie.
Samenwerkingspartners
Forum heeft samengewerkt met tal van partners. Er zijn in opdracht van Forum
verscheidene onderzoeken uitgevoerd, onder meer door het IMES. Ook andere projecten
zijn door samenwerkingspartners in opdracht van Forum uitgevoerd, zoals de
ontwikkeling van de leergang Islam en Moderniteit. Forum beschikte over een breed
netwerk waaruit kon worden geput. Op deze wijze is samenwerking aangegaan met
websites, tijdschriften (zoals Generation Now, Eutopia). De samenwerking met De Baak
is een ander voorbeeld van een succesvolle samenwerking. In het algemeen is de
samenwerking met derden goed verlopen.
Relevante deskundigen zijn actief door Forum betrokken, zowel in expertbijeenkomsten
als informeel.
Borging
Voor een groot deel van de projecten geldt dat deze zijn geëvalueerd, met name intern.
De kwaliteit van deze verslagen en rapportages is in de regel goed. De rapportages
bevatten onder meer lessen en aanbevelingen. Ook is een overzichtelijke eindrapportage
beschikbaar, met oorspronkelijke doelen en behaalde resultaten en producten.33
Forum heeft gekozen voor een werkwijze waarin met de uitvoering van projecten ook
direct zoveel mogelijk is gewerkt aan het ontwikkelen van methodieken. Deze
methodieken zijn of worden verwoord in publicaties van Forum. Ook voor andere
projecten, zoals conferenties, geldt dat de opgedane ervaringen en inzichten zijn
vastgelegd in en beschikbaar gesteld via openbare publicaties. De publicaties zijn door
Forum verspreid in het eigen netwerk, kort omschreven in onder meer flyers en te
bestellen via de website. Ook heeft Forum zelf enkele gemeenten benaderd waarvan
Forum de indruk had dat zij te maken hadden/hebben met problematiek rond polarisatie
en radicalisering.
Forum heeft bewust rekening gehouden met mogelijke ongewenste effecten van
bepaalde type publicaties. Dit geldt bijvoorbeeld voor de publicatie over politieke islam.
Een dergelijke publicatie met belangrijke radicale teksten en duiding hierbij, biedt inzicht
aan beleidsmakers en professionals, maar ook aan vatbare en/of radicaliserende
jongeren. Deze publicatie is door Forum bewust uitgesteld.
Voor enkele projecten geldt dat deze vanaf het begin bedoeld waren als projecten die na
het opzetten en implementeren, zouden worden overgenomen door anderen. Een
voorbeeld hiervan zijn de netwerkwerken Sociale Cohesie. Deze netwerken worden
bemand en onderhouden door de leden van de netwerken zelf en worden idealiter
ondersteund vanuit de desbetreffende gemeenten. Forum ondersteunt, maar het
zwaartepunt ligt bij de netwerken zelf.
Forum heeft de afronding van het actieprogramma DRWS in mei 2007 afgesloten door
middel van een eindmanifestatie. Daarin zijn een twintigtal, door jongeren zelf ontpooide
initiatieven, gehonoreerd. Ook is een verslag van deze manifestatie.
Andere projecten zijn geborgd in het nieuwe actieprogramma Democratische
Rechtsorde, Maatschappelijke Betrokkenheid (DRMB).
33 Forum, Democratische rechtsstaat, weerbare samenleving. Eindrapportage, Utrecht, februari 2008.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 24
Het actieprogramma Democratische Rechtsorde, Maatschappelijke Betrokkenheid bestaat uit vijf
actielijnen:
Maatschappelijke voorhoede alternatief voor radicale reacties
Sociaal kapitaal tegen de armoede van vervreemding
Multiculturele ontwikkeling dus óók van autochtone kant
Versterkte competenties bij professionals en de overheid
Religie en maatschappij verdieping van de kennis
Voorbeelden van projecten in de geest van DRWS die terugkomen in het nieuwe programma zijn:
- Een Summerschool voor moslimstudenten, waar zij de nodige kennis opdoen over de
verhouding religie-rechtsstaat om zelfstandig een kritisch oordeel te vormen
- Vrouwensalons over geloofszaken en geloofsdilemma's, voor moslima's uit de veer tig
aandachtswijken van minister Vogelaar
- Intergenerationele gesprekken in aandachtswijken, vooral tussen vader en zoons, om de
opvoedkundige relatie te herstellen en het ver trouwen in elkaar en in algemene normen en
waarden te vergroten
- Aanbod van trainingen in het omgaan met (signalen van) vervreemding en radicalisering
voor 120 professionals: medewerkers van Justitiële Jeugdinrichtingen, jongerenwerkers,
politiepersoneel, jeugdhulpverleners en leraren
- Organisatie van masterclasses over vervreemding en radicalisering voor lokale bestuurders
en agogisch werkers in de 40 aandachtswijken van de minister voor WWI
Bron: Forum, Werkplan 2008, Utrecht 2007: pp. 18 - 21
Succesfactoren projecten
De belangrijkste succesfactoren waren:
- Een stevige probleemanalyse en analyse van oplossingen als basis. Op deze wijze
kon steeds gericht worden nagegaan/getoetst of en zo ja hoe, eventuele projecten
konden bijdragen aan een oplossing voor geconstateerde problemen. De eigen
analyse gaf houvast, zowel in de ontwikkeling als in de uitvoering.
- De combinatie van projecten. Het zijn niet de afzonderlijke projecten, maar het
totaal, dat uiteindelijk kan zorgen voor het grootste resultaat en effect.
- De samenwerking met externe deskundigen: IMES, Clingendeal, Verweij Jonker,
internationale deskundigen.
- Het continu ook onderling en met externe deskundigen aanscherpen van de eigen
probleemanalyse.
- Het kunnen vertrouwen op signalen van tal van personen in de samenleving die
hun zorgen deelden met Forum.
- Het gericht benaderen van jongeren die zelf bezig waren met het geloof en met de
eigen plaats in de samenleving (summerschools).
- Het kunnen aanscherpen van projecten en kunnen verwerken van eerdere
ervaringen, omdat projecten langere tijd doorliepen en meerdere malen konden
worden aangeboden.
- Het intensief voorbereiden van projecten.
- Het combineren van de uitvoering van projecten met onderzoek (zoals voor Brug
over Slotervaart, of in het meerjarig onderzoek naar beleving van moslimjongeren).
- Het gericht evalueren van projecten. Van de meeste projecten zijn (interne of soms
externe) evaluaties beschikbaar.
- Het borgen van ervaringen door parallel aan de uitvoering ook te werken aan het
vastleggen van methodieken.
- Het beschikken over een organisatie met expertise en middelen, ook buiten de
specifieke projecten. Binnen Forum kon gebruik worden gemaakt van vele andere
collega's en specialisten, bijvoorbeeld ook op het gebied van ICT, etc.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 25
3 LOM-masterplan
3.1 Inleiding
In deze paragraaf presenteren wij onze observaties zoals deze naar voren komen in
de evaluatie. Eerst geven wij een feitelijke beschrijving van de totstandkoming van het
masterplan (paragraaf 3.2). Hierna volgen de observaties per thema in paragraaf 3.3.
3.2 Feitelijke beschrijving van de totstandkoming van het masterplan: de 1e en 2e
tranche
Eind januari 2005 informeert de minister van V&I de Tweede Kamer over de
`taakverruiming' van het LOM. Deze verruiming houdt in dat de LOM-
samenwerkingsverbanden ook met hun eigen achterbannen de dialoog moeten aangaan
over het belang van binding met de Nederlandse samenleving, en van het van binnenuit
weerbaar maken van de eigen gemeenschappen tegen radicaliseringtendensen.34
In opdracht van de minister werkt DCIM aan het begeleiden van de LOM-
samenwerkingspartners bij het uitvoeren van het verzoek. Na het verzoek van DCIM
raadplegen de LOM samenwerkingsverbanden hun eigen achterbannen. Er wordt een
verzoek gedaan tot het indienen van projectvoorstellen. De projectvoorstellen worden
gebundeld en voorgelegd aan DCIM. Het is het begin van een intensief proces van
aanpassen en aanscherpen.
In april 2005 wordt verder gewerkt aan de plannen. Hiertoe wordt onder meer een
studiemiddag van de LOM-samenwerkingsverbanden benut. Tijdens dit overleg is een
verbinding aangebracht tussen de Integratieraad en het LOM- plan: strategische partners
bij het plan kunnen ook worden betrokken bij de Integratieraad.35 In april besluit het
departement dat de afzonderlijke plannen moeten worden geclusterd. Hiertoe worden
vier actielijnen benoemd:
1) arbeid en scholing;
2) onderwijs, educatie en opvoeding;
3) wijkinitiatieven;
4) cultuur en identiteit.
Op 10 mei 2005 presenteren de LOM-samenwerkingsverbanden tijdens een overleg met
het departement (DCIM) een eerste concept uitwerking van de eerder benoemde vier
programmalijnen.36 Tijdens het overleg worden onder meer de volgende afspraken
gemaakt:
- de programmalijnen worden bevestigd;
- de samenwerkingsverbanden maken een selectie van activiteiten of clusteren
deze. DCIM zal aangeven welke voorstellen zij interessant vindt;
- het moet maximaal zichtbaar zijn hoe achterbannen worden betrokken;
- bezien moet worden hoe maximale synergie kan worden behaald tussen FORUM-
plan en het LOM- plan. Er zal een gezamenlijke bijeenkomst komen met LOM
partners en FORUM op initiatief van DCIM.
Er bestaat bij een deel van de betrokkenen onduidelijkheid over de verhouding tussen de
beide hoofdonderwerpen `binding' en `tegengaan radicalisering'. Tijdens een brainstorm
tussen DCIM en de LOM-samenwerkingsverbanden op 11 mei 2005 wordt deze
onderlinge verhouding besproken.37
34 Brief van de ministers van Justitie en BZK aan de voorzitter van de Tweede Kamer, Terrorismebestrijding dd.
24 januari 2005, TK 29754: p. 15
35 DCIM aan de LOM-samenwerkingspartners, 11 mei 2005.
36 Idem.
37 Idem.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 26
Tijdens het LOM- overleg van 20 juni 2005 overhandigen de LOM-
samenwerkingsverbanden het plan Niet naast elkaar, maar met elkaar aan de minister
van V&I.38 De minister complimenteert de samenwerkingsverbanden met het resultaat.
Van masterplan naar projecten: honorering van verzoeken
In een brief van 28 juni 2005 geeft de minister aan welke criteria voor honorering zijn
gehanteerd:39
1) de voorstellen die zijn genoemd in de nota Weerbaarheid en Integratiebeleid
worden gehonoreerd;
2) een evenwicht tussen activiteiten in het kader van binding en het kader van
tegengaan radicalisering;
3) het gewenste langere termijn effect van activiteiten door solide samenwerking
tussen maatschappelijke landelijke organisaties en het LOM in het kader van de
Integratieraad dan wel met een vervolg van activiteiten op lokaal niveau;
4) voldoende activiteiten voor jongeren en vrouwen;
5) geen overlap met activiteiten van departementen of gemeenten, maar wel
ondersteuning hiervan.
De minister geeft aan twintig projecten te honoreren, welke uiteindelijk uiteenvallen in
tweeëntwintig projecten, waarvan ook drie projecten die niet specifiek in de nota
Weerbaarheid en Integratiebeleid zijn benoemd. Het gaat om 1) ouderparticipatie, 2)
kadertraining bestuurders uit minderheden en 3) wijkgerelateerde initiatieven, mits deze
verder gaan dan contact met elkaar hebben. Ook honoreert de minister de geplande
start- en slotconferentie.
Programmalijn Cultuur en identiteit/ SMN Programmalijn Onderwijs, educatie en opvoeding/ SIO
1. Jongeren en ouderen samen op weg & SMN
2. Jongerenconferentie 1. Zomerschool
3. Wie ben jij: cultureel erfgoed en identiteit 2. Voorlichting VMBO scholen
4. Voorlichting via websites 3. Stimulering ouderparticipatie
5. Mediadebat met opinieleiders 4. Succesvolle rolmodellen
6. Bijeenkomsten tegen radicalisering 5. Waarden en normen in de opvoeding
7. Conferentie politieke islam 6. Koranschool
8. Studiedagen imams
9. Tweede Wereldoorlog in the West/ gezamenlijke
geschiedenis
Programmalijn Werk en scholing/ OCAN (en IOC & Programmalijn Overige projecten/ SIO
LOWM) 1. Kadertraining bestuurders
1. Stageplaatsen en stagemarkten 2. Regionale werkbijeenkomsten
2. Arbeidsmarkt: gescheiden netwerken tot elkaar 3. Viering 5 mei- Dag van de vrijheid /
brengen 4. Leven in vrijheid/ weerbaarheid
3. Netwerk hoogopgeleide vluchtelingen vluchtelingjongeren
38 DCIM aan het LOM, 28 juni 2005.
39 DCIM aan het LOM, 28 juni 2005.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 27
De minister geeft aan vijftien voorstellen niet te zullen honoreren. Per project geeft V&I
aan waarom het project niet wordt gehonoreerd.
Project Reden voor afwijzen
Flankerende activiteiten op Omdat onduidelijk is hoe deze activiteiten zich verhouden tot
toerusting activiteiten die SZW op dit terrein ontwikkelt.
Binding door ondernemen Omdat deze activiteiten de activiteiten overlapt die in het kader van
bevordering Etnisch Ondernemerschap worden ontplooid.
Spelmethodiek (Ocanelan) Omdat onduidelijk is wat de relatie is tussen de sociaal-emotionele
ontwikkeling van kinderen en het bindingsverhaal.
Stimulering ouderparticipatie Omdat de voorgestelde methodes voor bevordering
ouderparticipatie reeds zijn ontwikkeld, maar het nu veel meer gaat
om de eigen achterban te activeren zodat ze daadwerkelijk
participeren aan ouderparticipatie.
Cultureel festival Omdat de `follow-up' van een dergelijk festival onduidelijk is, en ook
de effecten op langere termijn voor wat betreft binding onduidelijk
zijn.
Dialogen maatschappelijke binding Omdat ook hier geldt dat de effecten op langere termijn onduidelijk
zijn.
Marktplein debat Omdat de `follow-up' van een dergelijk festival onduidelijk is, en ook
de effecten op langere termijn onduidelijk zijn.
Samen sporten Omdat dit vooral op lokaal niveau moet plaatsvinden. In andere
vorm is dit wel bespreekbaar.
Opleiding sportbestuurders Omdat dit vooral op lokaal niveau moet plaatsvinden. In andere
vorm is dit wel bespreekbaar.
Maatschappelijke binding Omdat de gedefinieerde resultaten (`bijeenkomsten') onbevredigend
vluchtelingenjongeren zijn. In andere vorm is dit initiatief wel bespreekbaar.
Ontbijtactiviteiten Omdat ook hier geldt dat de effecten op langere termijn onduidelijk
zijn.
Chinese gezinnen in contact brengen Omdat ook hier geldt dat de effecten op langere termijn onduidelijk
met de Nederlandse samenleving. zijn.
Maatschappelijke binding Molukse Omdat ook hier geldt dat de effecten op langere termijn onduidelijk
wijken zijn.
Activiteiten in twee steden Omdat ook hier geldt dat de effecten op langere termijn onduidelijk
zijn.
Landelijke en regionale Omdat ook hier geldt dat de effecten op langere termijn onduidelijk
vrouwendagen zijn.
Wel is er ruimte voor aangepaste of alternatieve voorstellen. De minister maakt kenbaar
hierbij specifiek te denken aan projecten op het gebied van sport, opvoedondersteuning
en kadervorming onder jongeren.
Met de honorering wordt vijftig procent van de kosten als voorschot gegeven per
verantwoordelijk samenwerkingsverband. Dertig procent volgt afhankelijk van de
tussentijdse evaluatie in september 2005. De resterende twintig procent hangt af van
de uitkomsten van de eindevaluatie.
In een overleg tussen DCIM en de LOM-samenwerkingsverbanden op 7 juli 2005 worden
afspraken gemaakt over de organisatievorm en over de financiën. Zij spreken onder
meer af dat er een ervaren projectleider komt en dat er bij elk samenwerkingsverband dat
een programma trekt, een inhoudelijk trekker komt. Op deze wijze komen er vier
zogenoemde programmalijntrekkers. Ook wordt afgesproken dat het BSEM een brief zal
sturen naar DCIM waarin staat dat zij als werkgever wil optreden voor de beoogd
projectleider en de financiële eindverantwoordelijkheid zal nemen voor de uitvoering.
De mogelijkheid om aanvullende activiteiten in te dienen door de inhoudelijk trekkers blijft
bestaan. Er wordt doorgesproken over alternatieve projecten voor de nu afgewezen
projecten.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 28
Een van de LOM- organisaties, het OCaN, geeft in een brief van 20 juli 2005 onder meer
aan dat zij het besluit van de overige LOM-samenwerkingsverbanden om BSEM de
financiële verantwoording te geven respecteert, maar dat zij wil vasthouden aan het
oorspronkelijke besluit om de voorschotten te verstrekken aan de programmalijntrekkers.
Het departement gaat akkoord met het feit dat BSEM als werkgever voor een algemeen
projectleider zal fungeren. BSEM gaat de begrotingen per programmalijn opstellen als
ondersteuning aan de samenwerkingsverbanden.
Er wordt gewerkt aan de uitwerking van de wijkgerelateerde projecten. Eind augustus
2005 zijn deze uitgewerkt, maar DCIM vraagt eind oktober om een volgende slag in de
uitwerking.40
In augustus 2005 gaat het ministerie akkoord met de programmalijn Onderwijs, educatie
en opvoeding.41 In een brief van 12 september 2005 komt het akkoord op de
programmalijn `Cultuur en identiteit', met voorwaarden. Eind oktober volgt ook een
uitwerking van de functie van programmalijntrekker en van de positie van andere actoren
(DCIM, procesbegeleider, voorlichtingsfunctie). Het akkoord op de actielijn Arbeid en
scholing volgt in november 2005.42
In november en december wordt verder nagedacht over de invulling van de functie van
algemeen projectleider. BSEM geeft aan niet op het verzoek van DCIM in te kunnen
gaan om een voorstel in te dienen voor een projectleider. Dit omdat er geen
overeenstemming is bereikt tussen de samenwerkingsverbanden over de aanstelling van
de projectleider.43 Wel geeft BSEM DCIM een advies in de vorm van twee opties: 1)
samen met bundeling van periodieke voortgangsrapportages worden ook de bevindingen
van een onafhankelijk bureau meegezonden naar DCIM of 2) DCIM verzorgt de toetsing
via een door DCIM gekozen bureau of persoon. Dit laatste heeft niet de voorkeur van de
LOM partners, zo wordt aangegeven in de brief. In een brief in reactie op de brief van
BSEM geeft DCIM aan dat de minister akkoord is met de aanstelling van een algemene
programmatrekker voor het gehele masterplan.44 Hierbij wordt een aantal voorwaarden
gesteld. Onder meer moet de projectleider maandelijks rapporteren over de stand van
zaken en ook een prognose geven over de nog uit te voeren activiteiten. Besloten is om
een van de LOM-organisaties, het SIO, te belasten met de taak van algemeen
programmatrekker, zo geeft DCIM aan. Hiervoor wordt door het SIO een externe kracht
aangetrokken. DCIM bericht op 28 maart 2006 de samenwerkingsverbanden per brief
over het door SIO aangetrokken externe bureau dat de rol van programmatrekker gaat
vervullen in 2006.
In januari 2006 geeft DCIM aan dat een projectcoördinator is benoemd, die zich gaat
richten op de hoofddoelstellingen van de nota Weerbaarheid en Integratiebeleid.45
Namens de minister worden de besturen van de LOM samenwerkingsverbanden
geïnformeerd over de aanstelling. De taak van de coördinator wordt onder meer over
overlap tussen projecten te voorkomen afstemming te bevorderen tussen projecten waar
raakvlakken tussen bestaan; de projectmatige samenwerking tussen LOM, Forum en
CMO/CGI te verbeteren; en een voorstel te doen voor monitoring en evaluatie van de
projecten.
40 Uitwerking project `ondersteuning van wijkgerelateerde initiatieven zelforganisaties' 29 augustus 2005; Brief
DCIM van 18 oktober 2007 over de gewenste nadere uitwerking.
41 DCIM. 24 november 2005.
42 DCIM, 2 november 2005.
43 BSEM 27 november 2005.
44 DCIM brief in reactie op BSEM, 23 december 2005.
45 DCIM, 11 januari 2006.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 29
Tweede tranche
De zogenoemde tweede tranche betreft projecten die in 2006 worden opgestart of
worden gecontinueerd. In de brief van 28 maart 2006 geeft DCIM aan dat er uiterlijk op
10 april 2006 een bestuurlijk geaccordeerd totaalplan moet zijn voor de tweede tranche.
Dit plan wordt op 9 april ingediend. Na een overleg van de programmalijntrekkers op 21
april 2006 reageert DCIM in een brief op 1 mei op het ingediende totaalplan. DCIM geeft
in de reactie aan dat er niet voldaan is aan eerder gestelde voorwaarden. De begroting is
te hoog (bijna drie keer het gestelde grensbedrag). Ook twijfelt DCIM aan het feit of het
plan bestuurlijk geaccordeerd is, mede op basis van signalen van het tegendeel. DCIM
gaat niet akkoord met het plan in zijn huidige vorm. DCIM geeft aan dat het van belang is
om de projecten voort te zetten die in de uitvoering goed zijn verlopen, maar geeft tevens
een indicatie van veelbelovende projecten. Aanvullend worden door DCIM zeven
veelbelovende projecten benoemd en geeft DCIM aan mee te willen denken over nieuwe
projecten.
In een brief reageren zeven LOM besturen op de brief van 1 mei van DCIM.46 De LOM
brief bevat een bijgesteld masterplan voor 2006. In de brief geven de besturen onder
meer aan dat zij zijn uitgegaan van een ruimer budget. Om toch uit te komen binnen de
gestelde kaders, wordt de kaasschaaf methode gebruikt en worden de begrotingen van
2005 gehanteerd minus 33 1/3 procent. In de brief wordt ook aangegeven dat bestaande
projecten worden gecontinueerd, maar dat deze op punten moeten worden
aangescherpt. In de brief staat tevens dat de OCaN de brief niet tekent omdat zij niet
akkoord is met het besluitvormingskader. De samenwerkingsverbanden roepen DCIM op
om zo snel mogelijk te beschikken op de subsidieverzoeken. In een brief licht OCaN toe
waarom zij zich niet kan scharen achter het standpunt van de andere besturen.47 OCaN
geeft onder meer aan te betreuren dat het besluitvormingsproces zich heeft beperkt tot
een discussie over percentages. Korting op een eerder opgestelde projectbegroting is
niet realistisch, aldus OCaN. Ook waarschuwt OCaN voor het feit dat er projecten
dreigen niet door te gaan. OCaN verzoekt om snel overleg.
Op 13 mei 2006 vindt de Landelijke Manifestatie plaats, die in het kader staat van het
masterplan. Aan de bijeenkomst doen onder andere landelijke organisaties zoals FNV,
VNO/NCW en anderen mee.
Op 19 juni 2006 vindt overleg plaats tussen DCIM en de programmalijntrekkers. DCIM
stelt een andere financiële verdeling voor. Dit zou inhouden dat activiteiten deels worden
getemporiseerd. DCIM geeft aan dat in de 2e tranche ook moeilijke groepen worden
bereikt en dat er meer en beter moet worden samengewerkt tussen de LOM partners.
De partners geven aan dat het bereiken van autochtonen moeilijk is. In het overleg wordt
ook aangegeven wat de voorlopige beoordeling is van elk van de ingediende
projectvoorstellen. Enkele projecten zijn akkoord, maar andere projecten worden niet
gecontinueerd dan wel slechts onder strikte voorwaarden. DCIM geeft aan dat in de
eindafrekening in 2007 gelet zal worden op het samenwerken met andere partners en
de verbinding met autochtonen. In de marge van het LOM-overleg op 4 juli wordt verder
gesproken over het masterplan voor de tweede tranche.48 Tijdens dit overleg wordt
afgesproken om in bilateraal contact over enkele voorstellen door te praten. Ook wordt
afgesproken dat DCIM bereid is om in een plenair overleg met de LOM-
samenwerkingsverbanden te spreken over de organisatiestructuur voor de uitvoering van
het masterplan, mits de samenwerkingsverbanden tot een gezamenlijk voorstel komen
over de eventuele aanpassing van de structuur.
46 Brief van 2 juni 2006 in reactie op brief van 1 mei.
47 OCaN, 8 juni 2006.
48 DCIM aan de besturen van de LOM-samenwerkingsverbanden, 11 juli 2006.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 30
De directeur DCIM geeft in een brief van 11 juli 2006 aan welke projecten worden
gehonoreerd voor 2006 en 2007. Ook geeft DCIM aan wat de voorwaarden zijn voor
honorering:
1) bereiken van moeilijke groepen in de achterban en het beter bereiken van jongeren
en vrouwen;
2) aandacht moet worden besteed aan het bereik en aan de ingeschatte effecten voor
de langere termijn;
3) betere samenwerking tussen de LOM partners en meer onderlinge betrokkenheid;
4) samenwerking waar mogelijk met FORUM;
5) medewerking verlenen aan de eindevaluatie eind 2007;
6) specifiek aantonen van eerder genoemde voorwaarden 1 t/m 5 in de tussentijdse
evaluatie uiterlijk 1 november 2006 en in een eindrapportage op uiterlijk 1
november 2007.
grammalijn Cultuur en identiteit/ SMN Programmalijn Onderwijs, educatie en opvoeding/ SIO
1. Voorlichting via websites & SMN
2. Mediadebat met opinieleiders 1. Zomerschool
3. Tegengaan radicalisering 2. Voorlichting VMBO scholen
4. Viering 5 mei 3. Stimulering ouderparticipatie
5. Tweede Wereldoorlog in the West/ gezamenlijke
geschiedenis
Programmalijn Werk en scholing/ OCAN (en IOC & Programmalijn Overige projecten/ SIO
LOWM) 1. Kadertraining bestuurders
1. Stageplaatsen Nu 2. Vrouwenemancipatie (onder voorbehoud)
2. Arbeidsmarkt: gescheiden netwerken tot elkaar 3. Leven in vrijheid/ weerbaarheid
brengen vluchtelingjongeren
3. Netwerk hoogopgeleide vluchtelingen
De voorzitter van de LOM-samenwerkingsverbanden verzoekt per brief en in een
telefonisch contact met het departement, om een overleg over de organisatiestructuur.49
Omdat er niet is voldaan aan de voorwaarde dat er een, door alle
samenwerkingsverbanden gedragen, alternatief is geformuleerd, wijst het departement
het verzoek om een overleg af.
In een brief van 25 juli 2006 geeft DCIM aan akkoord te zullen gaan met de benoemde
projecten. Ook geeft DCIM aan dat bij gebrek aan een alternatief voorstel voor de
organisatie van de uitvoering, uit wordt gegaan van een status- quo wat betreft de
huidige structuur.
Een van de LOM- organisaties, de SMN, vraagt per brief van 29 augustus 2006 uitstel
aan van de indiening van een jaarverslag.50 De vertraging die hieraan ten grondslag ligt
is volgens SMN veroorzaakt door de te late aanlevering van informatie door de betrokken
samenwerkingsverbanden. Enkele projectvoorstellen worden uitgewerkt. In oktober 2006
gaat het ministerie akkoord met het voorstel van een van de LOM- organisaties, het LIZE,
voor het project Jongeren en ouderen samen op weg.51 Ook de projecten
Jongerenconferentie en Studiedagen Imams vinden uiteindelijk in de tweede tranche
doorgang.
Tijdens een overleg met de programmalijntrekkers op 2 februari 2007 wordt onder meer
gesproken over de stand van zaken per programmalijn, de geplande evaluatie en de
financiële verantwoording. De uitvoering van de projecten gaat door in 2007. De
eindtermijn is oktober 2007. Een deel van de activiteiten is eerder afgerond.
49 WWI, 19 juli 2006.
50 SMN, 29 augustus 2005.
51 WWI, 9 juli 2007; Brief WWI, 17 oktober 2006.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 31
Er ontstaat begin 2007 discussie tussen de LOM- organisaties SIO en SMN over een nog
door het SMN te betalen deel van de projectkosten van een van de projecten.52 Deze
discussie loopt door in juni 2007. Er is in februari 2007 ook discussie tussen VON en het
SIO over de financiële afwikkeling van een van de projecten.53 In een brief van 11 mei
2006 verzoekt WWI het SIO om de resterende reeds ontvangen projectsubsidie bestemd
voor het VON `ten spoedigste' over te maken aan het VON. Het SIO reageert per brief en
geeft aan dat er onduidelijkheden zijn rond enkele financiële aspecten die opgelost
moeten worden.54
In juli 2007 vindt overleg plaats over de evaluatie van het masterplan. Begin oktober
2007 verzoekt de algemeen projectleider namens de programmalijntrekkers om een
spoedoverleg met het ministerie over de verdere afhandeling van het masterplan. In
november 2007 laat het SIO het ministerie weten dat de deadline voor het eindverslag
niet wordt gehaald. De oorzaak is het te laat aanleveren van informatie door betrokken
samenwerkingsverbanden, aldus het SIO.55 De eindafrekening van de verschillende
programmalijnen vindt plaats in de loop van 2008.
3.3 Observaties en analyse
In deze paragraaf presenteren wij onze observaties. Wij gaan in op de volgende thema's:
- Een experiment
- Resultaten op hoofdlijnen
- De doelstelling van het masterplan en het realiseren hiervan
- De totstandkoming van het masterplan
- De relatie tussen het masterplan en het actieprogramma van Forum
- Selectie projecten:1e en 2e tranche
- Organisatie van de uitvoering
- Overgang naar de 2e tranche
- Bijsturing
- Gezamenlijke inhoudelijke ontwikkeling
- Projectmatige lessen
- Aansluiting lokale aanpak
- Samenwerkingspartners
- Succesfactoren projecten
- Borging
Een `experiment'
Enkele respondenten typeren het masterplan als `een experiment'. De moord op Van
Gogh was nog vers en de `dreiging' van radicalisme was voor velen een tot op dat
moment onbekende of onvoorstelbare dreiging. Het was nog niet duidelijk wat
radicalisme inhield, laat staan wat je er tegen kon doen. In de nota Weerbaarheid en
Integratiebeleid benoemt de minister dit ook:
"Omdat er nog weinig bekend is over de precieze verklaringsgronden en oplossingsrichtingen, is in
de plannen ter versterking van de weerbaarheid gekozen voor een generieke aanpak langs
verschillende actielijnen met een breed scala aan maatschappelijke partners. Binnen deze lijnen
worden de acties met opzet relatief kleinschalig gehouden, ingebed in een programmatisch aanbod
en in bepaalde gevallen voorafgegaan door verkennende pilots. In deze benadering zijn de
projecten gemakkelijker aan te passen aan veranderende omstandigheden, laagdrempelig voor
deelnemers en niet duurder dan grootschalige projecten, mits er strak projectmanagement wordt
gevoerd en mits opgedane kennis en ervaring systematisch wordt hergebruikt."
52 SIO, 27 februari 2007.
53 VON, 24 april 2007.
54 SIO, 5 juni 2007.
55 SIO, 12 november 2007.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 32
De keuze voor een dergelijke opzet is begrijpelijk. Door te experimenteren met
verschillende type projecten kon meer inzicht worden verworven in wat werkt en wat niet.
Er was sprake van gelijktijdige ontwikkeling en uitvoering: tijdens de uitvoering moest de
ontwikkeling doorgaan.
Dit experimentele karakter zorgde enerzijds voor ruimte: projecten konden indien nodig
worden aangepast. Dit betekende dat ook de samenwerkingsverbanden ruimte hadden
om na te gaan hoe de projecten vorm en inhoud moesten krijgen. Tegelijkertijd zorgde
juist het experimentele karakter voor complexiteit in het project. De opgave was op
zichzelf al niet eenvoudig omdat de LOM-samenwerkingsverbanden voor het eerst
dergelijke projecten moesten ontwikkelen en uitvoeren op een bovendien bijzonder
gevoelig thema. De LOM-organisaties, zo merkten meerdere respondenten op, zijn van
oudsher inspraakorganen (belangenbehartigers die contacten onderhouden tussen de
eigen achterban en de rijksoverheid). Het masterplan zorgde ervoor dat zij tevens
uitvoeringspartners werden. Dit stelt andere eisen aan de betreffende organisatie. Ook
op dit vlak was het continu experimenteren en leren.
Er was geen definitie van radicalisering en ook niet van binding. Er waren dan ook geen
duidelijke inhoudelijke kaders. Het experimentele karakter zorgde voor extra druk
vanwege de tussentijdse bijsturing en de onzekerheid omtrent het al dan niet continueren
van projecten.
De keuze voor het experimentele karakter was begrijpelijk, maar de vraag hierbij is wel of
de opgave daarmee niet te groot was. Het project was ook grootschalig en dat voor een
eerste keer. Het getuigt van durf van zowel het departement als van de LOM-
samenwerkingsverbanden dat voor deze opzet is gekozen. Hiermee zijn echter ook
risico's genomen. Op momenten heeft dit geleid tot knelpunten in de uitvoering van het
masterplan. Dit was met name het gevolg van verschillende beelden en verwachtingen
bij het departement en bij een of meerdere LOM-samenwerkingsverbanden (zie verder
onder bijsturing).
Resultaten op hoofdlijnen
Ruim acht duizend mensen hebben op een directe wijze te maken gekregen met een van
de projecten. Enkele tienduizenden mensen zijn indirect bereikt, via flyers of via websites
(zoals Islamwijzer.nl).
De opgave was niet eenvoudig, maar desondanks hebben de LOM-
samenwerkingsverbanden veel bereikt:
- er zijn enkele duizenden mensen direct bereikt met de georganiseerde activiteiten. Een
grotere groep is indirect bereikt. Er zijn zowel ouderen, jongeren als ook kinderen bereikt;
- er zijn heel verschillende type activiteiten georganiseerd waardoor veel ervaring is opgedaan
en zicht is ontstaan op wat werkt en wat niet;
- er is gewerkt met relatief beperkte middelen;
- vooral op het gebied van binding is veel in gang gezet;
- er zijn netwerken gestart en stageplaatsen gerealiseerd;
- mensen geactiveerd/geënthousiasmeerd;
- er is een bijdrage geleverd aan de bewustwording over en het bespreekbaar maken van
gevoelige maatschappelijke thema's, zowel binnen de verschillende achterbannen als
daarbuiten (publicitaire aandacht);
- de projecten hebben een kanaliseringfunctie gehad: mensen konden zich uitten,
onderwerpen zijn bespreekbaar gemaakt;
- er is veel materiaal ontwikkeld dat ook anderen kunnen benutten: dvd's, boekjes,
methodieken;
- enkele meer kwetsbare jongeren zijn bereikt, waarmee een bijdrage is geleverd aan het
verkleinen van de vatbaarheid voor radicalisering en in een enkel geval mogelijk de-
radicalisering;
- het project heeft bijgedragen aan de verdere organisatorische en bestuurlijke
professionalisering van de LOM- samenwerkingsverbanden;
- er is een waardevolle bijdrage geleverd aan een verdere emancipatie en weerbaarheid
binnen de verschillende achterbannen. Dit effect zou zichtbaar zijn in de ontspannen reactie
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 33
binnen de verschillende minderhedenpopulaties op gebeurtenissen met potentieel
maatschappelijke consequenties, zoals recentelijk de film Fitna.
De projecten zijn niet allemaal binnen de oorspronkelijk gestelde termijnen uitgevoerd. In
een aantal gevallen was de doorlooptijd van de projecten langer de gepland. Dit had
mede te maken met knelpunten in de onderlinge samenwerking, een relatief late opstart
van de tweede tranche en ervaren onduidelijkheid over de planning. Het departement
heeft wel toezicht gehouden op het naleven van de termijnen. Dit richtte zich echter
voornamelijk op de termijnen in het kader van eindafrekeningen of
voortgangsrapportages en niet zozeer op specifieke projecten. De financiële stromen zijn
adequaat gemonitoord en er is gericht gereageerd op door partners ervaren knelpunten
rond met name de onderlinge financieringsstroom tussen programmalijntrekker en
deelnemende samenwerkingsverbanden.
De projecten zijn grotendeels binnen de geplande budgetten gebleven. Hier is strak op
gestuurd door het departement. Eventuele aanvullende budgetten zijn alleen verstrekt na
een goede argumentatie en na een interne afweging over nut en noodzaak. Zelfs zodanig
dat ons inziens soms de inhoud van het project secundair was. Zo moesten alle projecten
worden gekort met een bepaald percentage in de tweede trance, zonder dat werd
gekeken bij welk LOM- project dit wel of niet kon. Dit is afgesproken tussen de
samenwerkingsverbanden.
Doelstellingen en het realiseren hiervan
De opdracht aan het LOM had meerdere doelstellingen. De hoofddoelstelling was het
bijdragen aan het vergroten van de binding en aan het tegengaan van radicalisering door
het van binnen uit vergroten van de weerbaarheid. Een nevendoel was het verder
activeren van de achterban van de samenwerkingsverbanden. Het is niet mogelijk om te
`meten' in hoeverre deze doelstellingen al dan niet zijn gehaald. Het is wel mogelijk om
aan te geven wat de resultaten zijn van de inspanningen.
De effecten van de inspanningen kunnen niet met zekerheid worden vastgesteld. Er is
geen nulmeting waarin de situatie van voor het masterplan in beeld is gebracht en die
kan worden vergeleken met de situatie na het masterplan. Er is bijvoorbeeld geen
onderzoek gedaan naar de beeld- en meningsvorming bij de achterban van de
samenwerkingsverbanden, als het gaat om binding en radicalisering. Dit wordt trouwens
ook onderkend in de nieuwe integratienota 2007-2011, mede naar aanleiding van twee
onderzoeksrapporten van het SCP en WODC.56 Gelet op de resultaten van de projecten,
is het echter wel aannemelijk dat de projecten effect hebben gehad op persoonlijk niveau
van deelnemers. Dit zijn weliswaar kleinschalige beleidseffecten, maar daarmee, zeker
op een complex en beladen onderwerp, van waarde.
De projecten hebben zowel kinderen, jongeren als ouderen bereikt. Deze projecten
hebben soms voorlichting verstrekt, soms moeilijke deuren (netwerken, stages) geopend
en soms ongenoegen en zorgen gekanaliseerd. Met name die mensen die nieuwe
inzichten hebben opgedaan over de Nederlandse samenleving alsmede diegenen die
barrières hebben zien verkleinen, zullen zich meer verbonden voelen met de
samenleving. In hoeverre ook de binding bij autochtonen is vergroot is moeilijk te zeggen.
Het ligt voor de hand dat met name autochtonen die niet negatief ten opzichte van
allochtonen stonden hebben meegedaan aan activiteiten.
56 Zie: TK 31 268, nr. 2, Integratienota 2007- 2011, vergaderjaar 2007- 2008, Nota Zorg dat je erbij hoort!, Den
Haag, november 2007, p.20 - 21.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 34
De bijdrage aan het tegengaan van radicalisering is ons inziens beperkt. Dit is
begrijpelijk. Een klein deel van de projecten richtte zich meer direct op het tegengaan van
radicalisering. De problematiek van (zorgen over) radicalisering speelden niet bij elk van
achterbannen van de samenwerkingsverbanden. Bovendien was de kennis over en het
inzicht in radicalisering nog beperkt. Dit noodzaakte tot een meer generieke aanpak. De
uitgevoerde projecten hebben ons inziens bijgedragen aan het verkleinen van de
voedingsbodem voor radicalisering doordat een deel van de frustraties kon worden geuit.
Ook is de bewustwording als het gaat om mogelijke radicalisering verhoogd, alleen al
door het feit dat het onderwerp expliciet besproken is met de achterban. In een aantal
individuele gevallen is ook aannemelijk dat de weerbaarheid van de deelnemers is
verhoogd. Er is niet specifiek gezocht naar vatbare jongeren met verminderde
weerbaarheid, behalve in een van de empowerment projecten van SMN. De door SMN
georganiseerde bijeenkomsten kregen veel aandacht op zogenoemde community pages
voor en over moslims op internet. De-radicalisering van reeds radicaliserende jongeren
maakte geen specifiek deel uit van het masterplan. De opgedane ervaringen en
ontwikkelde methodieken zijn waardevol, en naar onze inschatting nog immer actueel.
Het totaal aan uitgevoerde projecten geeft een beeld van een actieve achterban op een
toch gevoelig maatschappelijk thema. Zowel het directe als het indirecte bereik is relatief
groot. Het nevendoel van activering van de achterban is ons inziens gerealiseerd, al zal
dit niet voor de hele achterban gelden. Zoals ook onderzoekers van het SCP opmerken
zijn investeringen in sterke, inclusieve gemeenschappen an sich al belangrijk, omdat
deze mogelijkerwijs bijdragen aan het scheppen van gunstige voorwaarden voor het
aangaan van interetnische contacten.57 Een belangrijk nevendoel, waaraan door
gesprekspartners verschillende malen werd gerefereerd, is de verdere organisatorische
en bestuurlijke professionalisering van de LOM- samenwerkingsverbanden zelf. Die
professionalisering zou zichtbaar zijn geworden op maatschappelijke hoog-
risicomomenten zoals de film Fitna. De contacten tussen en met zelforganisaties,
achterbannen, LOM-samenwerkingsverbanden en overheidsinstituties zijn sterker
geworden, waardoor zij elkaar beter en sneller weten te vinden. De kwaliteit van de
informatie en onderlinge informatiestromen is verbeterd. Hierdoor kunnen beredeneerde
inschattingen gemaakt worden van mogelijk levende sentimenten of gevoelens in de
maatschappij. In een artikel in NRC Handelsblad wordt, onder andere door Paul Scheffer,
gesproken over groeiende emancipatie en weerbaarheid van minderheden.58
Hoewel in de beleidsnota expliciet werd ingezet op activiteiten voor vrouwen, is geen van
de projectvoorstellen die specifiek gericht waren op vrouwenemancipatie goedgekeurd.59
Totstandkoming van het masterplan en tussentijdse bijsturing
Zowel voor de LOM samenwerkingspartners als voor het departement was het
masterplan een experiment. Elk van de partners moest zoeken naar een passende vorm
en invulling, zowel van afzonderlijke projecten als wat betreft het totale project. De
totstandkoming van het masterplan is een belangrijk feit op zichzelf: hiermee hebben de
LOM samenwerkingsverbanden een krachtig signaal afgegeven, zowel naar de eigen
achterban als naar de gehele samenleving. Elk van de betrokken organisaties deelde de
zorg over de situatie in Nederland en de dreigende verslechtering van de verhoudingen
tussen bevolkingsgroepen.
57 Sociaal Cultureel Planbureau, Interventies voor integratie. Het tegengaan van etnische concentratie en
bevorderen van interetnisch contact, Den Haag, juli 2007, p. 218.
58 NRC Handelsblad, Polderende moslims, 5 april 2008:
www.nrc.nl/nieuwsthema/film_wilders/article1874169.ece/Polderende_moslims
59 Zie ook: MinJus, 11 juli 2006.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 35
Het komen tot een masterplan was echter niet eenvoudig. Ook het realiseren van
de gewenste aanscherping tussentijds bleek niet eenvoudig. Op een aantal punten was
sprake van andere verwachtingen of beelden bij de departementen en de
samenwerkingsverbanden:
- Separate projecten - gezamenlijke projecten;
- Losse projecten programmalijnen/clusters;
- Eigen achterban autochtonen betrekken;
- Meerjarige projecten/begroting verscheidene tranches.
Aanvankelijk hebben de samenwerkingsverbanden ieder afzonderlijke projecten
ontwikkeld. Elk van de samenwerkingsverbanden heeft zelf bepaald hoe de achterban
hierbij betrokken zou worden. Respondenten geven aan dat het beeld aanvankelijk was
dat elk van de samenwerkingsverbanden zelf afzonderlijke projecten mocht indienen.
Later bleek dat het de bedoeling was dat de samenwerkingsverbanden ook actief samen
aan projecten zouden werken. Dit bleek in de praktijk lastig. Alhoewel meerdere
samenwerkingsverbanden deelprojecten uitvoeren binnen een groter project, was er in
beperkte mate sprake van echt `gezamenlijke' projecten. In de meeste gevallen werd met
name de eigen achterban betrokken en bereikt. Het is begrijpelijk dat de focus lag op de
eigen achterban. Het gezamenlijk organiseren van projecten zou de samenwerking
tussen de samenwerkingsverbanden kunnen versterken, was de oorspronkelijke
gedachte. Zoals eerder aangegeven was de opdracht complex. Een gedwongen
samenwerking op projectniveau zorgde voor verdere complexiteit. Dit terwijl niet de
onderlinge binding van de achterbannen het probleem vormde, maar juist de binding met
de autochtone bevolkingspopulatie (zie onderstaande). .
Nadat een eerste totaaloverzicht van projecten was opgesteld, besloot het ministerie tot
het clusteren van de projecten met behulp van vier programmalijnen. De aanvankelijk
vier lijnen wijzigden toen de wijkgerelateerde initiatieven afvielen en de programmalijn
`overige projecten' werd geïntroduceerd. Gelet op de grote variëteit in projecten was het
verstandig om te clusteren. Op deze wijze ontstond meer inhoudelijke richting en
daarmee houvast.
Naarmate het project vorderde bleek dat het lastig was om autochtonen bij de projecten
te betrekken. Dit terwijl het belang van het betrekken van autochtonen steeds
nadrukkelijker als eis werd gesteld door het ministerie. Respondenten geven aan dat juist
vanwege de aard van de samenwerkingsverbanden (als belangenbehartigers namens
een minderheid), het niet vanzelfsprekend was dat er goede toegang is tot andere
maatschappelijke organisaties en/of overheden. Tegelijkertijd geldt dat binding per
definitie betrekking heeft op zowel autochtonen als allochtonen. Niet elk van de projecten
was even geschikt voor het betrekken van autochtonen. Tegelijkertijd zorgde juist deze
eis ervoor dat de samenwerkingsverbanden werden gedwongen om kritisch naar de
projecten te kijken en extra inspanningen te doen. Dit is ook gebeurd. Dit kostte meer
inspanning terwijl tijd en middelen beperkt waren, maar het paste bij het beoogde
karakter van het masterplan. Soms stuitten de vrijwilligers of anderen die probeerden om
autochtonen te werven voor activiteiten op onwil of onverschilligheid.
In de ontwikkeling van projecten zijn de samenwerkingsverbanden soms uitgegaan van
meerjarige projecten met een bijbehorende meerjarige begroting. Respondenten geven
aan dat pas later bleek dat er gewerkt zou gaan worden met meerdere zogenoemde
tranches. Dit betekende in enkele gevallen dat projecten voor een kortere periode
werden gefinancierd dan de periode waarvoor verplichtingen waren aangegaan. Ook
betekende het dat projecten soms tussentijds werden gestopt of niet werden verlengd.
Enkele respondenten geven aan dat mede hierdoor niet altijd de gewenste diepgang is
bereikt.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 36
Strak projectmanagement was een van de voorwaarden die door de minister nadrukkelijk
vooraf was benoemd om het masterplan te kunnen laten slagen. Daar maakt strakke
sturing vanuit het departement onlosmakelijk onderdeel van uit. Er is altijd durf nodig om
projecten voortijdig te stoppen of niet te continueren. De makkelijke weg zou zijn geweest
om elk van de verzoeken om subsidie te honoreren voor de volledige drie jaar. Het
departement durfde tussentijds keuzes te maken, mede gebaseerd op nieuwe of
aangescherpte inzichten. Hierbij geldt wel als aandachtspunt dat respondenten aangeven
dat de communicatie hierover niet altijd optimaal was. Er was beperkt sprake van het
gezamenlijk bespreken van nieuwe inzichten en ook het gezamenlijk verkennen van
benodigde aanscherpingen en aanpassingen (zie gezamenlijke ontwikkeling). Dit maakte
dat standpunten en besluiten van het departement niet altijd werden begrepen of niet als
tijdig werden ervaren in de communicatie (zie organisatie).
Selectie projecten:1e en 2e tranche
Zowel in de eerste tranche als in de tweede tranche zijn niet alle ingediende voorstellen
en verzoeken gehonoreerd door het departement. Het departement heeft een aantal
maal in overleggen en/of in brieven aangegeven welke criteria gehanteerd zouden
worden voor het wel of niet honoreren van voorstellen. Deze criteria zijn tussentijds een
aantal maal gewijzigd. Het departement heeft in reactie op het eerste masterplan en op
het masterplan voor de 2e tranche gereageerd, door eerst duidelijk te maken wat
kansrijke projecten waren alvorens over te gaan tot definitieve gunning. Op deze wijze
konden voorstellen eventueel worden aangepast zodat zij alsnog in aanmerking kwamen
voor financiering. Het departement bood ruimte tot overleg en ook tot meedenken. In de
uiteindelijke besluiten is expliciet aangegeven waarom projecten wel of niet doorgingen.
Hierbij werd verwezen naar de eerder geformuleerde criteria. Dit proces was zorgvuldig.
In een aantal gevallen zijn er alsnog nieuwe projecten ingediend en gehonoreerd. In
andere gevallen was ook de gevraagde uitwerking niet voldoende en werd een voorstel
opnieuw niet gehonoreerd. In een geval moest het departement op een negatief
gunningbesluit terugkomen nadat hiertegen bezwaar was gemaakt: een afgewezen
voorstel werd alsnog gehonoreerd. In een aantal gevallen was het voor de indiener van
het voorstel niet duidelijk waarom het voorstel was afgewezen, ook werd het relevante
criterium aangehaald. Dit bood niet altijd voldoende duidelijkheid.
In de selectie van projecten werd steeds gezocht naar balans. Zowel budgettair als qua
aantal projecten werd door het departement gezocht naar een gelijke verdeling tussen
projecten ie betrekking hadden op binding en op radicalisering. Ook moest de verdeling
over de clusters onderling niet te veel verschillen. Een dergelijke uniformiteit is achteraf
bezien enigszins kunstmatig omdat de aard van de problematiek maakt dat enkele
onderwerpen meer aandacht behoeven dan anderen.
Organisatie van de uitvoering
De uitvoeringsorganisatie voor het masterplan is een aantal maal onderwerp van
discussie geweest. Ook in de interviews gaven enkele respondenten aan dat zij
de gekozen structuur niet altijd goed vonden werken, zeker achteraf gezien.
Na de keuze voor het werken met programmalijnen, is besloten tot het benoemen van
trekkers per programmalijn. Deze trekkers kregen een belangrijke coördinerende rol,
zowel wat betreft de financiële stromen als wat betreft het monitoren van en rapporteren
over de voortgang aan het departement. Per (sub)project was er bovendien een
projectleider. Het alternatief zou zijn geweest om niet te werken met lijntrekkers, maar
alleen met de projectleiders. De financiële middelen zouden dan ook per
samenwerkingsverband worden geregeld. De organisatorische en financiële structuur
werd geleidelijk ontwikkeld en geïmplementeerd. Enkele projecten waren reeds gestart.
Voor de tweede tranche is gekozen voor het inzetten van een projectleider voor het hele
masterplan. Deze rol is ingevuld door een hiertoe ingehuurd extern bureau.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 37
Niet alle respondenten waren gelukkig met de gekozen structuur. Enkele respondenten
vonden de rol van programmalijntrekker niet altijd duidelijk, ook al was dit wel uitgewerkt
in een rolbeschrijving. De programmalijntrekkers zelf wisten ook niet altijd wat de
samenwerkingspartners van hen verwachtten. Elke lijntrekker vulde het voor een deel op
zijn eigen manier in. De financiële afwikkeling verliep soms moeizaam. Incidenteel nam
een lijntrekker een beslissing die negatieve gevolgen had voor een van de
samenwerkingsverbanden. Andere respondenten tonen zich positiever over de gekozen
structuur.
Het bleek voor de samenwerkingsverbanden lastig om te komen tot een algemeen
projectleider. Het departement moest uiteindelijk een besluit nemen. Een van de
samenwerkingsverbanden kon zich niet vinden in de eerder gekozen oplossing dat het
BSEM de projectleider zou aannemen en ook het overkoepelende financiële beheer zou
doen. Na discussie over de structuur besloot het departement om de structuur te
handhaven omdat de samenwerkingsverbanden niet tot een geaccordeerd alternatief
konden komen. De projectleider had een coördinerende rol. De besturen van de
afzonderlijke samenwerkingsverbanden behielden zeggenschap over de eigen projecten.
De ervaringen van de samenwerkingsverbanden met de projectleider verschillen
onderling sterk. Ook hierbij geldt dat er zowel positieve als meer negatieve beelden en
ervaringen zijn.
De discussies over de organisatie- en financieringsvorm hebben veel tijd en energie
gekost en gingen ten koste van de uitvoering. Hierbij geldt dat het naast inhoudelijk
zoeken, ook organisatorisch `zoeken' was. Ook hiermee was eerder geen ervaring
opgedaan, zowel niet bij de LOM samenwerkingsverbanden als bij het departement.
Achteraf bezien, zou een directe financiering van elk van de partners verstandig zijn
geweest. Al zou dit er toe hebben kunnen leiden dat er minder incentive was tot
afstemming en samenwerking.
Begeleiding en aansturing
De begeleiding door het departement wordt door respondenten wisselend beoordeeld.
Het departement heeft extra capaciteit ingezet om de uitvoering van het masterplan te
begeleiden. Ook namen medewerkers op momenten deel aan activiteiten die in het kader
van het actieplan werden georganiseerd. Naast enkele bilaterale contacten, was er een
vast aanspreekpunt voor de samenwerkingsverbanden bij het departement. In het
reguliere LOM overleg werd over de voortgang gesproken. Andere contacten betroffen
de officiële schriftelijke contacten. De programmalijntrekkers hadden tevens contact met
het departement over de voortgang.
De begeleiding van het project was een intensieve opgave voor het departement. Het
departement heeft aantoonbaar geïnvesteerd in het realiseren van voldoende capaciteit
hiervoor. Enkele respondenten twijfelen desondanks aan de betrokkenheid van het
departement en geven aan dat zij soms de indruk hadden dat het louter `symbolisch'
was. Anderen geven aan dat zij juist het gevoel hadden dat het departement er oprecht
en gedreven in zat. Enkele respondenten hadden meer senioriteit in de begeleiding op
prijs gesteld.
Overgang naar tweede tranche
In de tweede helft van 2005 zijn de samenwerkingsverbanden gestart met de uitvoering
van de gehonoreerde projecten. In korte tijd is veel in gang gezet en bereikt. Ook werd
duidelijk welke projecten moeizamer liepen en wat terugkerende knelpunten waren. In
maart 2006 vroeg het departement om een aangepast plan voor de tweede tranche. Ons
beeld is dat na het enthousiasme en de vaart van de eerste tranche, de overgang naar
de tweede tranche een stuk lastiger was. Er ontstond discussie tussen de
samenwerkingsverbanden en het departement over het beschikbare budget: het
ingediende plan kostte een veelvoud van het door het departement aangegeven
beschikbare budget. Ook ontstond in deze periode discussie over de organisatorische en
financiële organisatie van het project. Ondertussen werd de overeengekomen termijn
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 38
voor rapportages en afwikkeling met regelmaat overschreden. Enkele nieuwe
projectvoorstellen werden afgewezen en het lukte niet goed om de voorstellen tijdig en
adequaat aan te passen aan de gestelde voorwaarden. Ons beeld is dat het departement
in deze fase relatief stevig heeft moeten sturen om de voortgang te bewerkstelligen.
Ondertussen was duidelijk geworden hoe intensief het project was en hoeveel tijd en
energie dit de samenwerkingsverbanden kostte.
Ook in 2006 en 2007 is goed werk verricht door de samenwerkingsverbanden en hebben
de projecten resultaat opgeleverd. Terecht heeft het departement op een aantal
momenten stevig gestuurd op voortgang. Ondanks de resultaten is onze indruk dat de
overgang van eerste naar tweede tranche moeizaam is verlopen om allerlei redenen,
zowel in de relatie samenwerkingsverbanden en departement als in de onderlinge
samenwerking tussen de samenwerkingsverbanden. Er is ons inziens teveel tijd en
energie gaan zitten in discussies en knelpunten en dit lijkt ten koste te zijn gegaan van
het enthousiasme en uiteindelijk van de resultaten.
Gezamenlijke inhoudelijke ontwikkeling
Het masterplan is geboren vanuit een gevoel van urgentie en naar aanleiding van een
verzoek van de Rijksoverheid. Alhoewel er in beperkte mate gezamenlijk is nagedacht
over een probleemdiagnose en over eventuele oplossingen, was er wel een gedeeld
gevoel van urgentie. Ook werd de noodzaak om de binding te versterken onderkend door
alle partners. Echter, in de verdere ontwikkeling, uitvoering en bijsturing, was er weinig
tot geen ruimte voor het gezamenlijk monitoren van de maatschappelijke ontwikkelingen
en van de inhoudelijke ontwikkelingen op het gebied van binding en radicalisering. De
contacten tussen het departement en de samenwerkingsverbanden, maar ook tussen de
samenwerkingsverbanden onderling, betrof voornamelijk de voortgang van het project.
Tussentijdse gezamenlijke evaluaties of besprekingen van relevante publicaties (IMES-
rapport, AIVD- rapportages, RMO- rapport) vonden niet plaats. De oorspronkelijke
probleemdiagnose is niet gezamenlijk herijkt. Het departement heeft bijgestuurd, onder
meer in reactie op nieuwe inzichten (zoals het IMES onderzoek), maar deze inzichten zijn
niet of beperkt onderling gedeeld.
De vele projecten hebben interessante inzichten en beelden opgeleverd. Het COT
beschikt over een groot deel van verslagen van afzonderlijke bijeenkomsten en over
rapportages op projectniveau. Naast voortgangsinformatie bieden deze stukken veel
informatie over hoe de deelnemers denken/dachten over de situatie in Nederland, over
de eigen situatie en over eventuele knelpunten en oplossingen. De informatie was nuttig
voor het aanscherpen van de probleemanalyse, maar ook voor de beleidsvorming. De
inzichten betroffen onder meer het onderwijs, de arbeidsmarkt, integratie, jeugdbeleid en
andere onderwerpen. Deze ervaringen zijn relevant voor direct betrokken individuen. Ook
zijn de grote lijnen opgenomen in de voortgangsrapportages aan het departement. De
vraag is echter wel of deze informatie optimaal is benut. Respondenten geven aan dat er
weinig tijd was tot inhoudelijk verdieping, zowel op het departement als bij de
samenwerkingsverbanden. De voortgangsrapportages werden voornamelijk benut voor
het monitoren van de voortgang. Onderliggende documenten zijn niet allemaal verstrekt
aan het departement en zijn ook niet allemaal opgevraagd. Alhoewel individuele
beleidsambtenaren de ervaringen met de projecten hebben meegenomen in de eigen
activiteiten, is de mate waarin de beschikbare informatie is benut voor de beleidsvorming
beperkt. Wel zijn ervaringen benut voor onder meer de vanuit WWI geïnitieerde
krachtwijken- aanpak, zoals de meerwaarde van kleinschalige projecten op straat- of
zelfs portiekniveau. Opvallend is wel dat de oorspronkelijke actielijn van wijkgerelateerde
projecten niet is gehonoreerd. De belangrijkste verklaring voor het onderbenutten van de
informatie is de schaarse tijd en capaciteit bij alle betrokkenen.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 39
In de voortgangsrapportages en eindrapportages is aangegeven wat de resultaten en
effecten zijn van de projecten. Ook is aangegeven wat de eventuele lessen en
knelpunten zijn. Hiertoe is een vast format gebruikt. Dit zorgt ervoor dat de belangrijkste
punten overzichtelijk kunnen worden weergegeven. Evaluaties van projecten betroffen
met name interne evaluaties die zijn verwerkt in de voortgangsrapportages. Er hebben
geen externe evaluaties plaatsgevonden.
In de voortgangsrapportage aan de Tweede Kamer is aangegeven door V&I dat er een
brede evaluatiebijeenkomst heeft plaatsgevonden. Het COT heeft niet kunnen
beschikken over nadere informatie over een dergelijke bijeenkomst.
Projectmatige lessen
Enkele LOM samenwerkingsverbanden hebben bilateraal ervaringen gedeeld over
projecten en elkaar ook advies en tips gegeven over hoe een project uit te voeren. Wij
hebben geen verslagen gezien van bijeenkomsten waarin expliciet ervaringen werden
gedeeld en lessen werden benoemd met betrekking tot het organiseren en uitvoeren van
activiteiten en projecten.
Het departement heeft lessen benoemd als het gaat om de vormgeving en uitvoering van
een project als het masterplan. Deze lessen zijn onder meer benut bij het ontwikkelen en
uitvoeren van projecten rond eergerelateerd geweld, samen met enkele van de LOM-
samenwerkingsverbanden.
Masterplan en actieprogramma Forum
Het LOM-masterplan en het actieprogramma DRWS van Forum zijn voor een deel
parallel ontwikkeld en uitgevoerd. Beide projecten zijn separaat begeleid door het
departement. Beide projecten kenden eigen voortgangsrapportages en beschikkingen.
Vanaf het begin heeft het departement gepleit voor het zoveel als mogelijk aansluiting
zoeken tussen de samenwerkingsverbanden en Forum. In een aantal gevallen is dit ook
nadrukkelijk als voorwaarde voor honorering benoemd, met name in de tweede tranche.
Ook heeft het departement toegezegd een overleg te organiseren tussen het
departement, Forum en de LOM- samenwerkingsverbanden.
Een dergelijke samenwerking en afstemming was ook nodig, zo gaven respondenten
aan. Voor een succesvol project waren twee componenten nodig: 1) de doelgroep (deels
bestaande uit de achterban) die bereikt moest worden en 2) toegang tot
maatschappelijke organisaties en overheden met wie moest worden samengewerkt. De
LOM samenwerkingsverbanden beschikten voornamelijk over een achterban (eerste
component) en Forum over de institutionele contacten (tweede component). Toch is de
samenwerking slechts beperkt tot stand gekomen. Voor enkele specifieke projecten geldt
dat Forum en LOM-projecten zijn `samengevoegd'. Ook heeft er tussen Forum en
afzonderlijke LOM- organisaties samenwerking plaatsgevonden, vanwege goede
onderlinge (persoonlijke) contacten. Over de gehele linie was de samenwerking niettemin
beperkt. Er zijn geen ervaringen uitgewisseld tussentijds en er is ook niet gezamenlijk
gesproken over relevante inhoudelijke ontwikkelingen. Voor zover wij hebben kunnen
nagaan heeft de voorgenomen gezamenlijke bijeenkomst nooit plaatsgevonden. Wel zijn
twee bijeenkomsten belegd op het ministerie waarin Forum en LOM-partners overlegd
hebben gevoerd over taakverdeling.
De aangestelde coördinator bij WWI had mede tot taak om afstemming tussen Forum en
de LOM-samenwerkingsverbanden tot stand te brengen. Ook in de
voortgangsbespreking van DRWS heeft WWI aandacht gevraagd voor de aansluiting bij
specifieke projecten van de LOM-samenwerkingsverbanden.
Aansluiting lokale aanpak
In de periode waarin het masterplan is ontwikkeld en uitgevoerd, hebben enkele
gemeenten gewerkt aan een eigen actieprogramma of aan afzonderlijke projecten. Ook
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 40
tal van welzijnsinstellingen en scholen hebben eigen initiatieven genomen.60 Er worden in
de periode van 2005 tot en met 2006 regelmatig discussiebijeenkomsten en symposia
georganiseerd. Verscheidene politiekorpsen werken aan eigen trainingen, met name
gericht op het herkennen van radicalisering en het voorkomen van terrorisme. In de nota
Lokale en justitiële aanpak van radicalisme en radicalisering pleit de minister van BZK
voor een lokale aanpak van radicalisering met een centrale rol voor de gemeenten.61
Achteraf bezien stellen wij vast dat het LOM-masterplan en de geleidelijke ontwikkeling
van de lokale aanpak (gemeentelijk en vanuit professionals) zich parallel hebben
ontwikkeld. De gemeentelijke inspanningen, de inspanningen vanuit eerstelijns
organisaties en de LOM inspanningen zijn nauwelijks samengekomen. Hierbij geldt dat
elk van de betrokken instanties een eigen bewustwordingstraject en zoektocht door heeft
gemaakt. Dit is deels onvermijdelijk. Ook de nationale overheid zocht naar een adequate
aanpak, waaronder de wijze van ondersteunen van gemeenten en anderen. Echter,
naarmate de ontwikkeling doorging, lag het meer voor de hand dat de LOM activiteiten
en de ontwikkeling van de lokale aanpak meer nadrukkelijk werden verbonden. Dit is niet
gebeurd. De externe communicatie over het masterplan was beperkt. Er zijn bijvoorbeeld
geen brieven, flyers of kranten verspreid onder gemeenten. Dit terwijl het wel nadrukkelijk
de bedoeling was om gemeenten en andere instanties te betrekken. Achteraf gezien zou
een gerichte communicatiestrategie nuttig zijn geweest. Dit had het bereik, en met name
het bereik van autochtonen en van potentiële samenwerkingspartners, kunnen vergroten.
Omgekeerd geldt ook dat het voor gemeenten die werkten aan een aanpak moeilijk was
om gericht de ervaringen van elders, zoals van de LOM partners, aan te boren. Met het
nieuwe kenniscentrum NUANSA wordt de beschikbare informatie gebundeld en
beschikbaar voor iedereen.
Incidenteel raakte de werelden van de lokale aanpak en het masterplan elkaar wel nadrukkelijk. Tijdens
een presentatie bij een bijeenkomst over de lokale aanpak eind 2005 geeft een vertegenwoordiger namens
de LOM-samenwerkingsverbanden aan, hoe de aansluiting vanuit gemeenten gevonden kan worden:
- De gemeenten kunnen samenwerken met het LOM om bekendheid te geven aan de uitvoering van
de projecten in de eigen gemeente;
- De gemeenten kunnen instellingen uit de eigen infrastructuur materieel ondersteunen om
combinatieprojecten mogelijk te maken met het LOM;
- De gemeenten kunnen eigen wensen voor projecten tegen radicalisering en bevordering binding
neerleggen bij het LOM voor ontwikkeling en uitvoering en deze mede financieren;
- De gemeenten kunnen de uitkomsten van de LOM projecten (good practices) overnemen en deze
inbedden in haar regulier en nieuw beleid;
- De gemeenten kunnen naast materiële ook andere voorwaardenscheppende maatregelen treffen
om de LOM projecten mogelijk te maken. Bijvoorbeeld het stadhuis beschikbaar stellen voor
bepaalde bijeenkomsten zoals de gemeente Zoetermeer doet voor het houden van een Islam
conferentie;
- De gemeenten kunnen hun diensten de opdracht geven om ook een inhoudelijke bijdrage te leveren
aan de uitvoering van de LOM projecten;
- De gemeenten kunnen meewerken om ruimte binnen de eigen organisatie beschikbaar te stellen om
de doelstellingen van de projecten te doen halen. Bijvoorbeeld het scheppen van stageplaatsen voor
allochtone jongeren binnen de eigen organisatie;
- De gemeenten kunnen ook participeren in de speciale LOM overleggen (de zogeheten
integratieraden) met de minister van Integratie en vreemdelingen zaken.
60 Zie onder meer COT, Van ogen en oren naar het hart van de aanpak: de rol van eerstelijnswerkers bij het
tegengaan van polarisatie en radicalisering, 2008.
61 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Lokale en justitiële aanpak van radicalisme en
radicalisering, Den Haag, september 2005.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 41
Samenwerkingspartners
In de ontwikkeling en uitvoering van projecten hebben de LOM-
samenwerkingsverbanden samengewerkt met tal van organisaties. Enkele tientallen
instanties zijn betrokken, van musea tot gemeenten en scholen. Ook werknemers- en
werkgeversorganisaties en sportorganisaties zijn betrokken. Het welzijnswerk is in
mindere mate betrokken. Dit geldt ook voor partners als de politie. Dit laatste kon juist
interessant zijn in verband met eventuele vooroordelen over de rol van de politie en
beelden van discriminatie. In veel gevallen waren de contacten tijdelijk, maar desondanks
is op deze wijze wel gewerkt aan het versterken van de bewustwording.
In enkele projecten zijn actief deskundigen geraadpleegd en soms ingezet als spreker,
trainer of begeleider.
De externe communicatie over de projecten was beperkt. Wel is gebruik gemaakt van
aankondigingen op internet, flyers in enkele gevallen en brieven die zijn verstuurd aan
mogelijk geïnteresseerde partners (zie ook borging). In enkele gevallen is aandacht
vanuit de media geweest voor projecten.
Succesfactoren projecten
Op basis van de analyse van de uitgevoerde projecten, constateren wij dat de volgende
factoren hebben bijgedragen aan het welslagen van projecten:
- De specifieke benadering van de eigen achterban op een wijze die aanspreekt bij
die achterban.
- Het soms bewust scheiden van doelgroepen en het gericht aanspreken van een
groep (bijvoorbeeld Turken en Marokkanen niet samen benaderen als íslamieten,
daarvoor zijn er te grote onderlinge verschillen).
- Het benutten van de goede contacten van aangesloten minderhedenorganisaties
voor het gericht benaderen van de doelgroep (zoals SMN als het gaat om het
benaderen van jongeren voor een project tegen radicalisering).
- Het gericht opbouwen en voorbereiden van een project: eerst inventariseren van
behoeften/situatie (interviewrondes, expertmeeting etc) en dan een methode
ontwikkelen, toepassen en aanpassen.
- Het werken met projecten gericht op het vergroten van binding waarbij door de
deelnemers vanuit verschillende bevolkingsgroepen wordt toegewerkt naar een
gezamenlijk succes (zoals rappen bij jongeren en ouderen samen op weg, of
spontane aanvulling WOII tentoonstelling, of dvd maken met leerlingen). De impact
van de positieve ervaring is daarmee groter.
- Het geleidelijk aan, onder meer door gerichte sturing van het departement,
afstappen van het organiseren van eenmalige discussiebijeenkomsten. Deze
bijeenkomsten blijven vaak oppervlakkig qua inhoud en verzanden niet zelden in
`debatteerwedstrijdjes'.
- Het gericht investeren in projecten levert resultaat op. Dit betreft zowel de
investering in mensen, in vertrouwen, in tijd en in financiële randvoorwaarden.
- Getoonde creativiteit, bijvoorbeeld in het bereiken van de doelgroep (zoals bij
het IOC project ouderparticipatie: het benaderen van ouders via Chinese
weekendscholen en niet via de Nederlandse docenten).
Borging
De mogelijkheden om borging van opgedane kennis en inzichten te realiseren zijn niet
optimaal benut. Sommige LOM- partners gaven aan als organisatie zelf over te weinig
financiële en organisatorische capaciteit te beschikken om de beschikbare kennis actief
te verspreiden. Hier zijn in een aantal gevallen zeker pogingen toe gedaan, bijvoorbeeld
het versturen van lespakketten richting onderwijsinstellingen. Ook de continuering van
projecten bleek complex, mede vanwege beperkte eigen financiële middelen.
De beëindiging van de subsidie betekende daarmee veelal de stopzetting van projecten.
Opgemerkt moet worden dat beide aspecten (kennisborging- en verspreiding en
voortzetting van waardevolle projecten) niet tot de directe verantwoordelijkheid van de
LOM- partners behoort. Van origine zijn zij immers inspraakorganen.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 42
Niet geheel duidelijk is of de LOM-samenwerkingsverbanden vanuit het ministerie zijn
geconsulteerd in de aanloop naar de ontwikkeling van het actieplan Polarisatie en
radicalisering 2007-2011. In dit actieplan wordt echter niet ingegaan op de opgedane
ervaringen met en binnen het LOM-masterplan. Wel roepen de LOM
samenwerkingsverbanden in een gesprek62 de minister van WWI op, de ervaringen met
het masterplan te benutten in het krachtwijkenbeleid. Met name het belang van
structurele contacten (in plaats van incidentele ontmoetingen) voor bevordering van de
sociale cohesie wordt onderstreept. Van een verdere actie naar aanleiding hiervan is ons
niets bekend.
Niet alle projecten zijn geëvalueerd. Er was geen standaard werkwijze of opzet wat
betreft de evaluatie van projecten. Slechts in enkele gevallen is bijvoorbeeld aan
deelnemers gevraagd hoe zij het desbetreffende project beoordeelden.
De geplande gezamenlijk eindconferentie ter afsluiting van het LOM- masterplan is
(vooralsnog) niet gerealiseerd. Dit wordt betreurd door de samenwerkingsverbanden
omdat het uitvoeringstraject, waaraan in 2004 gezamenlijk werd begonnen, zodoende
nooit tot een gezamenlijke einde is gebracht.
De met het masterplan en met DRWS opgedane inzichten binnen WWI zijn beperkt
geborgd, zo is onze indruk. Er zijn veel nieuwe medewerkers die weinig tot geen kennis
hebben van de trajecten die in het kader van de nota Weerbaarheid en Integratiebeleid
zijn uitgevoerd. De vele verslagen en andere inhoudelijke producten zijn niet makkelijk
toegankelijk of beschikbaar.
62 Gespreksnotitie Wijkverbetering en Integratiebeleid. Datum onbekend.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 43
4. Overkoepelende bevindingen en ruimte voor versterking
4.1 Inleiding
In dit afsluitende hoofdstuk presenteren wij onze overkoepelende bevindingen.
Vervolgens geven wij aan wat ons inziens de resultaten van de inspanningen zijn
geweest en welke good practices en succesfactoren kunnen worden geïdentificeerd.
Wij geven tevens aan waar ons inziens ruimte zit voor versterking. De bevindingen
moeten worden bezien tegen de achtergrond van het experimentele karakter van de
beide actieprogramma's (LOM en Forum). Zoals ook blijkt uit de toelichting in eerdere
hoofdstukken, waren er bij de start van de aanpak nog veel onbeantwoorde vragen.
De actieprogramma's maakten deel uit van het eerste antwoord op een nog relatief
onbekend probleem: radicalisering.
4.2 Overzicht uitgevoerde projecten
In totaal zijn 45 projecten (ten dele of geheel) uitgevoerd in het kader van de beide
actieprogramma's, inclusief enkele hieraan gerelateerde projecten van Forum.
De meeste projecten bestonden uit meerdere deelprojecten.63
Forum LOM-samenwerkingsverbanden
1. Project Nieuwland 1. Jongeren en ouderen samen op weg/Landelijke
bijeenkomsten cultureel erfgoed
2. Uitwisselingsprogramma tussen middelbare 2. Jongerenconferentie
scholieren en studenten
3. Leergang Islam en Moderniteit 3. Voorlichting via Websites
4. Vrouwenmoskee 4. Mediadebat met opinieleiders
5. Moskeebezoeken* 5. Bijeenkomsten tegen radicalisering/ Tegengaan
radicalisering door versterking eigen identiteit
6. Expertmeeting radicalisering 6. Conferentie Politieke Islam
7. Persoonlijke coaching voor leiderschap 7. Studiedagen Imams
8. Training debat en dialoog 8. Tweede Wereldoorlog in de West/Gezamenlijke
geschiedenis
9. Summer school 9. Viering 5 mei Dag van de vrijheid
10. Netwerken Veiligheid en Sociale Cohesie** 10. Zomerschool
11. Project BrugOver: Inter-generationele 11. Voorlichting VMBO scholen
gesprekken
12. Stimuleringsfonds voor burgerinitiatieven 12. Stimulering ouderparticipatie
13. Campagne Zelfbeelden (of `Jouw identiteit, 13. Succesvolle rolmodellen
mijn identiteit')
14. Vrouwensalon 14. Waarden en normen in de opvoeding
15. Servicecentrum Integratie* 15. Koranschool
16. Model-masterclass voor lokale bestuurders 16. Stageplaatsen en stagemarkten
17. Deskundigheidsbevordering voor 17. Arbeidsmarkt: gescheiden netwerken tot elkaar
professionals brengen
18. Werkconferentie lokaal islambeleid 18. Netwerk hoogopgeleide vluchtelingen
19. Publicaties `Islam in zakformaat' 19. Kadertraining bestuurders/ Effectief persoonlijk
leiderschapstraining jongeren
20. Ontwikkelingen in de islambeleving van 20. Regionale werkbijeenkomsten
jongeren***
21. Pedagogiek in de moskee 21. Leven in vrijheid
22. Kennisdossier moskeebouw
De politieke islam verklaard
`Peerprojecten islam, identiteit en ethiek'
63 * Dit project is gerelateerd aan DRWS, maar vormt hier geen onderdeel ervan.
** Het Netwerk Sociale Cohesie (NSC) werd aanvankelijk als apart project opgezet. Later is het NSC
ondergebracht binnen DRWS.
*** De eerste monitor was niet ondergebracht binnen DRWS. De tweede en derde monitor zijn onderdeel van
DRWS.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 44
4.3 Overkoepelende bevindingen
Op basis van de evaluatie komen wij tot de volgende overkoepelende bevindingen:
1. Beide actieprogramma's hadden deels een experimenteel karakter. Er heeft
tussentijdse sturing plaatsgevonden, maar het is beperkt gelukt om, in de overgang
tussen de eerste en tweede tranche, nieuwe inhoudelijke inzichten mee te nemen.
Dit is wel gebeurd in het nieuwe werkprogramma van Forum.
2. De beide actieprogramma's hebben goede resultaten opgeleverd (zie onder). In
totaal zijn ten minste 15.000 mensen direct bereikt en vele tienduizenden mensen
zijn indirect bereikt. Er is geen totaaloverzicht van resultaten bijgehouden door
WWI. Het kostte ons veel moeite om achteraf dit overzicht te creëren.
3. De effecten van beide programma's zijn moeilijk meetbaar, maar het is aannemelijk
dat op enige schaal effecten zijn behaald:
- De bewustwording bij de achterban van de LOM-samenwerkingsverbanden
is vergroot;
- er is sprake van verdere activering en emancipatie van de achterban van
de LOM-samenwerkingsverbanden;
- er is kennis gedeeld en er is zijn inzichten opgedaan. De onderzoeken
hebben bijgedragen aan het vergroten van het inzicht in de onderliggende
problematiek;
- Het is aannemelijk dat de weerbaarheid van een deel van de deelnemers
aan de activiteiten is vergroot;
- De bijdrage aan het vergroten van de binding tussen bevolkingsgroepen lijkt
beperkt omdat niet duidelijk is in hoeverre mensen met negatiever beelden over
andere bevolkingsgroepen zijn bereikt. Het betreft eerder de binding van
minderheden met de Nederlandse samenleving;
- Bij enkele personen zal ook de vatbaarheid voor radicalisering zijn verkleind
of zelfs sprake zijn van het stoppen van een beginstadium van radicalisering.
4. WWI heeft nadrukkelijk gezorgd voor sturing en keuzes op hoofdlijnen. Ook zijn
steeds expliciete criteria gehanteerd voor honorering (zie specifieke bevindingen
LOM).
5. De mate van vernieuwing in de tweede tranche is beperkt. Het betreft met name
het continueren van reeds gestarte projecten. Wel zijn enkele projecten afgerond in
de eerste tranche en zijn andere voorstellen (van de LOM-
samenwerkingsverbanden) niet gehonoreerd. Doordat de tweede tranche zowel
2006 als 2007 betrof zijn nieuwe inzichten uit 2006 maar beperkt verwerkt.
6. Het is slechts beperkt gelukt om tot samenwerking tussen Forum en de LOM-
samenwerkingspartners te komen. Ook zijn geen lessen uitgewisseld tussen
Forum en de LOM-samenwerkingsverbanden, noch tussentijds, noch aan het slot.
Binnen enkele projecten is wel samengewerkt.
7. De eindevaluatie heeft te lang op zich laten wachten. Het kostte respondenten
soms moeite om de ervaringen terug te halen. Tegelijkertijd waren de
respondenten zonder uitzondering blij dat er alsnog een eindevaluatie werd
uitgevoerd.
8. De borging is deels gerealiseerd door middel van het vastleggen van ervaringen in
publicaties of bijvoorbeeld in gecreëerde netwerken. Het is onduidelijk in hoeverre
beleidsmatige borging heeft plaatsgevonden. In de integratienota 2007-2011 is
weinig terug te vinden van eventueel geleerde lessen vanuit beide
actieprogramma's.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 45
Specifieke aanvullende bevindingen per actieprogramma
Forum: Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving
1. Forum heeft vanaf de start gewerkt op basis van een eigen probleemanalyse.
Deze analyse bood houvast in de vormgeving en uitwerking van de verschillende
projecten.
2. Forum heeft actief beschikbare kennis (publicaties e.d.) en geplande en ontplooide
activiteiten verspreid onder betrokken ambtenaren en bestuurders, bijvoorbeeld via
het Servicecentrum Integratie. Ook zijn de opgedane kennis en inzichten
meegenomen in het nieuwe actieprogramma Democratische Rechtsorde,
Maatschappelijke Betrokkenheid.
LOM: Niet naast elkaar, maar met elkaar
1. Er is met grote inzet door velen gewerkt aan de uitvoering en ondanks enkele
knelpunten is er relatief veel bereikt (zie verder onder 4.4 Resultaten). De LOM-
samenwerkingsverbanden zijn hierin teveel door het departement als één
organisatie gezien en behandeld. Er was onvoldoende oog voor de benodigde
pluriformiteit, zowel financieel als qua doelstellingen.
2. De samenwerking tussen de LOM-samenwerkingsverbanden verliep op momenten
stroef. Het is beperkt gelukt om tot gezamenlijke projecten te komen. De `eigen'
projecten hebben in het algemeen het gewenste resultaat opgeleverd.
3. De overgang naar de tweede tranche van het LOM-actieplan is niet soepel
verlopen waardoor het accent te veel kwam te liggen op procedures, financiële
afwikkeling en discussie over de organisatiestructuur voor de uitvoering. Het
departement heeft niet slagvaardig gereageerd en heeft de afstemming te veel bij
de partners zelf laten liggen daar waar bijvoorbeeld een tussentijdse evaluatie had
kunnen helpen.
4. V&I had weinig tijd en capaciteit beschikbaar om zelf en met de uitvoeringspartners
samen te investeren in inhoudelijke analyse en/of bijsturing. Onderliggende
verslagen en rapportages zijn onvoldoende benut voor de eigen gedachtevorming
en beleidsvorming.
5. De communicatie vanuit het departement over subsidievoorwaarden en criteria
voor honorering van activiteiten met de LOM-samenwerkingsverbanden verliep niet
altijd goed: de partners werden onvoldoende `meegenomen' in de ontwikkeling
6. Binnen het LOM- masterplan is niet gewerkt met een gezamenlijke
probleemdiagnose. Hierdoor zijn bepaalde kernbegrippen onduidelijk gebleven.
Het houvast bij het ontwikkelen en uitvoeren van projecten was hierdoor beperkt.
7. Binnen het masterplan lag het zwaartepunt bij projecten gericht op het vergroten
van de maatschappelijke binding. Het tegengaan van radicalisering is
vormgegeven binnen enkele specifieke activiteiten.
8. Tot slot heeft een verdere organisatorische en bestuurlijke professionalisering
plaatsgevonden van organisaties binnen het LOM en verbetering van
contactrelaties met de verschillende achterbannen.
4.4 Resultaten
Binnen de kaders van DRWS is veel bereikt. Het actieprogramma heeft de volgende
resultaten gehad (zie ook deel II van de rapportage: fact sheets per project):
- Er is meer inzicht ontstaan in succesfactoren van projecten gericht op
het tegengaan van radicalisering en polarisatie.
- Er zijn enkele duizenden mensen direct bereikt met de uitgevoerde projecten.
Het gaat dan om het actief participeren in de projecten. Enkele tienduizenden
hebben kennis kunnen nemen van de opbrengsten van de projecten, met name
door middel van de vele publicaties en de informatie op websites.
- Deelnemers aan projecten hebben hun frustraties, boosheid en eventuele zorg
kunnen uiten (kanaliseringsfunctie).
- Enkele tientallen jongeren zijn meer intensief begeleid en getraind en er zijn peer
education projecten opgezet.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 46
- Enkele honderden ambtenaren, professionals (welzijnswerk, politie, justitiële
jeugdpartners) en bestuurders hebben masterclasses gevolgd en/of deelgenomen
aan expert meetings.
- Er is meer inzicht ontstaan in de belevingswereld van jonge moslims in Nederland,
met name door middel van de uitgevoerde belevingsonderzoeken.
- Er zijn honderden vrouwen bereikt die eerder moeilijk te bereiken waren. Projecten
als de vrouwenmoskee en vrouwensalon hebben laten zien dat deze groep wel
bereikbaar is en ook bereid is om actief deel te nemen en de eigen stem te laten
horen.
- Er zijn tal van organisaties betrokken bij de projecten, waaronder enkele tientallen
scholen voor voortgezet onderwijs.
- Er is ook internationale kennis en ervaring naar Nederland gehaald. In de summer
schools zijn internationale experts ingeschakeld om met de jongeren in gesprek en
discussie te gaan.
- Er is een ruim aanbod aan onderzoeksrapporten, methodieken handboeken en
inhoudelijke publicaties gerealiseerd, als onderdeel van DRWS. Deze resultaten
zijn beschikbaar voor een ieder die werkt aan of denkt over het opstarten van
vergelijkbare projecten.
- Er heeft kennisoverdracht plaatsgevonden richting direct betrokken ambtenaren.
Ook is bijgedragen aan de netwerkvorming van WWI.
- Ook is een bijdrage geleverd rond het beperken van (mogelijke) maatschappelijke
onrust rond de aankondiging en het vertonen van de film Fitna.
De opgave was niet eenvoudig, maar desondanks hebben de LOM-
samenwerkingsverbanden veel bereikt:
- Er zijn enkele duizenden mensen direct bereikt met de georganiseerde activiteiten.
Een grotere groep is indirect bereikt. Er zijn zowel ouderen, jongeren als ook
kinderen bereikt.
- Er zijn heel verschillende type activiteiten georganiseerd waardoor veel ervaring is
opgedaan en zicht is ontstaan op wat werkt en wat niet.
- Er is gewerkt met relatief beperkte middelen.
- Vooral op het gebied van binding is veel in gang gezet.
- Er zijn netwerken gestart en stageplaatsen gerealiseerd.
- Mensen geactiveerd/geënthousiasmeerd.
- Er is een bijdrage geleverd aan de bewustwording over en het bespreekbaar
maken van gevoelige maatschappelijke thema's, zowel binnen de verschillende
achterbannen als daarbuiten (publicitaire aandacht).
- De projecten hebben een kanaliseringfunctie gehad: mensen konden zich uitten,
onderwerpen zijn bespreekbaar gemaakt.
- Er is veel materiaal ontwikkeld dat ook anderen kunnen benutten: dvd's, boekjes,
methodieken.
- Enkele meer kwetsbare jongeren zijn bereikt, waarmee een bijdrage is geleverd
aan het verkleinen van de vatbaarheid voor radicalisering en in een enkel geval
mogelijk de-radicalisering.
- Het project heeft bijgedragen aan de verdere organisatorische en bestuurlijke
professionalisering van de LOM- samenwerkingsverbanden.
- Er is een waardevolle bijdrage geleverd aan een verdere emancipatie en
weerbaarheid binnen de verschillende achterbannen. Dit effect zou zichtbaar zijn in
de ontspannen reactie binnen de verschillende minderhedenpopulaties op
gebeurtenissen met potentieel maatschappelijke consequenties, zoals recentelijk
de film Fitna.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 47
4.5 Succesfactoren
De belangrijkste succes factoren van DRWS van Forum waren:
- Een stevige probleemanalyse en analyse van oplossingen als basis. Op deze wijze
kon steeds gericht worden nagegaan/getoetst of en zo ja hoe, eventuele projecten
konden bijdragen aan een oplossing voor geconstateerde problemen. De eigen
analyse gaf houvast, zowel in de ontwikkeling als in de uitvoering.
- De combinatie van projecten. Het zijn niet de afzonderlijke projecten, maar het
totaal, dat uiteindelijk kan zorgen voor het grootste resultaat en effect.
- De samenwerking met externe deskundigen: IMES, Clingendeal, Verweij Jonker,
internationale deskundigen.
- Het continu ook onderling en met externe deskundigen aanscherpen van de eigen
probleemanalyse.
- Het kunnen vertrouwen op signalen van tal van personen in de samenleving die
hun zorgen deelden met Forum.
- Het gericht benaderen van jongeren die zelf bezig waren met het geloof en met
de eigen plaats in de samenleving (summerschools).
- Het kunnen aanscherpen van projecten en kunnen verwerken van eerdere
ervaringen, omdat projecten langere tijd doorliepen en meerdere malen konden
worden aangeboden.
- Het intensief voorbereiden van projecten.
- Het combineren van de uitvoering van projecten met onderzoek (zoals voor Brug
over Slotervaart, of in het meerjarig onderzoek naar beleving van moslimjongeren).
- Het gericht evalueren van projecten. Van de meeste projecten zijn (interne of soms
externe) evaluaties beschikbaar.
- Het borgen van ervaringen door parallel aan de uitvoering ook te werken aan
het vastleggen van methodieken.
- Het beschikken over een organisatie met expertise en middelen, ook buiten de
specifieke projecten. Binnen Forum kon gebruik worden gemaakt van vele andere
collega's en specialisten, bijvoorbeeld ook op het gebied van ICT, etc.
Bemoeilijkende factoren waren:
- Het aansluiten bij de gemeenten verliep niet altijd soepel. Hiervoor zijn
verschillende oorzaken aan te geven, waaronder het nog prille karakter van de
lokale aanpak van radicalisering en het ontbreken van vaste aanspreekpunten
binnen de lokale overheidsinstituties.
- Het bereiken van orthodoxe jongeren en jongeren met een mogelijk grotere
vatbaarheid bleek moeilijk.
- De communicatie met WWI en met enkele van de gemeenten kon beter en op
momenten meer tijdig.
De belangrijkste succesfactoren van het LOM-masterplan waren:
- De specifieke benadering van de eigen achterban op een wijze die aanspreekt bij
die achterban.
- Het soms bewust scheiden van doelgroepen en het gericht aanspreken van een
groep (bijvoorbeeld Turken en Marokkanen niet samen benaderen als íslamieten,
daarvoor zijn er te grote onderlinge verschillen).
- Het benutten van de goede contacten van aangesloten minderhedenorganisaties
voor het gericht benaderen van de doelgroep (zoals SMN als het gaat om het
benaderen van jongeren voor een project tegen radicalisering).
- Het gericht opbouwen en voorbereiden van een project: eerst inventariseren van
behoeften/situatie (interviewrondes, expertmeeting etc) en dan een methode
ontwikkelen, toepassen en aanpassen.
- Het werken met projecten gericht op het vergroten van binding waarbij door de
deelnemers vanuit verschillende bevolkingsgroepen wordt toegewerkt naar een
gezamenlijk succes (zoals rappen bij jongeren en ouderen samen op weg, of
spontane aanvulling WOII tentoonstelling, of dvd maken met leerlingen). De impact
van de positieve ervaring is daarmee groter.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 48
- Het geleidelijk aan, onder meer door gerichte sturing van het departement,
afstappen van het organiseren van eenmalige discussiebijeenkomsten. Deze
bijeenkomsten blijven vaak oppervlakkig qua inhoud en verzanden niet zelden in
`debatteerwedstrijdjes'.
- Het gericht investeren in projecten levert resultaat op. Dit betreft zowel de
investering in mensen, in vertrouwen, in tijd en in financiële randvoorwaarden.
- Getoonde creativiteit, bijvoorbeeld in het bereiken van de doelgroep (zoals bij
het IOC project ouderparticipatie: het benaderen van ouders via Chinese
weekendscholen en niet via de Nederlandse docenten).
Bemoeilijkende factoren waren:
- De onderlinge samenwerking verliep niet altijd soepel.
- Het bereiken van autochtonen was moeilijk, soms qua organisatie soms ook qua
bereidwilligheid van autochtonen.
- Het gezamenlijk tussentijds leren vond nagenoeg niet plaats.
- Er was onduidelijkheid in de communicatie vanuit en met het departement over
belangrijke keuzes in het project.
4.6 Good practices
Er zijn waardevolle ervaringen opgedaan met de uitvoering van de DRWS en met de
masterplan projecten. Enkele projecten bleken niet succesvol, terwijl andere projecten
succesvoller waren dan gedacht. Ons inziens zijn de good practices met name die
projecten die resulteren in een intensief contact met jongeren of ouderen waaraan zij zelf
actief moeten deelnemen. De discussies en debatten waren waardevol als het ging om
het vergroten van de bewustwording, het uiten van emoties en het benoemen van
zorgen, maar die stap is inmiddels gezet. Ook onderzoek is en blijft waardevol, maar
meer als randvoorwaarde.
Good practices zijn:
- De intensieve coaching en begeleiding van jongeren (stage, peer education, zowel
Forum als LOM).
- De 4/5 mei projecten (omdat dit het mogelijk maakt om grote groepen jongeren
bewust te maken van de geschiedenis).
- De summerschool van Forum (omdat hiermee jongeren direct voor hen relevante
vragen en beelden kunnen uitwisselen en deskundigen kunnen raadplegen in een
veilige omgeving)
- De zomerschool van het LOM (in de oorspronkelijke opzet).
- De vrouwenmoskee en vrouwensalon (omdat hiermee een moeilijk bereikbare
groep wordt bereikt).
- Intergenerationele gesprekken en ouderparticipatie (feitelijk opvoedondersteuning
op het grensvlak tussen thuis en school) (omdat hiermee belangrijke onderliggende
vraagstukken worden blootgelegd en bij wordt gedragen aan het verkleinen van
de vatbaarheid voor radicalisering).
- Kennisoverdracht en -uitwisseling tussen deskundigen en lokaal bestuur in de
vorm van masterclasses.
- Projecten die zich richten op het samenbrengen van de jongere en oudere
generatie zijn een good practice (LOM, Forum-project BrugOver) omdat uit
onderzoeken blijkt dat xenofobie ook bij ouderen voorkomt. Positieve ervaringen
kunnen negatieve beelden doorbreken of nuanceren. Aandachtspunt is wel dat
gezocht wordt naar ouderen die negatief denken over minderheden.
- Belevingsonderzoek jonge moslims zoals uitgevoerd door Forum (omdat dit
aanscherping en bijsturing mogelijk maakt in reactie op ontwikkelingen bij een deel
van de doelgroep).
- Training Korandocenten (omdat dit aantoonde dat het mogelijk was om deze groep
te bereiken, daar waar deze groep eerder voor beleidsmakers onzichtbaar was en
onbereikbaar leek).
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 49
4.7 Ruimte voor versterking
Op basis van de uitgevoerde evaluatie komen wij tot de volgende mogelijkheden voor
verdere versterking van het beleid en van de wijze waarop met projecten wordt
omgegaan.
Beleidsmatig
1. Kom intern binnen WWI tot een gezamenlijke, actuele en geëxpliciteerde analyse
van de problematiek rond polarisatie en radicalisering: wat speelt er in de
samenleving en hoe kan WWI bijdragen aan een oplossing? Zorg voor een
periodieke herijking van deze analyse.
2. Kom alsnog tot een definitie van binding die wordt benut als kader voor beleid.
Geef aan of het gaat om de binding van minderheden met de samenleving, of om
binding tussen bevolkingsgroepen, of beiden. Geef ook aan in hoeverre het
onderdeel van het beleid is, om polarisatie tegen te gaan. Dit gaat verder dan het
vergroten van binding.
3. Voorkom het te snel uitbreiden van de doelgroep van activiteiten naar allochtoon
en autochtoon. Creëer ruimte voor specifieke projecten gericht op autochtonen,
mede gebaseerd op de vragen en zorgen die bij hen leven. Houd hier rekening
mee bij het zoeken van samenwerkingspartners: deze moeten passen bij de
doelgroep en hen ook kunnen bereiken.
4. Zorg voor een steviger koppeling met het stimuleren en ontwikkelen van de lokale
aanpak: sluit gemeenten aan en werk actief aan het betrekken van
trekkersgemeenten, BZK en de VNG. Lokale ervaringen hebben een directe relatie
met nationale vraagstukken rond de interpretatie van de scheiding van kerk en
staat, het omgaan met salafisme (en breder orthodoxie), de opleiding van
professionals, etc. Werk de in de nota Zorg dat je erbij hoort! aangekondigde
intensivering en structurele inbedding in het lokale beleid verder uit en
communiceer dit richting beoogde partners.
5. Benut zowel de procesmatige als inhoudelijke lessen bij de verdere ontwikkeling
van de wijkaanpak.
6. Draag zorg voor een expliciete en intensieve interdepartementale
kennisuitwisseling met die departementen op wiens beleidsterrein de projecten
direct betrekking hebben. Informeer hen gericht over de resultaten van
(deel)projecten en stimuleer de directe input van deze departementen in projecten.
Een voorbeeld hiervan betreft het delen van de ervaringen met de aan opvoeding
gerelateerde projecten, met diegenen die werken aan de verdere ontwikkeling van
Centra voor Jeugd en Gezin.
7. Stel de opbrengsten van deze evaluatie (rapportage en fact sheets) beschikbaar
op de websites van de LOM-partners, het Expertisecentrum Religie en
Samenleving (Res) van Forum en NUANSA. Zorg ervoor dat de ontwikkelde
methodieken en opgestelde publicaties bereikbaar en beschikbaar zijn via
dergelijke websites.
Projectmatig
8. Besteed in grotere projecten met externe partners zoals Forum en een of meerdere
LOM-samenwerkingsverbanden specifiek aandacht aan het ook met hen
doordenken en bespreken van de probleemdiagnose.
9. Zorg ervoor dat relevante nieuwe inzichten uit onderzoeken, politieke debatten en
de actualiteit, expliciet worden besproken met uitvoeringspartners op relevante
projecten. Expliciteer de wijze waarop deze inzichten al dan niet worden vertaald in
aanscherping of bijsturing van projecten. Stel dit als voorwaarde in de
subsidiebeschikking aan derden.
10. Voorkom een verzakelijking van de aansturing van projecten met derden. Zorg
ervoor dat er voldoende tijd en capaciteit is om kennis te nemen van de resultaten
en effecten van deze projecten. Zorg voor voldoende capaciteit om tijd te vinden en
te houden voor periodieke inhoudelijke reflectie intern.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 50
11. Investeer bij het werken met meerdere partners in pluriformiteit: zorg ervoor dat de
aanpak, financiering en ook inhoudelijke accenten passend zijn voor de betrokken
organisaties. Durf problemen te benoemen en deze ook gericht te agenderen bij
het desbetreffende LOM-samenwerkingsverband.
12. Vermijd in de samenwerking met de LOM-samenwerkingsverbanden, het creëren
van extra coördinatielagen, zoals programmalijntrekkers. Doe direct zaken met elk
van de betrokken samenwerkingsverbanden en spreek het bestuur van de
samenwerkingsverbanden aan op de gewenste afstemming en samenhang.
Investeer in stevige externe begeleiding.
13. Combineer grote projecten met een passende communicatiestrategie. Onderscheid
in deze strategie specifieke doelstellingen, doelgroepen en op doelgroepen
afgestemde communicatiekanalen en communicatieboodschappen.
14. Koppel waar mogelijk de uitvoering van projecten aan gericht onderzoek dat dient
als input voor de projecten en dat dient als meting van resultaten en effecten (waar
mogelijk).
15. Draag zorg voor tussentijdse externe evaluaties in aanvulling op intern uitgevoerde
evaluaties van projecten.
16. Kom vanuit het ministerie alsnog tot een gezamenlijke afsluiting van de uitvoering
van het LOM-masterplan en de afsluiting van DRWS.64 Een mogelijkheid hiertoe is
het organiseren van een slotconferentie. Benut deze afsluiting om aansluiting te
zoeken bij de lokale aanpak (van gemeenten, scholen, welzijnsorganisaties etc.)
en om eerder betrokken partners opnieuw te wijzen op het belang van het
bijdragen aan de binding en aan het tegengaan van radicalisering.
Wij constateren dat een deel van de eigen ervaringen en leerpunten inmiddels door WWI
zijn toegepast in het kader van de regeling Ruimte voor contact (strakkere kaders, best
practices toegankelijk maken, website, en dergelijke) en ook in het project rond het
tegengaan van eergerelateerd geweld (beperkt aantal betrokken LOM
samenwerkingsverbanden, communicatie over het project extern en dergelijke).
64 Forum heeft in mei 2007 reeds een eigen afsluitende conferentie georganiseerd.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 51
Bijlage 1 Evaluatievragen
1. Wat waren de doelstellingen van de projecten?
2. Welke veranderingen werden beoogd in gedrag, opvattingen en houding van
de doelgroep?
3. Zijn de doelstellingen in de loop van de tijd verschoven?
4. Hoe zijn de programma's verlopen?
5. Hoe doelmatig en transparant was het proces waarbij de programma's tot stand
zijn gekomen?
6. Welke succes- en knelpunten zijn ervaren?
7. Zijn er nieuwe aspecten aan de uitvoering toegevoegd die niet in het beleidskader
waren opgenomen?
8. Welke activiteiten zijn ondernomen?
9. Wat is de aard (inhoud), vorm, intensiteit/frequentie, kwaliteit en het bereik van
deze activiteiten geweest?
10. Waren de juiste materiële en andere randvoorwaarden aanwezig?
11. Is gezorgd voor een zo breed mogelijke uitstraling van de activiteiten
(communicatiestrategie)?
12. Welke doelgroepen zijn bereikt (type en omvang)?
13. Is wat betreft het bereik van de doelgroepen voldaan aan de in de beschikking
gestelde voorwaarden?
14. Voldoen de keuzes voor de projecten aan de doelstellingen van het beleid zoals
die in de nota zijn geformuleerd?
15. Wat zijn `good practices'?
16. Zijn er projecten aan te wijzen die zeker niet herhaald dienen te worden?
17. Welke concrete verbeterpunten voor toekomstig beleid zijn er aan te geven?
18. Hoe is samengewerkt tussen de partners, met het departement en met andere
partners (gemeenten, maatschappelijke instellingen)?
19. Is wat betreft de samenwerking voldaan aan de in de beschikking gestelde
voorwaarden?
20. In hoeverre is het mogelijk de resultaten en effecten van de activiteiten te bepalen?
Zijn er veranderingen in gedrag, opvattingen en houding waarneembaar?
21. Hoe beoordelen betrokkenen het effect van de activiteiten zelf?
22. Is rekening gehouden met in de beschikking gestelde criteria ten aanzien van
borging?
23. Is actief gezocht naar de follow-up in andere projecten en naar inbedding in reeds
lopen beleid van lokale overheden en/of andere instellingen?
24. In hoeverre hebben de uitgevoerde programma's de zelforganisaties geholpen bij
hun emancipatieproces?
25. Hebben ze de achterban door middel van deze projecten kunnen activeren?
26. Is de achterban meer betrokken geraakt bij desbetreffende zelforganisatie?
27. Zijn de zelforganisaties in staat gebleken om de juiste mensen in te zetten op
de juiste plek?
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 52
Bijlage 2 Toelichting ontwikkelingen integratiebeleid tot aan de nota
In deze bijlage gaan wij nader in op enkele onderwerpen die van belang zijn als context
bij het masterplan en het actieprogramma van Forum. Achtereenvolgens gaan wij in op
maatschappelijke ontwikkelingen en het integratiebeleid in de periode 2000 2004 en op
de ontwikkelingen rond het tegengaan van radicalisering tot aan het verschijnen van het
masterplan en het actieplan.
2000-2004: Integratiebeleid voorzichtig in beweging
De nota Weerbaarheid en Integratiebeleid markeert een belangrijk moment in het
integratiebeleid. In de nota zijn inzichten verwerkt die geleidelijk aan zijn opgedaan in de
periode van 2000 tot en met eind 2004. In deze periode is het denken over en het
integratiebeleid zelf geleidelijk aan gewijzigd. Dit onder invloed van maatschappelijke
veranderingen en onder invloed van een nieuw kabinet.
Invloedrijke gebeurtenissen
In deze periode komt internationaal terrorisme wereldwijd hoog op de agenda te staan na
de aanslagen in de Verenigde Staten op 11 september 2001. De aanslagen zijn
gepleegd door terroristen die zich beroepen op hun interpretatie van de Islam. Ook in
Nederland is de maatschappelijke en politieke schok groot. `Islamitisch' terrorisme wordt
een angstbeeld. In Nederland ontstaat beroering nadat zou blijken dat de aanslagen niet
door iedereen worden veroordeeld: een deel van de moslimbevolking in Nederland zou
de aanslagen steunen. Er is met name aandacht voor `feestvierende' moslimjongeren in
Ede. Hiermee gaat in ieder geval een deel van de maatschappelijke discussie over de
wijze waarop in moslims in Nederland tegen de aanslagen aankijken. Deze discussie
wordt mede gevoed door enkele onderzoeken.
Op 18 september 2001 maakt de directeur van Forum, Instituut voor Multiculturele
Ontwikkeling, de resultaten bekend van een enquête die is uitgevoerd door het blad
Contrast. Forum is uitgever van dit blad. Uit het onderzoek blijkt onder meer dat vijf
procent van de moslims in Nederland de aanslagen steunt en tweederde van hen `een
beetje tot volledig' begrip heeft voor de aanslagen.65 In reacties worden zowel de
uitkomsten als het onderzoek zelf bekritiseerd.66 Een soortgelijke enquête van het
gerenommeerde bureau Intomart ondersteunt echter de bevindingen, en stelt zelfs dat 10
procent van de moslims in Nederland achter de aanslagen staat en een ruime
meerderheid (73 procent) zou vinden dat Nederland geen steun moet verlenen aan de
Amerikaanse oorlog tegen het terrorisme.
Er doen zich in de nasleep van de aanslagen in New York enkele incidenten voor in
Nederland, gericht tegen moslims. `De Islam' wordt nadrukkelijk een maatschappelijk en
politiek discussiepunt. De discussie over `allochtoon' en `autochtoon' wordt hiermee
verbreed: religie, en met name de Islam, gaan onderdeel uitmaken van discussie over
het integratiebeleid. Deze en andere onderwerpen voeden een maatschappelijke
onvrede die zich mede vertalen in significante politieke ontwikkelingen, zoals de opkomst
van Pim Fortuyn. Na de moord op Fortuyn in mei 2002 komt de onvrede tot uitbarsting en
doen zich ongeregeldheden voor. De partij van Fortuyn, de Lijst Pim Fortuyn (LPF), boekt
een belangrijke overwinning in de Tweede Kamerverkiezingen in 2002.
In maart 2003 zetten de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk de oorlog in tegen
Irak en het bewind van Saddam Hoessein, vanwege het vermeende bezit van
massavernietigingswapens. Nederland verleent politieke steun aan de militaire operatie
tegen Irak, maar ziet af van een militaire bijdrage.
65 NRC Handelsblad, 19 september 2001.
66 Zie voor een analyse onder meer een in opdracht van de minister van Grote Stedenbeleid uitgevoerde
analyse van de mediaberichtgeving na de aanslagen van 11 september 2001 door Meindert Fennema van het
IMES. Fennema, M., Persstemmingen na 11 september; IMES, UvA, Amsterdam, p. 11- 12.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 53
De VNG constateert "dat de negatieve toon van de landelijke politiek en de media het
werk van het lokale bestuur sterk bemoeilijkt. Waar het lokale bestuur werkt aan sociale
cohesie, wordt door uitlatingen van de landelijke politiek en in de media juist ingezoomd
op verschillen." Dit stelt de VNG in de Lokale Integratie Agenda (oktober 2003).
Twijfels aan het integratiebeleid: onderzoek en nieuw beleid
Begin 2000 publiceert Paul Scheffer een artikel in het NRC Handelsblad, genaamd `Het
multiculturele drama'. Deze beschouwing, door velen gezien als een aanval op de
multiculturele samenleving, beschrijft hoe in Nederland mensen van een verschillende
etnische afkomst langs elkaar heen leven en hoe dit, tot op dat moment, niet wordt
geadresseerd in de politiek. Het artikel vormde het begin van een groot debat in
Nederland en een turbulente periode in de politiek. Zoals Scheffer in 2002 schrijft is de
kern van de zaak dit: `Het zelfbeeld van een tevreden en verdraagzame natie is aan het
schuiven geraakt. We moeten overdenken wat ons als samenleving bindt en die
zoektocht kent geen gemakkelijke antwoorden. Maar het ontlopen van die vraag heeft
ertoe geleid dat een rauwer antwoord dan wenselijk is op de loer ligt.' 67
Op initiatief van het Kamerlid Marijnissen besluit de Kamer op 19 september 2002 tot het
instellen van een parlementair onderzoek naar het gevoerde integratiebeleid. De Kamer
stelt hiertoe een Tijdelijke Commissie Onderzoek Integratiebeleid geïnstalleerd onder
voorzitterschap van het Kamerlid Blok.68
Nog voor het verschijnen van het rapport, presenteert het kabinet haar integratiebeleid.
Het kabinet concludeert dat `een té groot deel van de minderhedenbevolking op té grote
afstand van de Nederlandse samenleving' staat. `Er is afstand in sociaal en cultureel
opzicht en er is afstand in economisch opzicht.'69
a. `Inzet van dit integratiebeleid is het verminderen van de afstand tussen
minderheden en de autochtone bevolking in sociaal, cultureel en economisch
opzicht. Het is een beleid dat allochtone én autochtone burgers en
maatschappelijke organisaties en instellingen wil prikkelen en uitdagen om de
integratie zelf ter hand te nemen.' 70
Het kabinet spreekt van een omslag in het integratiebeleid:
`In het integratiebeleid is van oudsher veel nadruk gelegd op de acceptatie van verschillen tussen
minderheden en de autochtone bevolking. Daar is niets mis mee, maar niet zelden werd dit
opgevat als zou de aanwezigheid van allochtone etnische groepen in de samenleving een waarde
op zich vormen, een verrijking tout court. Men verliest dan uit het oog dat niet alles wat anders is
daarom ook waardevol is. Met het cultiveren van eigen culturele identiteiten valt geen afstand te
overwinnen. De eenheid van onze samenleving moet juist worden gevonden in wat de deelnemers
met elkaar gemeen hebben, wat zij met elkaar delen. Dat is, naar de mening van het kabinet, dat
ze burgers zijn van één samenleving. Gedeeld burgerschap voor allochtone en autochtone
ingezetenen is het doel van het integratiebeleid.'
Tezamen met de presentatie van de brief over het Integratiebeleid Nieuwe Stijl
presenteert het kabinet de Rapportage Integratiebeleid Minderheden 2003. In deze
rapportage wordt onder meer geconcludeerd dat er sprake is van maatschappelijke
verharding die zich onder meer negatief richt op (een deel van) de moslimbevolking in
Nederland.
67 Scheffer, P., Het land van aankomst, Amsterdam, 2007.
68 TK 28 689, nr. 1, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2002- 2003, Den Haag, 27 november 2002.
69 TK 29 203, nr. 1, Rapportage Integratiebeleid Etnische Minderheden 2003, vergaderjaar 2003- 2004, Den
Haag, 16 september 2003, p. 7
70 Idem, p. 8
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 54
De commissie Blok presenteert op 19 januari 2004 haar eindrapport getiteld `Bruggen
Bouwen'.71 De Commissie analyseert hierin de integratie van minderheden en het
integratiebeleid in de periode 1970-2003. Het kabinet reageert in mei 2004 op het
rapport. In de reactie geeft het kabinet onder meer aan dat het eigen nieuwe beleid in
een aantal belangrijke opzichten verschilt van het eerdere integratiebeleid.72 In de reactie
gaat het kabinet ook expliciet in op het tegengaan van radicalisering. Dit in het licht van
zowel het risico van rekrutering voor internationaal terrorisme als het risico van een
zichzelf versterkende spiraal van wantrouwen tussen moslim en niet-moslims:73
`De strijd van moslimterreurgroepen tegen de westerse samenleving, de jihad, stelt de acceptatie
van moslims en van de islam ernstig op de proef. De twijfel die is ontstaan over de loyaliteit van
hier levende moslims aan de Nederlandse samenleving roept op zijn beurt weer tegenreacties bij
moslims op. Zij willen niet worden aangesproken op het fundamentalisme en extremisme van een
kleine groep.
Het moslimterrorisme is in de eerste plaats een reëel veiligheidsprobleem. Gebleken is dat ook in
ons land rekrutering voor de jihad plaatsvindt. Een klein deel van de moslimjeugd blijkt gevoelig
voor de antiwesterse propaganda van de rekruteurs. Maar de uitwerking van terrorisme en
rekrutering is breder. Er is een levensgroot risico dat moslims en de publieke opinie terecht komen
in een zichzelf versterkende spiraal van wantrouwen ten opzichte van elkaar. Het zal duidelijk zijn
dat dit de integratie van de 900.000 moslims in Nederland geen goed doet.
Daar zijn noch de moslims, noch de rest van de samenleving bij gebaat. De bestrijding van het
islamitische terrorisme vergt een brede aanpak, zoals beschreven in de nota `Terrorisme' van 24
juni 2003. Aandachtspunten hierbij zijn ook maatregelen ten aanzien van voedingsbodems voor
terrorisme en samenwerking tussen bij de aanpak betrokken partijen. Een positieve ontwikkeling
hierbij is dat nu ook vanuit de moslimgemeenschap zelf openlijk afstand wordt genomen van
radicale tendensen en uitingen.'
b. Vanuit integratieperspectief is het van belang dat de overheid met de moslims in
gesprek blijft. Het gemeenschappelijke belang van de onderkenning van de
gevaren van het extremisme en de rekrutering dient daarbij voorop te staan. Het
kabinet zal initiatieven vanuit de moslimgemeenschap die versterking beogen van
het bewustzijn van deze gevaren ondersteunen. Voor een concrete aanpak is een
zorgvuldige voorbereiding een eerste vereiste. Commitment vanuit de betrokken
groepen is een voorwaarde. Pas al dit is verkregen zal een concreet plan van
aanpak worden gepresenteerd.'
Wat opvalt in het integratiebeleid, is dat hierin het zwaartepunt ligt bij radicalisering en
vervreemding, en dat binding niet aan de orde wordt gesteld. Zowel het benoemen van
datgene wat de bevolking bindt, de manier waarop deze binding kan plaatsvinden, en de
verhouding van het voorgestelde en gevoerde integratiebeleid hiermee worden niet
benoemd.
Daarnaast valt op dat de houding van allochtone burgers slechts marginaal aan bod
komt. Behalve dat Nederlandse moslims niet `niet (...) aangesproken op
het fundamentalisme en extremisme van een kleine groep', is van hun visie op een wél
gewenste aanpak niet terug te lezen.
Respondenten geven dan ook aan dat de verhouding tussen het LOM en de regering niet
altijd positief was. Er was kritiek op het integratiebeleid. Tegelijkertijd was er wel
regelmatig contact met de minister van Vreemdelingenzaken en Integratie (V&I) over
door het LOM geagendeerde vraagstukken.
71 TK 28 689, nr. 9, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2003- 2004, Eindrapport.
72 TK 28 689, nr. 17, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2003- 2004, Den Haag, mei 2004, p. 24- 25.
73 Idem, p. 26- 27.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 55
1998-2004: Radicalisering
De AIVD (en eerder de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) waarschuwde in 1998 voor
aspecten van de politieke islam.74 Sinds 1998 rapporteert de BVD/AIVD met enige
regelmaat over onderwerpen als terrorisme, radicalisering, maar ook extreem rechts en
vormen van activisme. Radicalisering als onderwerp speelde met name als het ging om
rekrutering in Nederland voor het internationale terrorisme, met doelwitten buiten
Nederland. Een klein deel van de jongeren in Nederland met een moslimachtergrond
bleek vatbaar voor rekrutering. Een ander dossier dat speelt rond deze tijd is inmenging
van met name Saoedische organisaties, die door middel van financiële ondersteuning
invloed uitoefenden op de religieuze vorming in een deel van de moskeeën en
islamitische organisaties.75 Ook zorgen over antiwesterse sentimenten speelden op,
onder meer op enkele scholen.
Er zijn verscheidene individuen binnen de Marokkaanse gemeenschap die zich zorgen
maken over radicalisering onder met name jongeren. Het gaat daarbij zowel om de
negatieve houding tot de Nederlandse en Westerse samenleving en ook om een
interesse in radicaal islamitisch gedachtegoed. Multicultureel Instituut Forum waarschuwt
in een vertrouwelijke notitie in 2003 voor radicalisering. In de periode 2003 en 2004 wordt
het onderwerp enkele maken besproken met het ministerie van Justitie en met andere
deskundigen. Het onderwerp radicalisering speelde als zodanig niet in de Tweede Kamer
of in het overleg met gemeenten.
2004 De moord op Theo van Gogh: beleid versneld aangepast
Op 4 november 2004 wordt Theo van Gogh vermoord. De dader is een extremist die zich
beroept op de Islam. De moord op Theo van Gogh kwam als een schok voor Nederland.
In reactie op de moord voert de minister van V&I nog dezelfde dag overleg met onder
meer de LOM- samenwerkingspartners en met Forum.
Later op de dag sturen de ministers van Justitie en BZK, mede namens de minister van
Vreemdelingenzaken en Integratie een brief aan de Kamer over de moord.76
c. `Het kabinet heeft voorts met waardering kennisgenomen van de reacties van
verschillende islamitische organisaties, die met afschuw hebben gereageerd op
deze verwerpelijke daad. Voorkomen moet worden dat bevolkingsgroepen in
Nederland tegenover elkaar komen te staan. Daarom heeft de minister voor
Vreemdelingenzaken en Integratie hedenmiddag overleg gevoerd met de
minderheden en moslimorganisaties te weten het Landelijk Overlegorgaan
Minderheden (LOM), het Contactorgaan Moslims en Overheid (CMO) en het
FORUM, het Instituut voor Multiculturele Ontwikkeling. Aan het eind van deze
bijeenkomst hebben deze organisaties en de minister gezamenlijk verklaard dat zij
deze daad veroordelen en dat zij alle geledingen van de Nederlandse samenleving
oproepen om met elkaar de strijd aan te binden tegen radicalisering en geweld.
De minister voor Vreemdelingenzaken en Integratie is vanavond ook aanwezig
geweest bij de bijeenkomst op de Dam in Amsterdam. Ook is heden een brief
uitgegaan naar alle gemeentebesturen waarin een oproep wordt gedaan om in
overleg te treden met vertegenwoordigers van de lokale gemeenschappen. De
burgemeester van Amsterdam heeft dit overleg hedenmiddag reeds gevoerd.'
74 Zie: BVD, Politieke islam in Nederland, Leidschendam, 1998 en BVD, De Democratische rechtsorde en
islamitisch onderwijs. Buitenlandse inmenging en anti- integratieve tendensen, februari 2002.
75 AIVD, Saoedische invloeden in Nederland, Den Haag, 2004.
76 www.aivd.nl/actueel-publicaties/parlementaire/brief_aan_tweede.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 56
In een tweede brief, op 10 november, geeft het kabinet aan welke maatregelen zullen
worden getroffen. Het kabinet kondigt maatregelen aan op verscheidene
beleidsterreinen. Een van de clusters van maatregelen betreft `Integreren, binden en
isoleren':77
`Nodig is een tegenstrategie die berust op twee pijlers. De eerste bestaat uit het ideologisch en
sociaal tegengaan en isoleren van stromingen binnen de islam die de gewelddadige strijd tegen de
Westerse samenleving actief propageren of passief ondersteunen. Duidelijk moet worden dat hun
acties uiteindelijk kansloos zijn en worden afgewezen door vrijwel allen uit naam van wie ze
worden uitgevoerd. De tweede pijler bestaat uit het versterken van de binding van allochtonen aan
de Nederlandse samenleving door het wegnemen van belemmeringen tot sociale en economische
deelname. De maatschappelijke perspectieven van allochtone jongeren die zich op welk niveau
dan ook hebben gekwalificeerd voor de arbeidsmarkt mogen niet worden gefrustreerd door een
vooringenomen afwijzing door arbeidsorganisaties.
Voor beide pijlers van de tegenstrategie geldt dat ze alleen dan resultaat kunnen opleveren
wanneer dit daadwerkelijk een gezamenlijk project is van allochtonen én autochtonen. Geweld
roept tegengeweld op en dit kan gemakkelijk leiden tot een wij-zij tegenstelling die iedere effectieve
bestrijding van extremisme bij voorbaat onmogelijk maakt. De Islam is een gegeven in Nederland
en moslims dienen op voet van gelijkheid met anderen die hun geloof belijden, de bescherming van
de wet te genieten en de maatschappelijke eerbiediging van hun diepste gevoelens en overtuiging.
Daartoe komt er in de eerste plaats een programma van acties dat tot doel heeft een tegenwicht te
bieden aan radicale stromingen binnen de islam. Dit actieprogramma is er op gericht de
bewustwording van de gevaren van radicalisering te bevorderen. Door middel van een veelheid
van interventies wil dit programma professionals in het onderwijs, de politie, de
(jeugd)hulpverlening, toerusten om alerter te kunnen reageren op en tegenwicht te kunnen bieden
tegen (beginnende) vormen van radicalisering. Als onderdeel van het programma zal ook
informatie worden gegenereerd tegen het radicaal-politieke islamitisch gedachtegoed. Opvattingen
van liberaal-islamitische denkers en publicisten zullen daarbij onder de aandacht worden gebracht.
Een ander onderdeel van het programma bestaat uit het opzetten van een netwerk van personen
die alert zijn op signalen van opkomende radicalisering bij personen of groepen en tegenwicht
kunnen organiseren binnen de moslimgemeenschap.
De minister en de bovengenoemde organisaties zullen zich inzetten voor herstel van wederzijds
vertrouwen en daartoe een aantal acties ondernemen. Op korte termijn zal aan de Tweede Kamer
een plan van aanpak worden gepresenteerd dat is gericht op enerzijds het isoleren en bestrijden
van extremisme en anderzijds het versterken van de binding van moslims aan de Nederlandse
samenleving. De moslimorganisaties zullen acties ondernemen naar hun achterban die zijn gericht
op bewustwording van de gevaren van radicalisme. Daarbij zullen zij ook de noodzaak
onderstrepen om de waarden van de democratische rechtsstaat te verdedigen.'
De derde component betreft `beperken'. Ook deze component raakt aan de
integratieportefeuille:78
`De aantrekkingskracht van radicaal-islamitische stromingen kan ook worden verminderd wanneer
jonge moslims in ons land meer binding met onze samenleving hebben en in sociaal-economisch
opzicht meer perspectief. Daarvoor is het in de eerste plaats nodig dat de overgang van onderwijs
naar werk voor jongeren goed verloopt. Frustratie in de beginnende beroepsloopbaan is niet zelden
de trigger tot een zich afkeren van de samenleving. Als gevolg van de ongunstige economische
conjunctuur is de werkloosheid onder jongeren recent weer sterk toegenomen. De Taskforce
Jeugdwerkloosheid heeft tot doel de effecten hiervan zoveel mogelijk te beperken. Tot nu toe heeft
dit niet kunnen voorkomen dat allochtone jongeren belemmeringen ondervinden in hun start op de
arbeidsmarkt. Het kabinet zal zich met de Taskforce beraden over een toespitsing van de aanpak
van jeugdwerkloosheid op allochtone jongeren.
77 TK 29 854, nr. 3, De moord op de heer Th. Van Gogh, vergaderjaar 2004- 2005, Den Haag, 10 november
2004, p. 12-13.
78 TK 29 854, nr. 3, De moord op de heer Th. Van Gogh, vergaderjaar 2004- 2005, Den Haag, 10 november
2004, p. 16.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 57
Het is een bekend gegeven dat een allochtone herkomst in veel sollicitatiesituaties een nadelig
effect heeft op de kansen om een baan te krijgen. Ook in andere maatschappelijke contexten is er
sprake van uitsluiting. Met name in het uitgaansleven speelt dit. Door deze vormen van
discriminatie wordt het voor allochtone jongeren moeilijk zichzelf te zien als medeburgers van een
gedeelde samenleving. Radicale ideologen gebruiken deze vormen van discriminatie gretig om een
verwijdering te bewerkstelligen tussen de jongeren die zij trachten te beïnvloeden en de rest van de
samenleving. Het kabinet wil komen tot een activeringsprogramma voor personen en
organisaties om zich open te stellen voor allochtone jongeren.'
Incidenten
Na de moord doen zich in drie weken tijd maar liefst ruim 800 geregistreerde incidenten
voor, voornamelijk gericht tegen islamitische en christelijke bedrijven en organisaties.
Hierbij moesten vooral gebedshuizen het ontgelden: 104 moskeeën en 37 kerken werden
belaagd. Ook islamitische en christelijke scholen waren mikpunt, respectievelijk 16 en 9
keer.79
Extreem rechts laat hierbij vaker van zich horen. Incidenten blijven beperkt, maar
fenomenen als Lonsdale dragende jeugd en jongeren met extreemrechtse
uitingssymbolen krijgen relatief meer aandacht van de media en van onderzoekers.80 De
AIVD schrijft in 2005 dat hoewel rechts radicalisme voorkomt in Nederland, de grootste
bedreiging van de Nederlandse rechtsorde op dat moment te vinden is `in het bestaan
van een breed maatschappelijk probleem waar in een sfeer van frustratie over de
Nederlandse multiculturele samenleving zowel van autochtone als van allochtone zijde
interetnische confrontaties worden uitgelokt.'81
Breed Initiatief Maatschappelijke Binding (BIMB)
Op initiatief van het kabinet vindt op 26 januari 2005 een bijeenkomst plaats, waar
ministers in gesprek gaan met maatschappelijke organisaties, gemeenten en het
bedrijfsleven. Het doel van de bijeenkomst is het versterken van de maatschappelijke
binding. Een reeks van acties wordt vastgelegd in de Slotverklaring Breed Initiatief
Maatschappelijke Binding. De thema's en uitgangspunten zijn:
- Werk: meer openheid op de arbeidsmarkt;
- Ondernemerschap: kansen voor ondernemende nieuwkomers;
- Onderwijs: scholen, de plaats om leerlingen bij elkaar te brengen;
- Jeugd in de wijk: sport als 'bindmiddel';
- De woonomgeving: niet laten bij praten;
- Samen leven: veiligheid en verdraagzaamheid in de directe leefomgeving;
- Meedoen: afstand overbruggen door wederzijdse actie;
- Grondrechten, burgerschap en veiligheid: de rechtstaat is van iedereen.
Als vervolg op deze eerste bijeenkomst is op verzoek van het kabinet door minister
Verdonk het BIMB II georganiseerd. Op woensdag 22 juni 2005 komen in dit tweede
kabinetsberaad een tweehonderdtal actieve bewoners en lokale professionals samen
met ministers en hoge bestuurders van Nederland.
Een grote hoeveelheid maatschappelijke projecten en initiatieven worden gestart.
Een groot deel is te vinden op www.zestienmiljoenmensen.nl, waarop naast
professionele initiatieven ook particuliere projecten en ideeën een plaats krijgen.
79 www.trouw.nl/achtergrond/deverdieping/article1502030.ece.
80 AIVD, `Lonsdale' jongeren in Nederland. Feiten en fictie van een vermeende rechts-extremistische cultuur,
Den Haag, 11 juli 2005
81 Idem.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 58
Maatregelen en initiatieven departement in de aanloop naar de nota Weerbaarheid en
Integratiebeleid
In de eerste maanden van 2005 wordt naast het ontwikkelen van het LOM-masterplan
gewerkt aan verscheidene initiatieven. Forum werkt evenals het LOM aan een
actieprogramma. De minister van V&I besluit op 11 maart 2005 tot het instellen van
zogenoemde interventieteams. Een team vormt het interventieteam interetnische
spanningen. Ook wordt besloten tot het starten met het vormen van Netwerken Sociale
Cohesie en Veiligheid, welke ook worden ontwikkeld door Forum. De minister van V&I
presenteert op 25 maart 2005 de nota Weerbaarheid tegen radicalisering van
Moslimjongeren. In deze nota wordt onder meer het actieprogramma van Forum
aangekondigd, getiteld Weerbaarheid tegen radicaliseringsinvloeden. Na behandeling
van de nota in de Kamer besluit de minister om de nota aan te scherpen. In de maanden
die volgen wordt de nota aangepast. Forum werkt verder aan het actieprogramma dat
uiteindelijk de titel Democratische Rechtstaat, Weerbare Samenleving (DRWS) krijgt.
De minister van V&I presenteert in juli 2005 de nieuwe nota Weerbaarheid en
Integratiebeleid, welke ook het LOM-masterplan omvat (zie paragraaf 3.2).
In de ontwikkeling van de nota is afgestemd met andere partners op rijksniveau. Er werd
ook gewerkt aan de nota Radicalisme en Radicalisering van de minister van Justitie en
aan de nota Lokale en justitiële aanpak van radicalisme en radicalisering van de minister
van BZK. In werkgroepen zijn de nota's afgestemd.
RMO advies Eenheid, verscheidenheid en binding
In maart 2005 adviseert de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) het kabinet
over hoe de sociale samenhang kan worden bevorderd in een samenleving met
concentratietrends langs etnische lijnen.82 De RMO presenteert in het advies `Eenheid,
verscheidenheid en binding' een nieuw model voor het integratiebeleid. Ze introduceert
hierbij onder meer `binding' als belangrijk onderdeel van het integratiebeleid. Het kabinet
stelt in haar reactie onder andere dat ze de uitwerking van het element 'binding' nog te
algemeen van aard vindt om het te kunnen omzetten in concreet beleid. 83 De minister
van Vreemdelingenzaken en Integratie vraagt de RMO om een vervolgadvies te schrijven
dat een nadere uitwerking biedt van dit element.
Lokale actieprogramma's tegen radicalisering
Na de moord op Van Gogh ontwikkelen Amsterdam en Rotterdam als eerste gemeenten
in Nederland een actieprogramma tegen radicalisering. Beide actieprogramma's richten
zich zowel op preventie als op signalering van mogelijke radicalisering en het versterken
van de voorbereiding op mogelijk terrorisme. In `Wij Amsterdammers' benoemt
Amsterdam verscheidene projecten in het kader van het tegengaan van terrorisme,
het tegengaan van radicalisering en het tegengaan van polarisatie. In `Meedoen of
achterblijven' presenteert de gemeente Rotterdam een breed scala aan actiepunten.
Beide gemeenten benoemen ook het integratiebeleid als belangrijk aandachts- en
actiepunt. In de loop van 2005 en 2006 ontwikkelen ook enkele andere gemeenten
een aanpak.
82 RMO, Eenheid, verscheidenheid en binding. Over concentratie en integratie van minderheden in Nederland,
Den Haag, februari 2005.
83 TK 30 304, nr. 4, Jaarnota Integratiebeleid 2005, vergaderjaar 2005- 2006, (kabinetsreactie RMO- rapport
Eenheid, verscheidenheid en binding, Den Haag, 22 september 2005, p. 12.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 59
2005-2007: Relevante ontwikkelingen tijdens de uitvoeringsperiode van
het masterplan
In de periode van augustus 2005 tot en met eind 2007 neemt het inzicht in het
radicaliseringsvraagstuk toe, ontstaat meer inzicht in de maatschappelijke problematiek
rond binding en wordt het integratiebeleid verder ontwikkeld. Wij geven een beknopte
beschrijving van deze ontwikkelingen omdat dit direct relevant is voor het evalueren van
het masterplan. Het masterplan kan niet los worden gezien van de ontwikkelingen die
zich gelijktijdig voordeden. Dit geldt zowel voor inhoudelijke inzichten, bevindingen en
standpunten uit belangrijke onderzoeksrapporten en uit de ontwikkelingen in de aanpak
van radicalisering.
Inhoudelijke ontwikkelingen
Laten we allereerst kort stilstaan bij de inhoudelijke ontwikkelingen sinds het verschijnen
van het actieplan.
- Naast het thema radicalisering is de laatste jaren meer aandacht gekomen voor
polarisatie in beleid en onderzoek.
- Er is meer kennis over en inzicht in de positie van jongeren met een
moslimachtergrond in Nederland.
- Er is inzicht gekomen in oorzaken van frustratie bij jongeren met een
moslimachtergrond in Nederland.
- Er is meer inzicht ontstaan in factoren die de vatbaarheid voor radicalisering
beïnvloeden.
- Daarnaast is er aandacht gekomen voor de relevantie van de combinatie tussen
de religieuze en politieke dimensie van een radicale levenshouding.
- Er is meer informatie beschikbaar gekomen over trends internationaal en in
Nederland.
- Er is onderzoek verricht naar de lokale en regionale situatie wat betreft
radicalisering (en polarisatie).
- Er is meer inzicht onstaan in de mogelijke rol van professionals: zo is steeds meer
duidelijk geworden dat eerstelijnswerkers verschillen in hun mogelijke en gewenste
rol. Onderscheid kan hierbij worden gemaakt tussen agendering, voorkomen,
herkennen en signaleren, melden, duiden, aanvullende informatie geven, reageren
en interveniëren.
Rapportages
De AIVD rapporteert in de periode van begin 2005 tot eind 2007 met enige regelmaat
over relevante trends als het gaat om radicalisering. Begin 2005 publiceert de AIVD de
invloedrijke nota Van Dawa tot Jihad. Ook rapporteert de AIVD over `jihadisering' in
Nederland. In 2007 signaleerde de AIVD een trend van neo-radicalisme: het afzweren
van geweld, maar het wel nemen van afstand tot de samenleving. Er is onderzoek
verricht naar Salafisme in Nederland
De Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) presenteert in oktober 2005 haar
advies Niet langer met de ruggen naar elkaar. Een advies over verbinden.84 De RMO
benoemt enkele ongunstige ontwikkelingen: afgenomen interetnische contacten,
hardnekkige achterstanden en verslechterde beeldvorming tussen allochtonen en
autochtonen. Dit roept volgens de RMO de vraag op hoe de overheid kan bevorderen dat
er meer verbindingen ontstaan tussen allochtonen en autochtonen. De RMO geeft een
definitie van verbinden: `het duurzaam of herhaald bij elkaar brengen van mensen met
andere mensen, groepen of instituties, zodat er gemengde sociale netwerken ontstaan.'
84 RMO, Niet langer met de ruggen naar elkaar. Een advies over verbinden, advies 37, Den Haag, Oktober
2005,
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 60
De RMO wijst erop dat de assumpties die de overheid hanteert bij het bevorderen van
binding, niet allemaal juist zijn. De RMO benoemt drie niet geheel juiste assumpties en
benoemt alternatieven:85
- De eerste assumptie is dat verbinden een vrije keuze van individuen is. Daarmee
wordt gesuggereerd dat mensen die zich niet met anderen verbinden dat domweg
niet willen. Op de wil van mensen kun je echter nauwelijks beleid voeren. De vraag
of mensen zich met elkaar verbinden hangt sterk samen met zaken als
opleidingsniveau, taalvaardigheid en beroepsniveau. Juist in de centrale
infrastructuur van de samenleving - werk, taal en onderwijs - valt daarom winst te
boeken voor verbinden.
- De tweede onterechte assumptie is dat spreiding vanzelf tot gemengde netwerken
leidt. Deze aanname wordt vertaald in maatregelen voor spreiding van allochtonen
over wijken en scholen. Onderzoek laat echter zien dat ruimtelijke menging niet
vanzelf leidt tot gemengde sociale netwerken. Een cruciale bouwsteen is publieke
familiariteit (herkenbaarheid). Herhaalde ontmoeting met anderen, op de plaatsen
waar we veel komen, leidt tot de familiariteit waarop verbinden gedijt. Het is zaak te
investeren in vanzelfsprekende manieren van verbinden in ontmoetingsruimten,
zoals scholen, buurten, instellingen en parken.
- De derde onterechte assumptie is dat incidentele ontmoetingen tussen allochtonen
en autochtonen vanzelf tot wederzijds begrip en sympathie leiden. Om die reden
zijn er tal van lokale initiatieven waarin bevolkingsgroepen elkaar moeten
ontmoeten. De initiatieven zijn vaak van tijdelijke aard en ze worden georganiseerd
rondom etnische verschillen. Onderzoek laat echter zien dat incidentele
ontmoetingen vooral vooroordelen bevestigen. Het is daarom effectiever projecten
op duurzame wijze en rond etniciteitoverstijgende thema's te organiseren.
De RMO bepleit een infrastructurele benadering van verbinden `in de dagelijkse routines
en netwerken van burgers.' `Mensen zullen zich zelf moeten verbinden, de overheid kan
de kans hierop vergroten,' aldus de RMO. De RMO benoemt hiertoe drie
aangrijpingspunten:
1. Indirect verbinden door het bestrijden van achterstanden (arbeidsmarkt, onderwijs
en taal);
2. Vanzelfsprekend verbinden in ontmoetingsruimten (publieke familiariteit,
vanzelfsprekende ontmoetingsruimten, multifunctionele ontmoetingsruimten en
levensloopbestendige ontmoetingsruimten);
3. Direct verbinden langs andere lijnen (etniciteitoverstijgende verbindingen,
transactionele verbindingen, interdependenties en duurzame projecten).
In haar reactie op het RMO advies geeft het kabinet aan wat er al gebeurt en wat er nog
gaat gebeuren.86 Het kabinet geeft ook aan vast te houden aan de term binding in plaats
van het door de RMO voorgestelde verbinden. Op een aantal punten is het kabinet het
niet eens met de RMO, maar het kabinet geeft wel aan de geboden handvatten nuttig te
vinden bij de verdere inspanningen.
De WRR biedt op 29 maart 2006 de regering een op eigen initiatief opgesteld rapport
aan: Dynamiek in islamitisch activisme: aanknopingspunten voor democratisering en
mensenrechten. De onderzoekers stellen dat `(...) de interne Europese en Nederlandse
verhoudingen vergen oog voor diversiteit en dynamiek. Dit vereist echter wel een
cultuuromslag. Tot dusver getuigt het politieke en publieke debat in Nederland van
onvoldoende kennis van de islam en de vele islamitisch- politieke denkstromingen en
bewegingen'.'87 Het kabinetsstandpunt volgt op 5 juli 2007.88
85 Idem, p. 7- 9.
86 TK 30 300 VI, nr. 168, Vaststelling begrotingsstaten van het Ministerie van Justitie (VI) voor het jaar 2006,
vergaderjaar 2005- 2006, (kabinetsreactie RMO- advies, Niet langer met de ruggen naar elkaar), Den Haag, 6
juni 2006.
87 WRR, Dynamiek in islamitisch activisme, Aanknopingspunten door democratisering en mensenrechten, Den
Haag/Amsterdam, maart 2006, p. 12.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 61
Het IMES geeft aan dat verschillende stromingen onder de noemer `salafisme' vallen,
maar onderling wezenlijk verschillen. Het IMES maakt een onderscheid in religieuze
salafi's, politieke salafi's en jihadi-salafi's. De onderzoekers geven tevens aan dat er
sprake is van een dynamiek waarin een persoon kan `wisselen' van standpunt. Dit kan te
maken hebben met hoe aantrekkelijk `het verhaal' van de desbetreffende stroming is:
de uitleg van de werkelijkheid, van de gewenste situatie en van de wijze waarop de
gewenste situatie gerealiseerd kan worden. Apolitieke salafi's leggen hierbij het accent
op geloof en op verkondiging van het geloof. Zij volgen hun religieuze leiders en
accepteren het feit dat zij leven in een niet-islamitische samenleving. Ze houden zich
afzijdig van politiek. Politieke salafi's gebruiken naast verkondiging ook politieke middelen
voor verandering en islamisering van hun omgeving. Zij zijn iets kritischer en
individualistischer dan de apolitieke salafi's. Salafi-jihadi's vinden het urgent dat
het verval van de moslimwereld een halt toegeroepen wordt en zien als enige oplossing
de wereldwijde vestiging van de islamitische staat. Daarom is naast verkondiging ook
de gewelddadige jihad een plicht van elke gelovige.89
Het SCP presenteert in het onderzoeksrapport Interventies voor integratie uit juli 2007
zijn analyse van de interventies die zijn en worden gepleegd in het kader van integratie.90
Het SCP gaat zowel in op integratie als op interetnische contacten. Het SCP spreekt
onder meer zijn zorgen uit naar aanleiding van de inventarisatie en analyse van de
interventies gericht op het bevorderen van interetnische contacten:
`Gezien de grote aantallen interventies die de afgelopen jaren zijn gestart, is het zorgelijk te
constateren dat er zeer weinig bekend is over de effecten van de interventies. In de eerste plaats
expliciteren maar weinig interventies wat hun doelstelling en doelgroep zijn en wat de verwachte en
gewenste resultaten zijn. Verder ontbreekt in zeer veel gevallen (adequaat uitgevoerd)
evaluatieonderzoek. Of interventies werkelijk leiden tot meer interetnische contacten is dan ook
moeilijk aan te geven.'91
In het rapport geeft het SCP onder meer een antwoord op de vraag of `men moet
doorgaan met beleid gericht op bevordering van interetnische contacten?' In het
antwoord op deze vraag geeft het SCP aan dat er te weinig informatie is om deze vraag
goed te beantwoorden:92
`Eigenlijk is het antwoord een groot vraagteken. In Nederland lopen vele initiatieven, mede
ingegeven door de moord op filmmaker Van Gogh en door angst voor verdere polarisatie tussen
allochtone bevolkingsgroepen, maar onduidelijk is wat ze ons verder brengen. Om een aantal
belangrijke vragen te beantwoorden, is een pas op de plaats gewenst. Om vast te stellen of en, zo
ja, hoe beleid gevoerd moet worden om interetnische contacten te bevorderen, moeten we namelijk
veel beter inzicht krijgen in de effecten en in de mechanismen waarmee succesvolle projecten tot
stand komen. Daar weten we ook na de inventarisatie in deze studie te weinig van af.'
In september 2007 presenteert de WRR het rapport `Identificatie met Nederland'. 93
88 TK 30 800 VI, nr. 115, Vaststelling begrotingsstaten van het Ministerie van Justitie (VI) voor het jaar 2007,
vergaderjaar 2006- 2007, (kabinetsreactie WRR rapport Dynamiek in islamitisch activisme), Den Haag, 5 juli
2007.
89 IMES, Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden, Amsterdam,
2006, p. 16-17.
90 SCP, Interventies voor integratie, Den Haag, 2007.
91 Idem, p. 26.
92 Ibidem, p. 29 30.
93 WRR, Identificatie met Nederland, Den Haag, september 2007.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 62
Ontwikkelingen in de aanpak van polarisatie en radicalisering
Relevante nationale ontwikkelingen sinds de nota:
- September 2005: De lokale en justitiële aanpak van radicalisme en radicalisering
(Ministerie van BZK).
- December 2005: Beleidskader aanpak radicaliseringshaarden (NCTb).
- Het ontwikkelen en presenteren van een nieuw kabinetsbreed actieplan tegen
polarisatie en radicalisering 2007 2011.
- Het intensiveren van de (financiële) ondersteuning van gemeenten en
maatschappelijke organisaties bij het ontwikkelen en uitvoeren van een aanpak.
- Het stimuleren van onderzoek, onder meer naar de-radicalisering en salafisme.
- Het stimuleren van versterking van de aanpak binnen specifieke beroepsgroepen
(professionals).
- Het realiseren van een kenniscentrum Polarisatie en Radicalisering (NUANSA).
- Hiernaast is gestart met integratieraden, waarin de verschillende LOM
organisaties, hun externe partners en de overheid zitting hebben. De
oorspronkelijke LOM structuur is hierbij overigens niet verdwenen, zoals initieel
gepland.94
Aanpak lokaal en maatschappelijk:
- Er worden in enkele gemeenten eerste ervaringen opgedaan met signalering en
interventies naar aanleiding van signalering.
- Binnen verschillende beroepsgroepen worden bijeenkomsten georganiseerd met
als onderwerp radicalisering. Met name in de welzijnssector worden veel
initiatieven genomen. Ook in het onderwijs, bij de politie en bijvoorbeeld in
het gevangeniswezen zijn projecten gestart.
- Er worden trainingen ontwikkeld en uitgevoerd.
- Meerdere gemeenten starten met het ontwikkelen van een aanpak. Mede
gestimuleerd door op nationaal niveau beschikbare subsidiering.
- Meerdere maatschappelijke organisaties en professionals ontwikkelen eigen
projecten gericht op het tegengaan van polarisatie en/of radicalisering.
Ook zijn er met name in 2006 enkele handreikingen verschenen, gericht op
het ondersteunen van gemeenten en professionals bij het tegengaan van
radicalisering:
- Vereniging Nederlandse Gemeenten/RADAR, Radicalisme: signaleren en
aanpakken: vroegtijdige aanpak radicaliserende jongeren, Sdu Uitgevers, 2006.
- NIZW, Radicaal jong: brochure, 2006.
- CCV/COT, Starten met een aanpak van polarisatie en radicalisering: een
stappenplan, 2006.
Nieuwe nota integratiebeleid 2007 - 2011: zorg dat je erbij hoort!
In november 2007 presenteert de minister van WWI een nieuwe nota over het
integratiebeleid. De integratienota 2007 2011 is getiteld Zorg dat je erbij hoort!
In de nota gaat de minister onder meer in op de onderzoeken van het SCP en de RMO:95
` De RMO benadrukt dat de activiteiten moeten zijn gericht op duurzaamheid. De raad meent dat
incidentele activiteiten te weinig opleveren. Het SCP suggereert dat activiteiten die een eigen
functionaliteit voor de deelnemers hebben meer effect sorteren dan activiteiten waarin de
ontmoeting zelf het belangrijkste doel is. De adviezen van de RMO hebben geresulteerd in een
subsidieregeling: `Ruimte voor contact'. De regeling is expliciet gericht op het realiseren van
duurzame vormen van ontmoeting. Voor incidentele activiteiten kan geen beroep worden gedaan
op de regeling.'
94 Nota Weerbaarheid en Integratiebeleid; en daarnaast als bron: respondent.
95 TK 31 268, nr. 2, Integratienota 2007- 2011, vergaderjaar 2007- 2008, Nota Zorg dat je erbij hoort!, Den
Haag, 13 november 2007, p. 42
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 63
In de nota gaat de minister expliciet in op onder meer de gewenste effecten van
interetnisch contact:96
- afname van wederzijdse vooroordelen;
- vergroting van kennis van elkaars achtergronden;
- meer bereidheid tot deelname aan gezamenlijke activiteiten.
In de integratienota geeft de minister ook aan wat de rol van VROM/WWI is binnen
het actieplan tegen polarisatie en radicalisering:
`De taak van de minister voor WWI in het kader van het actieplan is om, in samenwerking met
minderheden- en moslimorganisaties, in te zetten op versterking van de weerbaarheid en binding
aan de samenleving van personen en groepen die vatbaar zijn voor polarisatie en radicalisering.97
In de vorige kabinetsperiode is hier reeds een start mee gemaakt met een reeks van kleinschalige,
experimentele projecten. Bij de vormgeving van het nieuwe beleid wordt gebruik gemaakt van de
kennis en inzichten die deze inzet heeft opgeleverd. Voor de komende jaren wordt deze inzet
vergroot en meer structureel.'
96 Idem, p. 42.
97 Ibidem, p. 44.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 64
Bijlage 3 Beknopte toelichting radicalisering en polarisatie
Wij hanteren de definitie van radicalisme van de AIVD:
"het actief nastreven en/of ondersteunen van diep ingrijpende veranderingen in
de samenleving, die een gevaar kunnen opleveren voor het voortbestaan van de
democratische rechtsorde, eventueel met het hanteren van ondemocratische methodes,
die afbreuk kunnen doen aan het functioneren van de democratische rechtsorde".98
Radicale Islam definiëren wij als:
"het politiek-religieus streven om, desnoods met uiterste middelen, een samenleving tot
stand te brengen die een zo zuiver mogelijke afspiegeling is van hetgeen men meent dat
gesteld wordt in de oorspronkelijke bronnen van de islam."99
In de definitie van islamitische radicalisering is duidelijk aangegeven dat het gaat om
de combinatie van een religieuze en een politieke component. Radicalisme is dan ook
niet hetzelfde als orthodoxie of fundamentalisme. Het verschil zit in de wijze waarop
de plaats van de eigen overtuigingen in relatie tot de bestaande maatschappelijke orde
wordt gezien en in de wijze waarop idealen/ doelstellingen gerealiseerd moeten worden
(zie verder onder salafisme). Er is geen sprake van `één radicale stroming of leer'.
Het gaat in werkelijkheid om een grote variëteit aan interpretaties en substromingen.
Wij definiëren polarisatie als:
"een verscherping van tegenstellingen tussen groepen in de samenleving die resulteert of
kan resulteren in (een toename van) spanningen tussen deze groepen en in risico's voor
de sociale veiligheid".100
Polarisatie is niet hetzelfde als het ontbreken van binding. Wel is binding een belangrijke
randvoorwaarde voor het tegengaan van polarisatie.
Polarisatie is een complex en dynamisch proces. De oorzaak van een verscherping van
tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen is niet te vatten in een singuliere oorzaak of
gebeurtenis. Een verscherping impliceert een proces, een ontwikkeling, een reeks. Een
proces van verscherping van tegenstellingen kan in gang worden gezet door mondiale,
nationale en/of lokale gebeurtenissen met aanzienlijke maatschappelijke impact.
Dergelijke beladen gebeurtenissen vormen veelal niet de start van het proces, maar
fungeren als katalysator. Voorheen niet zichtbare ontwikkelingen worden door een, of
een reeks van gebeurtenissen, voor de buitenwereld zichtbaar. Dit proces kan worden
gevoed door een aantal factoren die, vaak in samenhang, een negatieve invloed
uitoefenen op de (gepercipieerde) afstand tussen bevolkingsgroepen.
Wij onderscheiden hierin drie stadia: 1) afnemende sociale binding en toename van
tegenstellingen tussen bevolkingsgroepen, 2) verscherping van tegenstellingen gepaard
gaand met optreden van incidenten, 3) incidenten krijgen een structureel karakter,
waardoor onderlinge tegenstellingen verder verdiepen. Er is sprake van een structureel
verhoogd risico voor de sociale veiligheid van bevolkingsgroepen. Deze ordening is
gehanteerd bij de analyse van de informatie.101
98 AIVD, Van dawa tot Jihad, Den Haag, 2004, p.15.
99 AIVD, Van dawa tot Jihad, Den Haag, 2004, p. 7.
100 COT, Tussen feiten, beelden en gevoelens: verslag van een verkennend onderzoek naar polarisatie en
radicalisering in zes gemeenten in het politiedistrict Breda, Den Haag, 2006, p.12.
101 COT/VNG, Tools voor gemeenten. Zelfdiagnose en samenwerken met partners. Deel 1: tegengaan
polarisatie, Den Haag, 2008, p. 26-31.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 65
Radicalisering en polarisatie
De fenomenen polarisatie en radicalisering worden niet zonder reden gezamenlijk
benoemd in verscheidene beleidsnotities, Zij kennen voor een groot deel dezelfde
factoren als voedingsboden, kunnen elkaar beïnvloeden en hebben voor een deel
dezelfde uitingsvormen. Radicalisering gaat gepaard met afzijdigheid van en/of
onverdraagzaamheid tegen andere bevolkingsgroepen. Dit kan polarisatie in de hand
werken. Tegelijkertijd kunnen zorgen over radicalisering negatieve beeldvorming over
moslims in het algemeen negatief beïnvloeden. Ook dit kan polarisatie in de hand
werken. Ten slotte kan ook een extremistische daad resulteren in toenemende
polarisatie, omdat een hele bevolkingsgroep verantwoordelijk wordt gehouden voor deze
daad en/of er incidenten volgen van en tegen andere bevolkingsgroepen. Omgekeerd
kan polarisatie de frustratie en zoektocht van jongeren negatief beïnvloeden en de
vatbaarheid voor radicalisering vergroten. De aanpak van polarisatie overlapt met de
aanpak van radicalisering omdat de voedingsbodem component deels dezelfde
vraagstukken betreft. Zowel polarisatie als radicalisering lijken (deels) te worden
beïnvloed door gevoelens van frustratie, achterstelling, onrechtvaardigheid en onvrede.
Oorzaken voor het ontstaan van dergelijke gevoelens zijn onder andere: onvoldoende
kansen op scholing en werk, discriminatie op de arbeidsmarkt, negatieve ervaringen in
de omgang met andere groepen.
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 66
Bijlage 4 Evaluatiekader
COT - Na de schok ´deel I´ 5 maart 2009 67
Evaluatie-aspect Criterium/criteria Relatie met Onderzoeksmethoden/ bronnen
evaluatievraag
Tot stand komen beleid
Basis voor Het beleid is gebaseerd op een uitgevoerde probleemdiagnose 2, 5, 20, 21 Analyse beleidsdocumenten
oorspronkelijke De probleemdiagnose bevat informatie over relevante maatschappelijke vraagstukken en Analyse onderliggende documenten
probleemdiagnose doelgroepen Analyse beschikbare rapporten/onderzoeken
De probleemdiagnose is gebaseerd op de op dat moment bekend zijnde relevante inzichten Interviews beleidsmakers
Diagnose benodigde De diagnose van de oplossingen is mede gebaseerd op de probleemdiagnose 1, 2, 3, 5, 7, 20, Analyse beleidsdocumenten
oplossingen Ter zake deskundigen zijn actief geraadpleegd 21 Interviews beleidsmaker en
De benoemde oplossingen passen binnen het eigen beleidsterrein uitvoeringspartners
Operationalisatie van De benoemde oplossingsrichtingen zijn vertaald in beleidsdoelstellingen 5, 7, 14 Analyse beleidsdocumenten
het beleid In de operationalisatie is rekening gehouden met de verschillende verantwoordelijkheden van het Analyse onderliggende projectplannen/
departement, de doelgroep zelf en andere belanghebbenden plannen van aanpak
Interviews beleidsmaker en
uitvoeringspartners
Meetbaarheid resultaten De gewenste resultaten zijn zoveel als mogelijk SMART geformuleerd 5, 19, 20 Analyse beleidsdocumenten
Analyse onderliggende projectplannen/
plannen van aanpak
Resultaat en effect
Gerealiseerde De vastgestelde doelstellingen zijn gerealiseerd 20 Documentanalyse
doelstelling Eventuele afwijkingen tussen gerealiseerde en oorspronkelijke doelstellingen kunnen worden Vragenlijsten
verklaard
Tussentijdse wijzigingen in doelstellingen zijn geaccordeerd door de opdrachtgever
Uitgevoerde activiteiten De vooraf beloofde activiteiten zijn uitgevoerd 8, 9 Documentanalyse
Eventuele afwijkingen tussen gerealiseerde en oorspronkelijke activiteiten kunnen worden Vragenlijsten
verklaard
Tussentijdse wijzigingen in activiteiten zijn geaccordeerd door de opdrachtgever
Direct bereik Het project heeft het oorspronkelijk benoemde bereik gerealiseerd (zoals vastgesteld in de 9, 12, 13, 18, 26, Analyse documenten over voortgang
beschikking) 27, 28 Analyse onderliggende projectstukken en
Eventuele afwijkingen tussen opzet en uiteindelijke bereik kan worden verklaard (deel)evaluaties
De organisatie heeft zich maximaal ingespannen om het gewenste bereik te realiseren
De samenwerkende organisaties zijn erin geslaagd om ook buiten de eigen directe achterban, de
gewenste doelgroep te bereiken
Indirect bereik Het project heeft een breder bereik dan sec de directe deelnemers. 9, 12, 18, 24, 26, Interviews
Er is een groter bereik dankzij ontwikkelde materialen die ook door anderen kunnen worden 27, 28, Vragenlijst
gebruikt Documentanalyse
Tevredenheid direct De deelnemers hebben hun deelname aan het desbetreffende project als positief (interessant, 16, 18, 20, 21, 22 Analyse vragenlijsten
betrokken doelgroep nuttig) ervaren Interviews
De deelnemers hebben het idee dat het desbetreffende project positief bij kan dragen aan het Analyse Evaluaties per project
vergroten van de binding en de weerbaarheid
De deelnemers proberen de opgedane inzichten zelf verder over te dragen aan anderen
Opgedane De uitgevoerde projecten hebben bijgedragen aan het vergroten van het inzicht in processen van 7, 15, 21 Analyse ingezette projecten
praktijkinzichten radicalisering en/of in mogelijkheden om dit tegen te gaan Interviews
Analyse vragenlijsten
Bijdrage aan het Het project heeft bijgedragen aan het verkleinen van de voedingsbodem voor radicalisering door de 20, 21, 22 Documentanalyse
verkleinen van het binden en/of de weerbaarheid van personen te vergroten; Interviews experts
oorspronkelijke Het project heeft een bijdrage geleverd aan het beperken van de frustratie dan wel aan het positief Vragenlijsten betrokken organisaties
probleem: effect beleid beïnvloeden van de identiteitsvorming; Panelgesprek
Het project heeft een bijdrage geleverd aan het in staat stellen van de omgeving van een vatbaar
persoon, om hier beter mee om te gaan en bij te dragen aan het tegengaan van polarisatie en
radicalisering;
Het project heeft een bijdrage geleverd aan veranderingen in gedrag, opvattingen en houding
waarmee de vatbaarheid voor radicalisering is afgenomen.
Activeren van de De projecten hebben bijgedragen aan een (aantoonbare) activering van de achterban. Dit blijkt uit 22, 26, 27, 28 Interviews
achterban concrete georganiseerde activiteiten en/of uit cijfers over deelname aan relevante activiteiten Documentanalyse
De bewustwording van de achterban wat betreft de mogelijke eigen rol en verantwoordelijkheid op Vragenlijst
dit dossier is toegenomen. Dit blijkt onder meer uit deelname aan activiteiten en uit aanvullend
georganiseerde initiatieven vanuit de achterban.
Professionalisering De projecten hebben bijgedragen aan de professionalisering van uitvoeringspartners. Dit is 22, 25 Interviews
uitvoeringspartner (s) zichtbaar in de wijze van organiseren en uitvoeren zoals deze zich gedurende de looptijd van de Documentanalyse
programma's heeft ontwikkeld. Dit is in ieder geval terug te zijn in de tijdigheid van uitvoering, het Vragenlijst
vermogen om de juiste mensen te betrekken, de kwaliteit van de rapportages, het verhelpen van
knelpunten en het realiseren van doelstellingen
Eventuele spin off Er zijn mede in reactie op de actieprogramma's aanvullende initiatieven gestart in de geest van of 24, 27 Interviews
effecten in vervolg op projecten Documentanalyse
Er zijn ook op andere terreinen nieuwe of verbeterde vormen van samenwerking ontstaan tussen Vragenlijst
betrokken partners
Op lokaal niveau zijn aanvullende initiatieven gestart of is aansluiting gevonden op lopend beleid
Uitvoering en proces
Communicatie over het Het beleid is gecommuniceerd richting betrokken partners op een wijze die de draagvlak voor het 11, 18, 24 Documentanalyse
beleid beleid heeft vergroot Interviews
In de communicatie over het beleid zijn duidelijk de verantwoordelijkheden en verwachtingen van
betrokken organisaties gecommuniceerd
In de communicatie over projecten is dusdanig gecommuniceerd dat dit een brede doelgroep
aanspraak, ook buiten de directe eigen achterban van betrokken organisaties
Tijdigheid uitvoering De projecten zijn binnen de oorspronkelijk benoemde periode uitgevoerd 6, 20 Analyse documenten over voortgang
De uitvoeringsperiode is tussentijds bijgesteld in overleg met de opdrachtgever waarna de Analyse onderliggende projectstukken en
bijgestelde uitvoeringstermijn ook is gehaald (deel)evaluaties
Eventuele knelpunten zijn verklaarbaar
Ontsluiten expertise In de ontwikkeling en uitvoering zijn ter zake deskundigen geconsulteerd 28 Documentanalyse
Betrokken partners zijn er erin geslaagd om de juiste deskundigen te betrekken Vragenlijsten
Selectie uitvoerende Het proces van selectie van uitvoerende organisaties was transparant en kan achteraf eenvoudig 5, 14 Interview oorspronkelijke projectleider
organisatie worden gereconstrueerd Documentanalyse
De geselecteerde organisaties passen bij de doelstellingen van het beleid en zijn in staat de
gewenste activiteiten adequaat ui te voeren. Dit blijkt uit de resultaten op de andere benoemde
aspecten in deze evaluatie
Samenwerking tussen Er zijn tussen partners duidelijke afspraken gemaakt over de verdeling van verantwoordelijkheden, 18, 19 Documentanalyse
uitvoeringspartners rollen en taken Interviews
De projecten hebben de samenwerking tussen partners versterkt Vragenlijsten
69
Eventuele knelpunten in de samenwerking zijn naar tevredenheid opgelost Panelgesprek
Eventuele knelpunten in de samenwerking hebben de resultaten niet negatief beïnvloed
Adequaat betrekken Betrokken partners zijn er erin geslaagd om de juiste practitionars te betrekken, zoals scholen, 18, 28 Documentanalyse
practitioners welzijnsinstellingen en anderen die vanuit de uitvoeringspraktijk een bijdrage konden leveren Vragenlijsten
Benutten tussentijdse Tussentijdse nieuwe inzichten uit onderzoek dan wel uit de uitvoeringspraktijk zijn benut om 3, 7 Interviews
inzichten waar nodig doelstellingen aan te passen en/of de aard en uitvoering van een project bij te stellen Vragenlijsten
(doelgroep, bereik, inhoudelijk, etc.)
Het departement heeft betrokken partners actief gewezen op voor hen relevante nieuwe inzichten
(relevant voor de uit te voeren projecten)
Omgaan met sleutel- Sleutelgebeurtenissen op het dossier polarisatie en radicalisering (nationaal en/of internationaal) 3, 7 Documentanalyse
gebeurtenissen zijn geanalyseerd op eventuele implicaties voor het beleid Vragenlijsten
Eventuele implicaties zijn vertaald naar tussentijdse wijzigingen binnen of van projecten (zie
voorgaand aspect)
Interdepartementale Waar nodig is samenwerking gezocht en gevonden door de opdrachtgever bij andere betrokken 18, 24 Interviews
samenwerking departementen
In de uitvoering is rekening gehouden met lopende initiatieven van andere departementen
De voortgang van het project is in de interdepartementale werkgroep besproken
Aansluiting op lokale De projecten sloten aan bij de lokale behoeften (gemeenten, matschappelijke instanties, 18, 24 Vragenlijst
behoeften minderheden organisaties) Panelgesprek
Tijdens de uitvoering van de programma's in aansluiting gezocht en gevonden met lokale partners
Verantwoordingsproces Over de uitvoering is adequaat (tijdig, volledig, juist) gerapporteerd aan de volksvertegenwoordiging 5 Documentanalyse
rond het beleid door het direct betrokken departement
Toezicht en begeleiding
Beschikking De beschikking bood voldoende inzicht in de gewenste resultaten 5, 18 Documentanalyse
De beschikking bood voldoende houvast voor een adequate uitvoering van de gewenste resultaten Interviews
De beschikking was juridisch correct vragenlijsten
Begeleiding vanuit het De begeleiding van betrokken uitvoeringspartners vanuit het departement was adequaat 6, 10, 15, 17, 18 Documentanalyse
departement (inhoudelijk, qua beschikbaarheid en bereikbaarheid en qua middelen) Interviews
vragenlijsten
Monitoring van de Het departement heeft zich voldoende ingespannen om zicht te houden op de voortgang van de 6, 10, 15, 17, 18 Documentanalyse
voortgang projecten en op de mate waarin de gewenste resultaten en effecten werden gerealiseerd Interviews
Evaluatie De projecten zijn conform opzet geëvalueerd. De evaluaties zijn beschikbaar 7, 10, 20 Documentanalyse
Eventuele verschillen tussen voorziene en uitgevoerde evaluaties zijn verklaarbaar Interviews
(eventuele)Tussentijdse Het departement heeft waar nodig bijgestuurd, bijvoorbeeld bij de start van iedere serie projecten 7, 10, 20 Documentanalyse
bijsturing (aan het begin van het jaar) Interviews
Financiële monitoring De financiële stand van zaken wat betreft de uitvoering is adequaat gemonitoord 5, 10, 20 Documentanalyse
Betrokken partners hebben de benodigde financiële informatie gerapporteerd aan hun Interview controller
opdrachtgever (het departement)
Middelen
Budget Het geplande budget is niet overschreden 10 Analyse voortgangsrapportages
Kostenoverschrijdingen kunnen worden onderbouwd en zijn direct gerelateerd aan de aard van de Analyse onderliggende rapportages
gewenste activiteiten (en niet aan fouten, onhandigheid) Analyse jaarbegroting(en)
70
Eventueel aanvullend benodigd budget is gerealiseerd
Faciliteiten/ De juiste randvoorwaarden waren aanwezig voor het realiseren van de projecten. Het betreft onder 10 Documentanalyse
randvoorwaarden meer kennis, locatie, bestuurlijke steun, toegang tot het netwerk van het departement, en dergelijke Interviews
Panelgesprekken
Borging
Borging beleid bij Ook na deelname benutten uitvoerende partners de opgedane inzichten. Dit blijkt onder meer uit 16, 23, 24 Documentanalyse
uitvoerende organisatie nieuwe activiteiten die zijn opgestart of uit materiaal dat is ontwikkeld en nu nog wordt gebruikt Vragenlijst
De eerder benoemde suggesties voor borging (in rapportages) zijn zo goed als mogelijk omgezet in Interviews
daadwerkelijke activiteiten Panelgesprek
Borging bij deelnemers Ook na deelname benutten deelnemers de opgedane inzichten, of voor zichzelf of ten behoeve van 16, 23, 24 Documentanalyse
anderen Vragenlijst
Interviews
Panelgesprek
Borging beleid binnen Binnen WWI is de kennis geborgd 16, 23, 24 Documentanalyse
WWI Binnen WWI zijn de opgedane inzichten geborgd Interviews
Relevante inzichten zijn ook op andere beleidsdossiers of binnen andere WWI projecten benut en
toegepast
Materiaal Ontwikkeld materiaal en bedachte projecten worden aantoonbaar ook door anderen organisaties 16, 23, 24 Vragenlijst
benut dan door de direct betrokken uitvoeringsorganisaties Interviews
Borging conform criteria De borging is conform de beschikking gerealiseerd 16, 23 Documentanalyse
in beschikking Vragenlijst
Interviews
71
Bijlage 5 Respondenten
Forum
Dhr. H. El Madkouri Forum
LOM
Dhr. B. Rijksschroeff Inspraak Orgaan Chinezen
Dhr. H. van Zuthem Inspraak Orgaan Turken
Mevr. L. Lameiro Garcia Overlegpartner
Rijksoverheid
Zuideuropese Gemeenschappen
Dhr. D. Grammatica Overlegpartner
Rijksoverheid
Zuideuropese Gemeenschappen
Mevr. I. Gumbs Stichting Overlegorgaan
Caribische Nederlanders
Dhr. E. Imanuel Surinaams Inspraak
Orgaan
Dhr. R. Ashruf Surinaams Inspraak
Orgaan
Dhr. L. Euser Samenwerkingsverband
van
Marokkanen in Nederland
Dhr. H. El Kaddouri Samenwerkingsverband
van
Marokkanen in Nederland
Mevr. F. Ozgumuz Vluchtelingen Organisaties
Nederland
Overig
Dhr. W. Palm WWI, toenmalig
contactpersoon LOM organisaties
Dhr. E. Dap Welzijnsstichting
Surinamers Tilburg
Mevr. M. de Bie Bureau Bibit
Dhr. G. Massaro MiraMedia
Dhr. P. Abels NCTb, destijds AIVD
Mevr. A. Kruithof WWI
Mevr. S. Tempelman Toenmalig V&I/WWI (nu
BZK)
Bijlage 6 Gebruikte bronnen hoofddocument
Literatuur
- AIVD, Saoedische invloeden in Nederland. Verbanden tussen salafitische missie,
radicaliseringsprocessen en islamistisch terrorisme, Den Haag, 2004
- AIVD, Van dawa tot jihad. De diverse dreigingen van de radicale islam tegen de
democratische rechtsorde, Den Haag, 2004
- AIVD, `Lonsdale-jongeren' in Nederland. Feiten en fictie van een vermeende rechts-
extremistische cultuur, Den Haag, 2005
- AIVD, Radicale dawa in verandering. De opkomst van islamitisch neoradicalisme in
Nederland, Den Haag, 2007
- BVD, Politieke islam in Nederland, Leidschendam, 1998.
- BVD, De democratische rechtsorde en islamitisch onderwijs. Buitenlandse inmenging
en anti- integratieve tendensen, februari 2002.
- COT, Tussen feiten, beelden en gevoelens: verslag van een verkennend onderzoek
naar polarisatie en radicalisering in zes gemeenten in het politiedistrict Breda, Den
Haag, 2006.
- COT, De rol van eerstelijnswerkers bij het tegengaan van polarisatie en
radicalisering. Van `ogen en oren' naar `het hart' van de aanpak, Den Haag, januari
2008.
- COT/VNG, Tools voor gemeenten. Zelfdiagnose en samenwerken met partners. Deel
1: tegengaan polarisatie, Den Haag, 2008.
- COT, Agenderen en experimenteren: de complexiteit van een lokale aanpak van
radicalisering belicht, Den Haag, januari 2009.
- Fennema, M., Persstemmingen na 11 september; IMES, UvA, Amsterdam.
- Forum, Democratische rechtsstaat, weerbare samenleving. Eindrapportage, Utrecht,
februari 2008.
- Gemeente Amsterdam, Amsterdam tegen radicalisering, september 2007.
- IMES, Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims
radicaal worden, UvA, Amsterdam, oktober 2006.
- IMES, Strijders van eigen bodem. Radicale en democratische moslims in Nederland,
UvA, Amsterdam, 2006.
- Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Lokale en justitiële aanpak
van radicalisme en radicalisering, Den Haag, september 2005.
- RMO, Eenheid, verscheidenheid en binding. Over concentratie en integratie van
minderheden in Nederland, advies 35, Den Haag, februari 2005.
- RMO, Niet langer met de ruggen naar elkaar. Een advies over verbinden, advies 37,
Den Haag, oktober 2005.
- Sociaal Cultureel Planbureau, Interventies voor integratie. Het tegengaan van
etnische concentratie en bevorderen van interetnisch contact, Den Haag, juli 2007
- WRR, Identificatie met Nederland, Den Haag, september 2007.
- WRR, Dynamiek in islamitisch activisme, Aanknopingspunten door democratisering
en mensenrechten, Den Haag/Amsterdam, maart 2006.
Kamerstukken
- TK 28 689, nr. 1, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2002- 2003, Den Haag,
27 november 2002.
- TK 29 203, nr. 1, Rapportage Integratiebeleid Etnische Minderheden 2003,
vergaderjaar 2003- 2004, Den Haag, 16 september 2003.
- TK 28 689, nr. 9, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2003- 2004, Eindrapport.
- TK 28 689, nr. 17, Onderzoek Integratiebeleid, vergaderjaar 2003- 2004, Den Haag,
mei 2004.
- TK 29 854, nr. 3, De moord op de heer Th. Van Gogh, vergaderjaar 2004- 2005,
Den Haag, 10 november 2004.
- TK 29 754, nr.27, Terrorismebestrijding, vergaderjaar 2004-2005, Nota
Weerbaarheid en integratiebeleid, Den Haag, 19 augustus 2005.
- TK 30 304, nr. 4, Jaarnota Integratiebeleid 2005, vergaderjaar 2005- 2006,
(kabinetsreactie RMO- rapport Eenheid, verscheidenheid en binding, Den Haag,
22 september 2005.
- TK 30 300 VI, nr. 168, Vaststelling begrotingsstaten van het Ministerie van Justitie
(VI) voor het jaar 2006, vergaderjaar 2005- 2006, (kabinetsreactie RMO- advies, Niet
langer met de ruggen naar elkaar), Den Haag, 6 juni 2006.
- TK 30 800 VI, nr. 115, Vaststelling begrotingsstaten van het Ministerie van Justitie
(VI) voor het jaar 2007, vergaderjaar 2006- 2007, (kabinetsreactie WRR rapport
Dynamiek in islamitisch activisme), Den Haag, 5 juli 2007.
- TK 31 268, nr 2, Integratienota 2007-2011, vergaderjaar 2007- 2008, Nota Zorg dat
je erbij hoort!, Den Haag, 13 november 2007.
- TK 31 268, nr. 8, Jaarnota Integratiebeleid 2007- 2011, vergaderjaar 2007- 2008,
Datgene wat ons bindt. Gemeenschappelijke integratie- agenda(GIA), Den Haag,
1 juli 2008.
- TK 31 268, nr. 9, Jaarnota Integratiebeleid 2007- 2011, vergaderjaar 2007- 2008,
(kabinetsreactie WRR rapport Identificatie met Nederland), Den Haag,
19 augustus 2008.
Brieven
Brief met aanbieding RIEM 2003 en Brief Integratiebeleid Nieuwe Stijl, 16 september 2003
- Brief over moord Van Gogh, 10 november 2004
- BSEM, 27 november 2005
- DCIM aan de LOM-samenwerkingspartners, 11 mei 2005
- DCIM aan het LOM, 28 juni 2005
- DCIM, 2 november 2005
- DCIM. 24 november 2005
- DCIM aan Forum, 30 november 2005
- DCIM in reactie op BSEM, 23 december 2005
- DCIM, 11 januari 2006
- DCIM, 1 mei 2006
- DCIM aan Forum, 5 juli 2006
- DCIM aan LOM-samenwerkingsverbanden, 11 juli 2006
- DCIM aan Forum, 14 november 2006
- DCIM aan Forum, 30 november 2006
- Forum aan DCIM, 25 november 2004
- LOM, 2 juni 2006
- MinJus, 11 juli 2006
- OCaN 8 juni 2006
- SMN, 29 augustus 2005
- SIO, 27 februari 2007
- SIO, 5 juni 2007
- SIO, 12 november 2007
- VON, 24 april 2007
- WWI, 19 juli 2006
- WWI, 17 oktober 2006
- WWI, 9 juli 2007
74
Overig
- Besluit van 22 februari 2007, nr. 07.000673, houdende departementale herindeling
met betrekking tot integratie, inburgering en coördinatie integratie minderheden
- Datum onbekend. Gespreksnotitie Wijkverbetering en Integratiebeleid
- Trouw, De vlam is na drie jaar weer gedoofd, 2 november 2007:
www.trouw.nl/achtergrond/deverdieping/article1502030.ece
- NRC Handelsblad, Polderende moslims, 7 april 2008:
http://www.nrc.nl/nieuwsthema/film_wilders/article1874169.ece/Polderende_moslims
Internetbronnen
- www.minderheden.org (Landelijk Overleg Minderheden)
- www.maroc.nl
- www.ruimtevoorcontact.nl
75
Bijlage 7 Samenvatting projectresultaten
In het onderstaande overzicht geven wij een samenvatting per project van de resultaten en van het bereik. Dit overzicht biedt een eerste indruk. Wij
verwijzen hierbij nadrukkelijk naar deel 2 (fact sheets) van dit rapport voor meer achtergrondinformatie en voor de benodigde context.
Forum: Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving
Projecten Resultaten en bereik
1. Project Nieuwland Een VIP-coach is omgebouwd tot de NL NieuwLand-bus waarin gesprekken en ontmoetingen plaatsvonden. Er is een website
ontwikkeld (www.forum.nl/NLnieuwland), flyers verspreid (8.000), en er zijn programma's voor busritten opgesteld en
uitgevoerd. De VIP-coach heeft binnen het DRWS programma 60 keer gereden. O.m. scholieren, wijkbewoners en ministers
participeerden.1
2. Uitwisselingsprogramma Eind 2005 heeft een videoconferentie tussen scholieren uit NL en Marokko plaatsgevonden. Verder ondersteunde Forum met
tussen middelbare stadsdeel de Baarsjes een studiereis voor jongeren naar Marokko. 2
scholieren en studenten
3. Leergang Islam en In 2005 heeft Forum dit project stilgezet, omdat zij niet in het vaarwater wilde komen van moslimorganisaties die met hun eigen
Moderniteit imamopleiding bezig waren. 3 In opdracht van Forum heeft het KCMR een leergang ontwikkeld die als basis zou kunnen dienen
voor een toen nog te starten imamopleiding. Ons is niet bekend wat de huidige stand van zaken is. 4
4. Vrouwenmoskee De Balie werd omgedoopt in een moskeegebouw waar vrouwen het voor het zeggen kregen. Een belangrijke inhoudelijke rol
was toebedeeld aan de internationaal befaamde Egyptische arts, schrijfster en feministe Nawal El Saadawi. Dit project is later
overgegaan in het project `Vrouwensalon' (zie verderop).
Ruim 100 vrouwen namen deel aan het project dat veel aandacht trok van de media.
5. Moskeebezoeken Voorzichtig opgestart, al snel ondergebracht in eigen beheer Forum.
6. Expertmeeting radicalisering In mei 2005 vond een expertmeeting plaats met wetenschappers en vertegenwoordigers van de overheid.5 Er werden
verschillende themasessies, expertmeetings en werkconferenties georganiseerd (Amsterdam, Rotterdam, Helmond). Forum
verzorgde een presentatie over radicalisering tijdens de Wilton Park Conference (UK) en verzorgde een Studiedag over Sociale,
Culturele en Etnische verhoudingen in het onderwijs, waarbij professionals uit het onderwijsveld ervaringen konden uitwisselen.
6 Verder is een netwerkdag georganiseerd voor leerlingbegeleiders. Het installeren van een netwerk zou moeten helpen
inzichten toegankelijk te maken. 7
7. Persoonlijke coaching voor Intensief project, zowel in pilot- als vervolgfase. Er is een startconferentie georganiseerd, een cursus diversiteitmanagement
leiderschap verzorgd voor de coaches, intervisie sessies gehouden, twee gezamenlijke bijeenkomsten voor coaches en deelnemers,
individuele coachingsgesprekken, en een afsluitend symposium heeft plaatsgehad.8 Speciaal voor het project is een
informatieve website gelanceerd.
In de pilotfase hebben 15 coaches uit het bedrijfsleven 40 jongeren begeleid.9 In de vervolgfase waren 7 bedrijven en 21
coaches betrokken, en zijn 37 jongeren begeleid. 1011
Het doel was 45 jongeren in het pilot-traject te betrekken. Uiteindelijk hebben 60 jongeren zich hiervoor aangemeld, waarvan er
40 zijn geselecteerd en daadwerkelijk hebben deelgenomen.12 Voor het vervolg traject hebben zich 78 mensen aangemeld,
waarvan er 42 zijn geselecteerd en uiteindelijk hebben deelgenomen.13 Het afsluitende symposium had 200 deelnemers.
8. Training debat en dialoog Er is een training aangeboden, ons is niet bekend van hoeveel dagen14. Uiteindelijk hebben 24 jongeren deelgenomen aan de
cursus.15
9. Summer school De Summerschool, een initiatief van FORUM, is in samenwerking met het Instituut Clingendael en de Haagse Hogeschool is in
de zomer van 2005 uitgevoerd. Gedurende een week volgden islamitische studenten van de Haagse Hogeschool een intensief
programma over `muslims in leadership'. Het programma bestond uit de volgende thema's: de rechtsstaat, de relatie tussen
politiek en religie, leiderschap en stemrecht, minderheden, en de relatie tussen vrijheid van meningsuiting en vrijheid van religie.
Hoewel de studenten in eerste instantie wantrouwig waren over `de agenda' van de organisatoren, waren zij na afloop van het
programma zeer enthousiast.16
De planning geeft aan dat minstens vier summerschools georganiseerd zouden worden.17 In augustus 2006 heeft een tweede
summerschool plaatsgevonden.18 De winterschool van december 2007 is door een te lage opkomst afgeblazen. 19
Het bereik van in ieder geval twee summerschool is geweest: 27 en 25 deelnemers.20
10. Netwerken Veiligheid en In zes plaatsen zijn netwerken ter bevordering van structurele contacten aangelegd: in Helmond, Breda, Amsterdam, Parkstad,
Sociale Cohesie* Den Haag en Den Bosch. In Amsterdam wordt een tweede netwerk opgestart. De netwerken hebben een eigen site:
www.socialecohesie.nl.21
In totaal zijn 55 sleutelfiguren in de netwerken gemobiliseerd. 22
11. Project BrugOver: Inter- Diverse bijeenkomsten in meerdere gemeenten. Een selectie:
generationele gesprekken In vijf gemeenten in de regio Zuid-Holland Zuid zijn in het najaar gespreksavonden georganiseerd tussen vaders en zoons met
een Marokkaanse achtergrond. Het aantal deelnemers bedroeg in totaal 250. Verder werden in een oktoberweekend tien
jongeren getraind in het leiden van gesprekken tussen ouders en hun kinderen. Gedurende drie maanden vonden er bovendien
maandelijks vijf gespreksavonden plaats tussen vaders en zoons. Daarnaast zijn twee aparte bijeenkomsten belegd voor imams
en bestuurders van moskeeën in de regio.23 Er zijn twee bijeenkomsten georganiseerd in Utrecht in 2006.24 In 2007 is een
studieweekend voor moeders en dochters georganiseerd in Zeist. 25In 2007 zijn in Slotervaart twee bijeenkomsten
georganiseerd voor vaders en hun kinderen.26 Er namen in totaal 250 mensen deel aan de 5 gespreksavonden. 10 jongeren zijn
opgeleid zodat zij zelf ook bijeenkomsten kunnen organiseren.27 In Dordrecht en Gorinchem waren in totaal 85 man aanwezig.
De studieweekenden hadden respectievelijk 20 en 55 deelnemers. In Utrecht waren 100 mensen bereikt. In Dordrecht 50 man,
en tijdens het studieweekend nog eens 25 man.28 Op de bijeenkomst in Zeist waren 10 moeders en hun dochters. 29 Slotervaart
had in totaal 65 deelnemers. 30
12. Stimuleringsfonds voor Er zijn in totaal 50 activiteiten ondersteund. De diversiteit van de projecten was groot. Wel verschilde volgens Forum de kwaliteit
burgerinitiatieven van de voorgestelde projecten aanzienlijk.3132 In de 2de tranche is dit project specifiek ingestoken op jongeren, en is als middel
een jongerenprijsvraag in het leven geroepen, om jongeren te stimuleren ideeën aan te dragen.33
Het bereik van het fonds is het best uit te drukken in aanmeldingen; er zijn 150 aanvragen voor subsidie ingediend. 34
13. Campagne Zelfbeelden, De campagne is op verschillende wijzen onder de aandacht gebracht via de website (www.zelfbeelden.nl), projectdagen en
(`Jouw identiteit, mijn brochures. De uitgevoerde activiteiten zijn divers en talrijk. De educatieve kant, waaronder trainingen op scholen, is daarbij
identiteit') specifiek groot opgezet en heeft een meer structureel karakter door borging met lesmateriaal.35 36
Ook andere activiteiten zijn in het kader van dit project uitgevoerd, zoals een educatieve dag over identiteit in samenwerking
met Palet, CIDI en NL NieuwLand voor jongeren met een joodse, Turkse, Marokkaanse, Molukse, Sinti/Roma- of autochtone
achtergrond.37 De jongeren bezochten Kamp Vught, een moskee in Utrecht en het Joods Historisch Museum in Amsterdam, in
2005.38 Zo werd ook een creatieve ontmoeting mogelijk gemaakt op 5 mei 2005, tussen joodse jongeren en jongeren met een
Marokkaanse afkomst, in samenwerking met het project NL NieuwLand.
Een peer-educatietraject is uitgevoerd in samenwerking met de Nationale Jeugdraad. Daarnaast is een themanummer van
Generation Now gewijd aan het onderwerp en zijn twee artikelen in dit blad hierover geschreven.39
---
Het aantal jongeren en professionals dat direct met deze campagne te maken heeft gekregen loopt in de honderden. Ter
illustratie: aan de fotografiewedstrijd namen 750 jongeren deel. Aan de projectdagen identiteit hebben 890 jongeren
deelgenomen. 1.411 leerlingen hebben het digitale leermiddel doorgewerkt, 80 jongeren hebben de workshop zelfbeelden
gevolgd.40 41
14. Vrouwensalon Er zijn vier vrouwensalons georganiseerd, in 2005, 2006 en twee in 2007. 4243 Er werden o.m. lezingen verzorgd en workshops
verzorgd over thema's als politieke participatie en opvoedingsperikelen.
Aan de eerste salon namen voornamelijk laag opgeleide vrouwen van Marokkaanse afkomst deel. De tweede vrouwensalon
was gericht op moslimvrouwen van verschillende etnische herkomst, van verschillende opleidingsniveaus. De laatste salons
waren gericht op moeders en dochters, m.n. van Marokkaanse afkomst. Salon I had 345 deelnemers, salon II 300, III 180 en IV
150 deelnemers.44 45
15. Servicecentrum Integratie Het servicecentrum moet een luisterend oor bieden aan professionals met concrete vragen op het gebied van etnische
(gelieerd aan DRWS) spanningen, en advies op maat verstrekken. Er is regelmatig beroep gedaan op het centrum, gemiddeld zo'n 3 tot 5 keer per
week. Het centrum was een dagdeel in de week beschikbaar.46 Het centrum wordt ongeveer 3 tot 5 keer per week gebeld.47
Hoeveel bezoekers de website heeft getrokken is ons niet bekend.
16. Model-masterclass voor Er werden negen masterclasses gerealiseerd voor lokale bestuurders en ambtenaren: twee over sociale
lokale bestuurders cohesie/netwerkvorming, één over migrantenzelforganisaties, één over het salafisme, twee over verschil in denken tussen
moslims en niet-moslims, één over pedagogiek in de moskee, twee over de scheiding tussen Kerk en Staat. Bij elke
masterclass participeerden tussen de 15 en 30 bestuurders.48
17. Deskundigheidsbevordering De planning was expertmeetings te organiseren om opgedane kennis te toetsen en ervaringen uit te wisselen. Daarnaast zou
voor professionals een uitwisselingstraject tussen veiligheidsfunctionarissen in Nederland en Marokko plaatsvinden. Dit uitwisselingstraject heeft
niet plaatsgevonden. Er zijn wel ondersteuningscontacten geweest binnen de gemeente Amsterdam. Daarnaast zijn er
verschillende workshops georganiseerd, zoals een driemalige pilotcursus `Signaleren en voorkomen van vervreemding bij
jongeren', aangeboden aan medewerkers binnen DJI.49 50 Ook is een besloten werkconferentie georganiseerd.51 Een aantal
keer zijn presentaties verzorgd over het thema radicalisering voor de vereniging van directeuren in de welzijnssector.52 Ook zijn
in 2008 nog drie trainingen verzorgd voor DJI medewerkers. Elk van deze trainingen had ongeveer 16 deelnemers. Verder zijn
in 2008 masterclasses gegeven voor professionals van gemeenten, bestuurders en ambtenaren.53
Op de besloten werkconferentie waren ongeveer 24 personen aanwezig.54 Op meerdere bijeenkomsten voor directeuren van
welzijnsstichtingen waren elke keer ongeveer 100 aanwezigen. De DJI cursus had 60 deelnemers.55
18. Werkconferentie lokaal De publicatie Lokale overheden en moskeeën: een onderzoek naar de rol en betekenis van moskeeorganisaties in Nederland
islambeleid sinds 2001 behelst de rapportage van een onderzoek naar het Veranderende islambeleid in een aantal Nederlandse
gemeenten. Het rapport biedt een inventarisatie van wat op lokaal niveau gebeurt, en doet aanbevelingen voor het onderhouden
van contacten tussen moslimorganisaties en lokaal bestuur. Naar aanleiding van de publicatie zijn begin 2006 vier
werkconferenties georganiseerd.56 57 Er zijn uiteindelijk circa 140 personen bereikt, exclusief de deelnemers aan de
kennisclinic/masterclass.
19. Publicaties `Islam in Publicaties verbonden aan andere projecten en brochure getiteld `Islam en staatsvorm'.
zakformaat'
20. Ontwikkelingen in de De bedoeling was een periodiek inzicht te vergaren over de opvattingen van moslimjongeren. Er zijn longitudinale onderzoeken
islambeleving van jongeren uitgevoerd, in 2005, 2006 en 2007-2008.58 Er zijn drie publicaties in deze reeks verschenen: `Van Allah tot Prada', `Van vasten
(eerste monitor als apart tot feesten' en `Geloof en geluk'.59 Deelnemers aan de eerdere onderzoeken in 2005 en 2006 zijn ons niet bekend. Aan het
78
project, vervolgmonitoren onderzoek in 2007/2008 hebben 9 kernjongeren deelgenomen, die op hun beurt in totaal 84 jongeren hebben benaderd om deel
onderdeel DRWS) te nemen.60
21. Pedagogiek in de moskee Forum beoogde met dit project een plan van aanpak te bieden voor pedagogische ondersteuning aan moskeeën.61 Dit is ook
gebeurd, drie deelstudies zijn verricht naar specifiek pedagogisch klimaat, waarin aanbevelingen werden gedaan voor
verbetering. De gemeente heeft aangegeven tevreden te zijn met het onderzoek en ondersteuning te bieden bij de
verbetering.62 Het onderzoek was genomineerd voor de Parels van integratie prijs.63 Het onderzoek heeft geresulteerd in drie
publicaties. Er zijn drie boekjes verschenen naar aanleiding van het onderzoek.64 Drie moskeeën hebben op directe wijze met
het onderzoek te maken gekregen.65
22. Kennisdossier moskeebouw Een snelle inventarisatie van beschikbare informatie was gepland, waarna Forum een kennisdossier wilde aanleggen en
voorlichtingsmateriaal wilde samenstellen.66 Er is i.i.g. ervaring opgedaan met advies aangaande financiën, de rechtspositie,
eigendomsrecht en verenigingrecht bij de bouw van een moskee in Zuid Holland. Deze kennis zou worden gebundeld in een
kennisdossier.67
23. De politieke islam verklaard Drietal conferenties:
1) Symposium Euro-islam (circa 100 deelnemers) en in samenwerking met Stichting Eutopia speciaal Eutopia- themanummer
verzorgd over `Moslim in Europa'.
2) Conferentie Islamitisch Activisme (i.s.m. WRR), op 8 november 2006 (circa 200 deelnemers); netwerkdiner (32 gasten uit
diverse professies); publicatie met inleidingen en samenvatting van paneldiscussies (`Islamic Activism and Democratization in
the Middle East and North Africa: Politics, Media and The Role of Europe') en een publicatie over de conferentie in het
Jordaanse dagblad Al Ghad en een aantal Arabische internet- nieuwssites.
3) Conferentie `Voorbij de vermijding': trends en ontwikkelingen binnen de islam in Nederland op 6 december 2007 (circa 250
deelnemers); conferentiemap met acht artikelen over ontwikkelingen binnen islam in Nederland en omringende landen en een
conferentieverslag. Een publicatiebundel is gepland.68
24. `Peerprojecten islam, Forum heeft trainingen verzorgd aan jongeren om met hun eigen identiteit aan de slag te gaan, maar daarnaast ook om door
identiteit en ethiek' middel van peer-educatie met andere jongeren over identiteit te praten. In 2005 en 2006 zijn twee verschillende groepen drie of
vier weekenden getraind.69 In totaal zijn 32 jongeren getraind.70
LOM: Niet naast elkaar, maar met elkaar
Projecten Resultaten en bereik
1. Jongeren en ouderen Er zijn in ieder geval 20 bijeenkomsten georganiseerd vanaf eind 2006 op diverse locaties, waarbij onder andere werd gerapt,
samen op weg/Landelijke gedanst en spelletjes zijn gespeeld door verschillende generaties.71 Uiteindelijk zijn er in totaal ongeveer 780 deelnemers
bijeenkomsten cultureel geweest. 72
erfgoed
2. Jongerenconferentie Er is een tweedaagse conferentie georganiseerd op 25 en 26 maart 2006.73 Ook op 27 oktober 2007 is een conferentie
georganiseerd.74 In totaal hebben 210 jongeren deelgenomen.75 Volgens een bron is de financiering in juni 2006 stopgezet
wegens beperkt bereik, respondenten spreken dit echter tegen. Wel is volgens hen het projectplan voor de tweede tranche
aangepast.76 In 2007 heeft een conferentie plaatsgevonden, waarbij 60 deelnemers aanwezig waren. De Nationale Jeugdraad
had veel moeite deelnemers te vinden voor de conferentie, de deelnemers zijn bijna allemaal gemobiliseerd door het IOT.77
3. Voorlichting via Websites In samenwerking met jongeren van Marokkaanse en Turkse komaf werd voorlichtingsmateriaal ontwikkeld. Dit materiaal werd
beschikbaar gemaakt bij vier websites (Maroc.nl; Marokko.nl, Maghreb.nl; Hababam.nl). Het materiaal moet jongeren toegaan
79
bieden tot moderne en verlichte interpretaties van de islam en de islambeleving in de Nederlandse samenleving.78 In oktober
2007 is de nieuwe website Islamwijzer.nl gelanceerd, die gekoppeld is aan de eerder genoemde websites. Nadat de technische
proefversie van de site was ontwikkeld moest nog veel inhoud worden toegevoegd. De middelen waren echter ontoereikend.
Momenteel is de website volledig operationeel.79
Op de nu operationele website is in ieder geval door 104 jongeren gestemd over de site, waarbij 67% van de jongeren deze
beoordeelde met `prima' of `goed'. De site heeft nog 152 leden, waarvan 44 actief.80
4. Mediadebat met Op 22 april 2006 heeft een debat plaatsgevonden.81 Op 18 juni 2006 heeft de VON daarnaast een werkconferentie gehouden. 82
opinieleiders Het debat heeft in de tweede tranche geen doorgang gevonden. Het lukte de samenwerkingsverbanden zelf niet genoeg
vooraanstaande personen uit de mediawereld te betrekken in het project. Dit hebben ze vervolgens uitbesteed, en is toen
uiteindelijk gestrand door communicatieproblemen tussen het externe bureau en de LOM partners.83 Respondenten geven aan
dat specifiek stichting Mediadebat niet in staat was `een verantwoorde uitvoering' te realiseren, wat het project heeft doen
stranden. 84Aan het debat in 2006 hebben 60 mensen deelgenomen.85
5. Bijeenkomsten tegen Er zouden jaarlijks zeven discussiebijeenkomsten en daarnaast lezingen worden gehouden, en er zou een onderzoek worden
radicalisering/ Tegengaan verricht naar radicalisering. 86 87 Over het onderzoek is het COT verder niets bekend. IOT, SIO en SMN hebben binnen hun
radicalisering door deelprojecten verschillende bijeenkomsten georganiseerd. In de 1e tranche lag het accent op discussie en debat, in de 2e
versterking eigen identiteit tranche op het ontwikkelen van methodieken. SIO en SMN hebben daarbij ingestoken op empowerment, IOT op
intergenerationele gesprekken.
- Het SMN heeft in maart 2006 in samenwerking met studentenorganisaties op vier universiteiten bijeenkomsten gehouden,
achtereenvolgens in A'dam, R'dam, Nijmegen en Utrecht. In de 2e tranche heeft het SMN het project uitgewerkt als
trainingen Empowerment voor moslimjongeren. In 2007 hebben twee studie-en trainingsweekenden plaatsgevonden.
- Het IOT organiseerde in 2006 een paneldebat en een conferentie, en 2007 vier bijeenkomsten.
- Het SIO organiseerde in 2006 vier en in 2007 vier kleinschalige bijeenkomsten. In 2006 hield het SIO ook een enquête
over de relatie tussen (extreme) religieuze opvattingen en aspecten van integratie (49 respondenten).
Op 18 oktober 2007 organiseerden IOT, SIO en SMN een gezamenlijke slotconferentie om het project af te sluiten en de
ontwikkelde methodieken te presenteren. 88 89 90 91 In totaal zijn minstens 1300 jongeren bereikt met de verschillende
bijeenkomsten. Er is ook een ideeënwedstrijd uitgeschreven waarop 11 jongeren reageerden.92
6. Conferentie Politieke Het oorspronkelijk plan om elk jaar een conferentie te organiseren is naar aanleiding van ervaringen en voortschrijdend inzicht
Islam bijgesteld. Het leek niet opportuun en effectief om jaarlijks een debat te houden. De conferentie is dan ook alleen in 2006 (1
april) georganiseerd. Het project is voor de 2e tranche niet ingediend.93 De insteek was 100 deelnemers per conferentie94, de
conferentie in 2006 had 95 deelnemers.95
7. Studiedagen Imams Uitgevoerd: een studiedag `met het oog op morgen' in 2006 door SMT,96 een studieweekend in 2007 voor Alevitische imams en
jongeren door IOT,97 een studiedag in 2007 voor Marokkaanse imams door SMN.98 Een bijeenkomst van het IOT voor
Soennitische imams is, door ons niet bekende redenen, niet van de grond gekomen.99 Bij de bijeenkomst van het SMT waren 51
deelnemers. In de pauze vertrokken 20 mensen.100 Bij de bijeenkomst van het IOT waren 30 jongeren en 10 geestelijken
aanwezig.101 Bij de studiedag van SMN waren 40 deelnemers aanwezig.102
8. Tweede Wereldoorlog in Er is gestart met een interviewonderzoek waardoor kennis en personen met WOII ervaringen konden worden betrokken in het
de West/Gezamenlijke project. Vervolgens zijn meerdere tentoonstellingen gehouden, onder meer in Tilburg, Amsterdam en Almere, en zijn lezingen
geschiedenis verzorgd in buurthuizen en op scholen.103 Aantallen bezoekers van de tentoonstelling en deelnemers aan de lezingen zijn ons
niet bekend.
9. Viering 5 mei Dag van Elk van de samenwerkingsverbanden heeft een eigen projectonderdeel uitgevoerd.104 In de eerste tranche waren er
80
de vrijheid lestrajecten, in tweede tranche namen de initiatieven m.n. de vorm aan van voorjaarsdialogen tussen allochtonen en
autochtonen.105
- Het IOT was verantwoordelijk voor het organiseren van de debatten op vmbo-scholen.
- Het SMT heeft een dvd `Hoe vrij ben jij?' en een lesbrief ontwikkeld.
- Het SIO heeft een rapwedstrijd gehouden en een cd gepresenteerd.
- Het SIO heeft in de 1e tranche ook het Vrijheid is friktie-festival georganiseerd (Melkweg, Amsterdam). Het SIO wilde dit in
de 2e tranche herhalen, maar dit is door administratieve problemen niet van de grond gekomen.
- Het IOC heeft een zangwedstrijd georganiseerd en twee discussiebijeenkomsten voor ouderen en vrouwen.
- Het VON heeft in 2e tranche een tv-productie gemaakt.
Dit tv-programma was onderdeel van het project `Leven in Vrijheid'. Een deel van de kosten hiervan is uiteindelijk mede
gefinancierd vanuit het project `Viering 5 mei'. Dit was mogelijk door het wegvallen van de beoogde Vrijheid is friktie-festival in
de 2e tranche. Inhoudelijk sloot dit project ook aan bij het project `Viering 5 mei'. Minstens 280 leerlingen hebben gewerkt met de
lesbrief. Aan discussies op scholen, voor de camera, hebben 120 leerlingen deelgenomen.106 Het IOT heeft aan haar debatten
in totaal minstens 510 deelnemers gehad.107 Het SIO heeft op haar debat 80 deelnemers gehad, en 400 tijdens de cd
presentatie. De discussiemiddagen van het SIO trokken 33 deelnemers.108 Tijdens de zangwedstrijd van het IOC waren 550
personen aanwezig.109
10. Zomerschool Er zijn in totaal drie zomerscholen georganiseerd, in Amsterdam en Groningen.110 Leerlingen uit de hoogste klassen van het
basisonderwijs zijn getraind in weerbaarheid, respect en zelfredzaamheid, door bijvoorbeeld trainingen en aikido lessen.111 De
zomerschool uit 2005 in Amsterdam had 100 deelnemers. De zomerschool in Groningen had in 2006 25 deelnemers, in 2007 30
deelnemers. 112 113
11. Voorlichting VMBO Dit project is in de tweede tranche gecombineerd met het project `succesvolle rolmodellen'.114 115 Er waren 10 jaarlijkse
scholen voorlichting- en discussiebijeenkomsten gepland in verschillende steden.116 117 Er moest echter hard gewerkt worden aan het
verkrijgen van strategische partners.118 Begin 2007 bevindt het project zich nog in de voorbereidingsfase. In 2007 vinden
uiteindelijk 5 bijeenkomsten plaats, waarbij op drie scholen wordt gewerkt met de `succesvolle rolmodellen'. 119 De opkomst van
de bijeenkomsten is ons niet bekend.
12. Stimulering De planning was diverse initiatieven op te starten in 20 plaatsen, zoals kandidaatstelling voor medezeggenschapsraden;
ouderparticipatie deelname aan ouderraden; oprichting van oudercomité's en cursussen ouderparticipatie.120 Ook kon de videofilm `en hoe was
het op school' worden ingezet om een gesprek op gang te brengen.121
- Het SMT heeft begin 2006 vijf bijeenkomsten georganiseerd. 122 Zij hebben (als SMN) in de 2de tranche niet meer
deelgenomen.123
- Het IOT heeft in 2006 7 bijeenkomsten in verschillende steden georganiseerd over ouderparticipatie met ouders en
professionals. Er bleek onder Turkse ouders behoefte aan elementaire kennis over het Nederlandse onderwijssysteem, ze
kenden bijvoorbeeld het systeem van de medezeggenschapsraad niet.124 In 2007 hebben zij in ieder geval 14
bijeenkomsten georganiseerd.125
- Het SIO heeft twee bijeenkomsten georganiseerd eind 2005, begin 2006. Verder uitvoering van dit project wil SIO
overdragen aan de gemeente Utrecht en onderwijsinstellingen.126
- VON heeft tien bijeenkomsten gehouden.127
Voor het IOC zijn de projecten opvoedingswaarden en normen en ouderparticipatie samengevoegd vanwege de vele
raakvlakken. Zij hebben hiervoor in de eerste tranche in ieder geval 6 bijeenkomsten georganiseerd. In de tweede tranche
hebben 5 bijeenkomsten plaatsgevonden.128 129
81
Het IOT heeft in haar zeven bijeenkomsten in 2006 in totaal 750 ouders bereikt.130 In 2007 heeft zij ruim 300 mensen bereikt. Dit
beoordelen zij zelf als weinig, ouders wisten hen naar eigen zeggen niet te vinden.
Het IOC heeft bij in 2006 op een bijeenkomst 40 ouders en docenten, en 35 leerlingen bereikt. Daarnaast heeft zij minstens zes
interviewrondes gehouden, waar telkens ongeveer 15 leerlingen aanwezig waren. Aan vier bijeenkomsten voor trainers in 2007
hebben 40 docenten deelgenomen.131
13. Succesvolle rolmodellen SIO heeft in de eerste tranche een training verzorgd voor docentcoaches.132 Er zijn rolmodellen ingezet tijdens het project
`Voorlichting op VMBO scholen', op 3 voorlichtingsdagen.133 Daarnaast zijn ze ingezet op de stagemarkten, in het project
`Stageplaatsen en stagemarkten'. Onduidelijk is hoeveel rolmodellen een docenttraject aangeboden hebben gekregen.
Daarnaast is niet bekend of rolmodellen zijn gekoppeld aan jongeren als `praatpaal'. De rolmodellen zijn ingezet op drie scholen
om voorlichting te geven. Onbekend is hoeveel rolmodellen zijn aangetrokken.
14. Waarden en normen in de VON heeft tien bijeenkomsten met ouders geïnitieerd en voorlichtingsmateriaal ontwikkeld. SIO heeft een inventarisatie gemaakt
opvoeding van traditionele opvoedingsgebruiken en heeft op basis daarvan twee modules ontwikkeld. Ook het IOC heeft geïnventariseerd
wat behoeftes waren onder de doelgroep, alvorens cursusmateriaal te ontwerpen (zie verder project ouderparticipatie).134 Ons is
niet bekend hoeveel ouders hebben deelgenomen.
15. Koranschool Voor dit project werden opvoeders in koranscholen getraind. De korandocenten zouden de nieuwe thema's, zoals emancipatie,
democratie, arbeidsethos en man-vrouw verhoudingen, integreren in hun aanbod en vervolgens bespreken met de leerlingen.135
Het project is erg voorzichtig geïnitieerd. In samenwerking met de moslimachterban van SIO is een module ontwikkeld voor
competentieopbouw korandocenten, welke in één koranschool in Den Haag wordt uitgeprobeerd. Verder werd begin 2006 nog
geprobeerd draagvlak te creëren binnen de islamitische wereld.136
16. Stageplaatsen en Er was sprake van één activiteit, waar alle organisaties zich bij konden aansluiten. Er is in 2007 een landelijke Dag van de Stage
stagemarkten georganiseerd137. Daarnaast is deelgenomen aan 46 stagemarkten en actiedagen. De rolmodellen uit etnische minderheden uit
het project `rolmodellen' zijn ook op deze actiedagen ingezet.138 Een respondent geeft wel aan dat er in eerste instantie sprake
was van een mismatch tussen vraag en aanbod op de stagemarkten, wat de slagingskans klein heeft gemaakt.139 Tot april 2007
zijn er 846 stageplaatsen gerealiseerd.140 Het project loopt nu nog. De website Stageplaatsen.nu is nog steeds online, en er is
recent in oktober nog een Dag van de Stage georganiseerd.141 Meer actieve vormen van het project kunnen door gebrek aan
financiën echter nu niet worden onderhouden.142
17. Arbeidsmarkt: gescheiden SIO heeft in 2005 twee voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd met allochtone ondernemersnetwerken.143 In 2005 zijn er veel
netwerken tot elkaar contacten gelegd tussen verschillende allochtone ondernemersclubs, en SIO concludeert dat er bereidheid is om in het
brengen ondernemersnetwerk `kleur te brengen'. Veel allochtone ondernemers hebben meer zicht op hoe serviceclubs werken en hoe
sneller de weg te vinden naar officiële organisaties zoals de KvK.144 Er is bovendien een themabijeenkomst georganiseerd door
SIO en er is een informatiebijeenkomst geweest over serviceclubs, met twee bestuursleden van SIN en LIONS.145 IOC heeft een
ontmoetingsbijeenkomst met serviceclubs georganiseerd.146
Volgens respondenten is dit project nooit echt van de grond gekomen. Het zou gekoppeld worden aan het project
stageplaatsen, maar dit is niet gebeurd en het is eigenlijk altijd versnipperd gebleven, en is later ook geschrapt.147 COT: het valt
in ieder geval op dat vooral ontmoetingen met serviceclubs hebben plaatsgevonden, maar er zijn geen concrete resultaten te
benoemen in de sfeer van opname van allochtonen in de serviceclubs. Op de themabijeenkomst van SIO waren 65 werkgevers
aanwezig.148 Op de informatiebijeenkomst van SIO waren twee bestuursleden van serviceclubs aanwezig.149 Het is niet bekend
hoeveel potentiële werknemers aanwezig waren. Op de bijeenkomst van het IOC waren ruim 110 personen aanwezig.150
82
18. Netwerk hoogopgeleide In 2005 zijn er 8 bijeenkomsten georganiseerd, in 2006 5.151 De community is hiermee opgestart. Op eigen initiatief, en met
vluchtelingen eigen bijdragen worden er ook nu nog steeds bijeenkomsten georganiseerd, die druk worden bezocht.152 In 2006 bestaat de
community, zoals beoogd,153 inmiddels uit 100 personen.154
19. Kadertraining bestuurders/ In 2005 is een individueel trainingstraject voor leiderschap opgestart, waar vier jongeren aan hebben deelgenomen.155 Het IOC
Effectief persoonlijk heeft daarnaast hoogopgeleide Chinese jongeren getraind; activiteiten van VON zijn niet bekend; SIO heeft een
leiderschapstraining trainingsweekend georganiseerd om jongeren op te leiden tot bestuurder, en ook OCAN heeft een training voor potentiële
jongeren bestuurders uitgevoerd.156 In 2005 zijn bij de individuele trainingen vier jongeren getraind.157 Daarnaast zou uit elke achterban
zo'n 4 a 5 intermediairs moeten worden aangetrokken, 30 in totaal.158 IOC heeft 20 jongeren aangetrokken, SIO 18. Het is niet
bekend hoeveel jongeren VON en OCAN hebben bereikt.159
20. Regionale Er is een model activiteiten programma opgesteld dat organisaties zelf kunnen vertalen naar hun achterban.160 Op basis hiervan
werkbijeenkomsten is voor Turkse organisaties een expertmeeting belegd en vier regionale werkbijeenkomsten.161 Het project is in de 2de tranche na
2 werkbijeenkomsten beëindigd, van hogerhand, om voor de betrokkenen onbekende redenen.162 Op elke georganiseerde
werkbijeenkomst waren 80 a 90 personen aanwezig, dit waren naar waarschijnlijkheid (het wordt niet expliciet omschreven)
wisselende groepen.163 In totaal waren op de werkbijeenkomsten daarmee 320 a 360 mensen aanwezig. Hoeveel mensen zijn
betrokken in de expertmeeting is ons niet bekend.
21. Leven in vrijheid VON heeft onder deze noemer meerdere projecten gebracht om versnippering te voorkomen, zoals de 4/5 mei viering.164 Zoals
gepland is een serie van (minstens 11) bijeenkomsten georganiseerd met maatschappelijke binding en radicalisering als
centrale thema's .165 Daarnaast is gepland 10 tot 15 jongeren van elk samenwerkingsverband te laten begeleiden door NRC
Next om over en weer te leren over beeldvorming. 166 Van uitvoering hiervan heeft het COT geen verdere gegevens. In 2007 is
verder nog een tv programma ontwikkeld. 167 Deelname in 2005 lokaal: 543 jongeren uit 8 verschillende gemeenschappen
hebben deelgenomen aan de bijeenkomsten.168 De landelijke bijeenkomsten trokken 94 deelnemers.169 Het TV programma had
85 mensen in het publiek uit de achterban. 170
83
Eindnoten
1 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
2 Idem.
3 Forum (oktober 2005) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Tussenrapportage, Utrecht
4 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
5 Forum, Jaarverslag 2005, 2006: p. 22
6 Forum (oktober 2005) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Tussenrapportage, Utrecht
7 Idem.
8 Idem.
9 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
10 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
11 Forum & de Baak (november 2007) Werelds Talent. Eindrapportage, Utrecht
12 Forum (maart 2006) Programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Meerjarenprogramma 2006-2007, Utrecht
13 Forum & de Baak (november 2007) Werelds Talent. Eindrapportage, Utrecht
14 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
15 Idem
16 Forum, Jaarverslag 2005, 2006: p. 19
17 Forum (maart 2006) Programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Meerjarenprogramma 2006-2007, Utrecht
18 Idem.
19 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
20 Forum (oktober 2005) Tussenrapportage DRWS, Utrecht
21 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
22 Forum (december 2007) Pilot Netwerk Sociale Cohesie. Eindrapportage 2005-2007, Utrecht
23 Forum (april 2006) Rapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Utrecht
24 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
25 Forum (2007) Verslag Studieweekend Brug Over/Intergenerationele gesprekken, Utrecht
26 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
27 Forum (april 2006) Rapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Utrecht
28 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
84
29 Forum (2007) Verslag Studieweekend Brug Over/Intergenerationele gesprekken, Utrecht
30 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
31 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
32 Forum (april 2006) Rapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Utrecht
33 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
34 Forum (maart 2007) Interne notitie, Utrecht
35 Forum (april 2007) Rapportage `Jouw identiteit, mijn identiteit', Utrecht
36 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
37 Forum, Jaarverslag 2005, 2006: p. 21
38 Idem.
39 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
40 Idem.
41 Idem.
42 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
43 Forum, Jaarverslag 2005, 2006: p. 22
44 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
45 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
46 Forum (april 2006) Rapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Utrecht
47 Idem.
48 Idem.
49 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
50 Forum, CRES (april 2007) Onderzoek naar radicalisme en extremisme, Documenten en verslagen naar aanleiding van de werkconferentie van FORUM en CRES op
27 november 2006, Utrecht.
51 Forum, Werkconferentie Radicalisering. Verslag van de besloten werkconferentie Radicalisering d.d. 3 februari 2005, Utrecht
52 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
53 Bron: respondent.
54 Idem.
55 Forum (maart 2007) Interne notitie, Utrecht
56 Forum (oktober 2005) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Tussenrapportage, Utrecht
57 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
58 Idem.
85
59 Idem.
60 Idem.
61 Forum (maart 2006) Programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Meerjarenprogramma 2006-2007, Utrecht
62 Forum (mei 2007) Tussenrapportage programma Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Stand van zaken mei 2007, Utrecht
63 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
64 Idem.
65 Forum (2006) Pedagogiek in de moskee al- Wahda, Verwey Jonker Instituut: Utrecht; Forum (2006) Pedagogiek in de moskee al- Ayasofya, Verwey Jonker Instituut:
Utrecht; Forum (2006) Pedagogiek in de moskee al- Othman
66 Idem.
67 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
68 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
69 Idem.
70 Forum (februari 2008) Democratische Rechtsstaat, Weerbare Samenleving, Eindrapportage, Utrecht
71 LIZE (oktober 2007) Rapportage Jongeren en ouderen samen op weg, Utrecht
72 Idem.
73 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
74 IOT (2007) Verslag van de tweede tranche van het BIMB project Jongerenconferentie, Utrecht
75 IOT (2006) Verslag project Jongerenconferentie, Utrecht
76 Verslag DCIM-overleg met de LOM programmalijntrekkers, 19 juni 2006, betreffende de eerste reactie van het DCIM op het LOM masterplan 2e tranche dat op 1 juni
2006 is ingediend
77 IOT (2007) Verslag van de tweede tranche van het BIMB project Jongerenconferentie, Utrecht
78 V&I (augustus 2005) Nota `Weerbaarheid en Integratiebeleid, preventie van radicalisering vanuit het perspectief van het integratiebeleid', Den Haag
79 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
80 Idem.
81 Idem.
82 Idem.
83 SMN (januari 2007) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 2e tranche, Utrecht
84 Bron: respondent.
85 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
86 DCIM (augustus 2005) Nota `Weerbaarheid en Integratiebeleid, preventie van radicalisering vanuit het perspectief van het integratiebeleid', Den Haag
87 LOM (juni 2005) Niet naast elkaar, maar met elkaar, Utrecht
86
88 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
89 SMN (mei 2007) Verslag studieweekend 26 en 27 mei 2007, empowerment van moslimjongeren deel I, Utrecht; SMN (juni 2007) Verslag studieweekend 16 en 17 juni
2007, empowerment van moslimjongeren deel II, Utrecht.
90 IOT, SIO, SMN (oktober 2007) Verslag conferentie: Tegengaan van radicalisering door versterking van identiteit, Utrecht
91 Bron: respondent.
92 Idem.
93 Bron: respondent.
94 DCIM (augustus 2005) Nota `Weerbaarheid en Integratiebeleid, preventie van radicalisering vanuit het perspectief van het integratiebeleid', Den Haag
95 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
96 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
97 IOT (2007) Verslag van de tweede tranche van het BIMB project Studiedagen imams, Utrecht
98 SMN (2007) Verslag studiedag, de moskee en/in de samenleving, Utrecht
99 Idem.
100 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
101 IOT (2007) Verslag van de tweede tranche van het BIMB project Studiedagen imams, Utrecht
102 SMN (2007) Verslag studiedag, de moskee en/in de samenleving, Utrecht
103 Commissie WOII in de West (augustus 2007) Meerjarenverslag commissie WOII in de West, 2005- 2007, Utrecht
104 SMN (januari 2007) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 2e tranche, Utrecht
105 LOM (2006) Projecten LOM 2006, Utrecht
106 SMT (2005) Eindrapportage projecten programmalijn Cultuur en identiteit, Utrecht
107 IOT (2007) Verslag van de 2de tranche BIMB Project viering 5 mei, Utrecht
108 SMT (2005) Eindrapportage projecten programmalijn Cultuur en identiteit, Utrecht
109 SMT (2005) Eindrapportage programmalijn Cultuur en Identiteit, 1ste tranche 2005, Utrecht
110 Bibit (2007) Eindverslag zomerschool 2007, Groningen
111 Evaluatie programmalijn onderwijs, educatie en opvoeding 2005 (maar gaat ook over 2006)
112 Bibit (2007) Eindverslag zomerschool 2007, Groningen
113 SIO (juli 2006) Zomerscholen 2006 Informatie, Utrecht
114 SIO (januari 2007) Voortgangsverslag LOM projecten, Utrecht
115 SIO (juli 2007) Tweede voortgangsverslag BIMB projecten 2de tranche 2006, 2007, Utrecht
116 V&I, (augustus 2005) Nota `Weerbaarheid en Integratiebeleid, preventie van radicalisering vanuit het perspectief van het integratiebeleid', Den Haag
117 LOM (juni 2005) Niet naast elkaar, maar met elkaar, Utrecht
87
118 SIO (mei 2006) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 1e tranche, Utrecht
119 SIO (januari 2007) Voortgangsverslag LOM projecten, Utrecht
120 V&I, (augustus 2005) Nota `Weerbaarheid en Integratiebeleid, preventie van radicalisering vanuit het perspectief van het integratiebeleid', Den Haag
121 LOM (juni 2005) Niet naast elkaar, maar met elkaar, Utrecht
122 SMT (april 2006) Stimulering ouderparticipatie, Utrecht
123 Bron: respondent
124 IOT (2006), Verslag project Ouderparticipatie, Utrecht
125 IOT (2007) Verslagen ouderparticipatiebijeenkomsten, Utrecht
126 SIO (mei 2006) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 1e tranche, Utrecht
127 Idem
128 LOM (maart 2006) Aandachtspunten inhoudelijke rapportage BIMB projecten, Utrecht
129 LOM (oktober 2007) Aandachtspunten inhoudelijke rapportage BIMB projecten, Utrecht
130 IOT (2006) Verslag project Ouderparticipatie, Utrecht
131 LOM (maart 2006) Aandachtspunten inhoudelijke rapportage BIMB projecten, Utrecht
132 SIO (mei 2006) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 1e tranche, Utrecht
133 SIO (januari 2007) Voortgangsverslag LOM projecten, Utrecht
134 SIO (mei 2006) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 1e tranche, Utrecht
135 V&I (augustus 2005) Nota `Weerbaarheid en Integratiebeleid, preventie van radicalisering vanuit het perspectief van het integratiebeleid', Den Haag
136 SIO (mei 2006) Eindrapportage Programmalijn Cultuur en Identiteit, 1e tranche, Utrecht
137 Stageplaatsen.nu (oktober 2007) Kwaliteitsimpuls in stagebeleid moet `Slimmer op stage' mogelijk maken, Onbekend
138 OCAN (oktober 2007) Samenvatting eindrapportage Stageplaatsen.nu, Utrecht
139 Bron: respondent
140 www.stageplaatsen.nu
141 Stageplaatsen.nu (oktober 2007) Kwaliteitsimpuls in stagebeleid moet `Slimmer op stage' mogelijk maken, Onbekend
142 Bron: respondent.
143 LOM (2006) Gescheiden netwerken tot elkander brengen, Utrecht
144 SIO (2005) Eindverslag project arbeidsmarkt gescheiden netwerken tot elkaar brengen, Utrecht
145 SIO (2007) Gescheiden netwerken, Utrecht
146 IOC (onbekend) Evaluatieverslag BIMB project Netwerken voor Hoogopgeleiden, Utrecht
147 Bron: respondent.
148 SIO (2007) Gescheiden netwerken, Utrecht
---
149 Idem
150 IOC (onbekend) Evaluatieverslag BIMB project Netwerken voor Hoogopgeleiden, Utrecht
151 VON (2006) Stand van zaken project netwerk hoogopgeleide vluchtelingen en autochtonen (community Veranders), Amsterdam
152 Bron: respondent
153 LOM (juni 2005) Niet naast elkaar, maar met elkaar, Utrecht
154 VON (2006) Stand van zaken project netwerk hoogopgeleide vluchtelingen en autochtonen (community Veranders), Amsterdam
155 LOM (2006) Projecten LOM 2006, Utrecht
156 SIO (juli 2007) Tweede voortgangsverslag BIMB projecten 2de tranche 2006, 2007, Utrecht
157 LOM (2006) Projecten LOM 2006, Utrecht
158 LOM (juni 2005) Niet naast elkaar, maar met elkaar, Utrecht
159 SIO (juli 2007) Tweede voortgangsverslag BIMB projecten 2de tranche 2006, 2007, Utrecht
160 LOM (2006) Projecten LOM 2006, Utrecht
161 IOT (onbekend) Verslag project Expertmeeting en Regionale Werkbijeenkomsten, Utrecht
162 Bron: respondent.
163 Verslag Project Expertmeeting en regionale Werkbijeenkomsten
164 LOM (2006) Projecten LOM 2006, Utrecht
165 Tweede voortgangsverslag BIMB projecten 2e tranche 2006-2007, 3 juli 2007
166 SIO (januari 2007) Voortgangsverslag LOM projecten, Utrecht
167 VON (juli 2007) Inhoudelijk verslag `Leven in Vrijheid' LOM-Masterplan 2006-2007, Amsterdam
168 Evaluatie van het project Leven in Vrijheid, 2005
169 Evaluatie van het project Leven in Vrijheid, 2005
170 VON (juli 2007) Inhoudelijk verslag `Leven in Vrijheid' LOM-Masterplan 2006-2007, Amsterdam
89