De ethiek en het internationale recht
`Wet is wet' voelt voor een rechter minder comfortabel dan het motto
`orders zijn orders' voor een soldaat, stelt Dame Rosalyn in haar
Cleveringa-oratie die zij donderdag 26 november uitspreekt. Dit
dilemma bracht Cleveringa 69 jaar geleden tot zijn rede.
Rechtvaardigheid
De plicht van de soldaat stopt op het moment dat de order een
misdaad betekent, voor de rechter blijft de wet de wet, ook al
is die onrechtvaardig. Met dit probleem werd niet alleen
Cleveringa geconfronteerd. De Duitse rechtsgeleerde Gustav
Radbruch schreef in 1945 een brief aan zijn studenten over het
dilemma van de rechtsgeleerde bij de relatie tussen
rechtsgeldigheid enerzijds en het gevoel van rechtvaardigheid
anderzijds. Aan de `formule van onduldbaarheid' die uit dit
schrijven is voortgevloeid - ook wel de Radbruch formule
genoemd -, wordt gerefereerd met betrekking tot de Duitse
gerechtshoven in de Nazitijd. Veel rechters verlieten hun land
liever dan zich te conformeren aan de Naziwetten.
Filosofische vraag
In het internationale recht - het gebied waarin Dame Rosalyn
zich beweegt - komt hetzelfde probleem in iets andere vorm ook
voor. De concepten daar zijn: `lex lata' - het recht zoals het
is - en `lex ferenda' - het recht in de maak, nog niet
uitgekristalliseerd. Het `recht zoals het zou moeten zijn' valt
onder het begrip `recht dat nog niet volledig is geformuleerd'.
De opvatting die Dame Rosalyn zelf aanhangt is dat ze recht
niet ziet als een set regels, maar als contrasterende normen
waartussen gekozen moet worden: bijvoorbeeld, `geen gebruik van
geweld' of `zelfverdediging'. Dit is echter hoe dan ook een
filosofische vraag die niets van doen heeft met de gruwelijke
keuze waarvoor Cleveringa zich gesteld zag.
Discriminatieclausule
Discriminatie is naar Nederlandse normen en waarden een vloek,
aldus Cleveringa in zijn rede. Daarvan is elke internationale
rechtsgeleerde eveneens doordrongen, stelt Dame Rosalyn. We
hebben allemaal wel een beeld van wat discriminatie is. In het
internationale recht is het geformuleerd op basis van ras,
kleur, sekse, taal en politieke opvatting. Zo is het ook in
allerlei internationale verdragen opgenomen. De laatste tijd
wordt het echter uitgebreid met noties als etniciteit,
nationale of sociale oorsprong en seksuele oriëntatie. Dame
Rosalyn geeft een voorbeeld van de discriminatieclausule in het
Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke
Rechten (ICCPR), waarbij zowel zijzelf als de Nederlandse staat
betrokken was.
Non-discriminatieprincipe
In het verdrag staat niets specifieks over discriminatie met
betrekking tot sociale voorzieningen en uitkeringen wegens
invaliditeit. Maar het comité voor de mensenrechten dat
opereert onder het ICCPR en waarvan Dame Rosalyn deel
uitmaakte, oordeelde dat de het verdrag regelt dat `elke
discriminatie onder de wet' verboden is. De Nederlandse
regering had de keuze dat oordeel naast zich neer te leggen,
maar koos ervoor - ondanks de grote financiële gevolgen die het
met zich meebracht - het oordeel te accepteren en ernaar te
handelen. Deze reactie werd ingegeven door het grote belang dat
de Nederlandse staat hecht aan zowel de internationale
instituties als het non-discriminatieprincipe. Dame Rosalyn: `I
have always hugely admired this.'
Dame Rosalyn Higgins
Dame Rosalyn Higgins was de eerste gekozen vrouwelijke rechter
van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Van februari
2006 tot februari 2009 was ze president van dit hof, dat geldt
als het belangrijkste gerechtelijk orgaan binnen de VN. Ze
heeft een grote en duurzame bijdrage aan de ontwikkeling van
het volkenrecht geleverd. Haar oeuvre, dat meer dan 50 jaar
bestrijkt, omvat vele boeken en andere wetenschappelijke
bijdragen over onder meer rechtstheorie, het recht van de
Verenigde Naties, het volkenrecht inzake geweldgebruik,
mensenrechten, internationaal humanitair recht, internationaal
economisch recht, en immuniteiten van staten en diplomaten.
Daarnaast heeft zij tal van functies in de praktijk van
internationale samenwerking vervuld, waaronder rechter,
arbiter, lid van de VN-mensenrechtencommissie. Een rode draad
in haar werk is het opkomen voor de rechtstaat in de
internationale betrekkingen.
Protestrede
De Cleveringa-oratie wordt jaarlijks gehouden ter herinnering
aan de protestrede die hoogleraar Rudolph Pabus Cleveringa op
26 november 1940 hield. Als decaan van de rechtenfaculteit
sprak hij zijn afschuw uit over de maatregel van de bezetter om
joodse hoogleraren, onder wie zijn collega E.M. Meijers, die op
dat moment college had zullen geven, van de universiteit te
verwijderen. De Cleveringa-leerstoel en de Cleveringa-oratie op
26 november zijn voor de Universiteit Leiden van grote
betekenis, omdat Cleveringa door zijn rede het motto van de
universiteit `Praesidium libertatis' (Bolwerk van de vrijheid)
op indrukwekkende wijze gestalte gaf.
Meer over Cleveringabijeenkomsten
Herdenking protestrede Cleveringa
Jaarlijks organiseert het Leids Universiteits Fonds
Cleveringabijeenkomsten voor alumni van de Universiteit Leiden.
De bijeenkomsten worden gehouden in het licht van het
gedachtegoed van Professor Cleveringa.
Overzicht van de Cleveringabijeenkomsten in binnen- en
buitenland
(24 november 2009/SH)
Nieuwsredactie - 24/11/2009
Universiteit Leiden