Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

De weg naar de hogeschool
en betere aansluiting tussen mbo en hbo

Inhoud

Samenvatting 7

1 nleiding: is een mbo-vooropleiding een adequate basis voor instroom in het hoger
I

beroepsonderwijs? 11

1.1 Adviescontext 11

1.2 Aanleiding en adviesvragen 12

1.3 Over dit advies 13

2 Feiten over mbo-instroom 15

2.1 Mbo-instroom in beeld 15

2.2 Het instroomrecht en de selectiefunctie van de hbo-propedeuse 18

2.3 Conclusie 22

3 itval en rendement van mbo'ers hbo-breed en lerarenopleidingen
U 23
3.1 Uitval en rendement in cijfers 23
3.2 Oorzaken van uitval en rendement 29

4 Mogelijkheden tot verbetering 33
4.1 Inleiding 33
4.2 Doorvoeren reeds voorgesteld beleid 34
4.3 Verbetering aansluiting 36
4.4 Meer variëteit in (leraren)opleidingen 41

5 Conclusies en aanbevelingen 44
5.1 Conclusies 44
5.2 Aanbevelingen 45
5.3 Beantwoording van de adviesvragen 48
Afkortingen 51
Figurenlijst 52
Literatuur 53
Geraadpleegde deskundigen 55
Bijlagen

Bijlage 1: Adviesvraag 57
Bijlage 2: Overzicht verwante en niet-verwante sectoren mbo-hbo 61

Samenvatting

Situatieschets

Meer instroom mbo'ers

De aard van de instroom in het hoger beroepsonderwijs is gedurende het eerste decennium
na 2000 sterk gewijzigd. Het aandeel van mbo-opgeleiden in de instroom is fors toegenomen.
Tegelijkertijd neemt het aantal instromers vanuit het vwo af. Deze ontwikkeling geldt zowel
voor het hoger beroepsonderwijs in zijn totaliteit, als specifiek voor de lerarenopleidingen
(pabo en tweedegraads lerarenopleidingen). In totaal 30% van de beginnende studenten in
het hoger beroepsonderwijs heeft een mbo-vooropleiding gevolgd, dat zijn circa 30.000 stu-
denten (havo en vwo respectievelijk 41% en 9%). Voor de pabo-opleidingen is dat 34%, circa
4.500 mbo-instromers (havo en vwo respectievelijk 42% en 7%). In de tweedegraads leraren-
opleidingen is de instroom van mbo'ers 20% (havo en vwo respectievelijk 33% en 8%).
Hoge uitval en laag rendement vanuit mbo èn havo
Daarnaast is er sprake van een hoog percentage uitvallers (inclusief wisselaars) in het eerste
jaar van de hbo-opleidingen. Dit ligt in 2008 voor mbo-opgeleiden op 34% en voor havo'ers
zelfs op 39%; specifiek voor de pabo zijn de percentages respectievelijk 40% en 32% en voor de
tweedegraads lerarenopleidingen respectievelijk 37% en 42%.1 Het rendement na vijf jaar stu-
die ligt voor de mbo'ers op 54% hbo-breed; 60% voor de pabo en 50% voor de tweedegraads
opleidingen.2 Opvallend is dat het rendement na 5 jaar hbo-studie bij de mbo'ers hoger is dan
bij de havo'ers; respectievelijk 54% en 46%. Specifiek voor de pabo zijn er op diit punt weinig
verschillen tussen mbo'ers en havo'ers, maar voor de tweedegraads lerarenopleidingen geldt
dat mbo'ers het flink beter doen dan havo'ers (respectievelijk 50% en 32%). Dat de uitval na 1
jaar studie hoger en het rendement bij havo'ers in het algemeen lager is dan bij de mbo'ers, is
voor een belangrijk deel terug te voeren tot het relatief grote aantal havo-instromers dat na 1
jaar studie wisselt van opleiding. De havo`ers vallen sec minder vaak uit dan de mbo'ers, maar
wisselen meer van opleiding, zowel binnen als buiten de eigen sector.
Maatregelen noodzakelijk en algemeen instroomrecht behouden
De raad meent, gezien de hoge uitval in het eerste jaar en het betrekkelijk lage rendement na
vijf jaar, dat verdere beleidsmaatregelen voor mbo'ers en eigenlijk ook voor havo'ers nood-
zakelijk zijn. Er is daarbij volgens de raad onvoldoende grond om het algemeen instroomrecht
voor mbo'ers te amenderen, in het licht van het algemeen belang van dit instroomrecht. Het
verschil in uitval tussen mbo'ers en havo'ers is betrekkelijk klein en er is verder onvoldoende
empirisch bewijs met betrekking tot verschillen in het rendement tussen doorstroom naar ver-
wante sectoren en doorstroom naar niet-verwante sectoren. Daarbij creëert de werking van
de selectieve hbo-propedeuse een evenwicht tussen het belang van het opleiden van kwa-
litatief goede beroepsbeoefenaren enerzijds en het belang van een algemeen instroomrecht
anderzijds. De raad meent het algemene instroomrecht mede te kunnen behouden vanuit de
wetenschap dat reeds ingezet beleid in de nabije toekomst zal zorgen voor verhoging van de
kwaliteit van de instroom.

1 Voor de havo`ers is de uitval in het eerste jaar 32% voor de pabo en 42% voor de tweedegraads lerarenopleidingen. Voor de vwo'ers

zijn deze aantallen 24% respectievelijk 25%.

2 Voor de havo`ers zijn de rendementen na vijf jaar 61% en 32% voor respectievelijk de pabo en de tweedegraads opleidingen.
De weg naar de hogeschool 7

Aanbevelingen

1) Doorgaan met beleidsmaatregelen

Een eerste aanbeveling betreft het daadwerkelijk doorvoeren en evalueren van al in uitvoering
genomen of voorgesteld beleid gericht op verhoging van het niveau van het onderwijs (onder
andere invoering referentieniveaus; landelijk examen voor bepaalde vakken in het middelbaar
beroepsonderwijs).

2) Opstellen van een doorstroomdossier naast en in samenhang met het
beroepskwalificatiedossier

Een tweede aanbeveling heeft betrekking op de verbinding tussen middelbaar en hoger
beroepsonderwijs door middel van kwalificatiedossiers. De kwalificatiedossiers van de meeste
mbo-opleidingen bevatten nu vooral diploma-eisen die vanuit het perspectief van de arbeids-
markt relevant zijn: het beroepskwalificatiedossier. De raad stelt voor dat naast en in samen-
hang hiermee een doorstroomdossier wordt opgesteld. Het ligt in de lijn dat de HBO-raad en
de MBO Raad hier gezamenlijk het voortouw nemen. Het doorstroomdossier bevat een alge-
meen instroomprofiel voor beginnende mbo- en havo-instromers.

3) Zelftoets aankomende studenten

Het in een doorstroomdossier te verwerken algemene instroomprofiel kan mede de basis vor-
men voor een zelftoets voor aankomende studenten.
De door de raad voorgestane Aaho (Afspraak aanvang hoger onderwijs) sluit aan bij de invoe-
ring van referentieniveaus, maar verlegt uitdrukkelijk het perspectief van de school naar dat
van de aankomende student zelf. Kern van de Aaho is dat het de aankomende student moet
bedienen als beslisser. De resultaten dienen voor aankomende studenten ter ondersteuning
bij hun eigen afweging op de vraag of zij adequaat voorbereid zijn op de opleiding. De Aaho
is een door aankomende studenten zelf via het internet af te nemen geheel van toetsen met
vier onderdelen: Nederlands, Engels, rekenen/wiskunde en studievaardigheden, en heeft drie
niveaus: basis, voldoende, gevorderd.

4) Remediërende en stimulerende activiteiten
De raad benadrukt dat hij met de hieronder genoemde voorstellen niet beoogt de selectie-
functie van de propedeuse ter discussie te stellen.

4a) Beginnende studenten bijspijkeren

Hierbij gaat het om het op vrijwillige basis repareren van deficiënties van instromende studen-
ten. De raad acht het van belang dat deficiënties bij het begin van de opleiding gestructureerd
worden aangepakt en acht daarvoor de hbo-onderwijsomgeving het meest geschikt. Duur en
intensiteit van deze remediërende activiteiten hangen af van de mate van aangetroffen tekor-
ten; mogelijk dat hiervoor zes maanden moeten worden uitgetrokken. De raad denkt hierbij
vooral aan de algemene vakken rekenen en taal en de andere zaakvakken die aan de orde
zijn in basisonderwijs en voortgezet onderwijs. Na deze remediërende periode kan de student
vervolgen met het reguliere curriculum. In aansluiting hierop stelt de raad voor in het kader
van flexibilisering van instroommomenten pilots te starten om, parallel met het middelbaar
beroepsonderwijs, ook in het hoger beroepsonderwijs een tweede teldatum (op 1 februari)
gekoppeld aan de instroomdatum te realiseren.

8 Onderwijsraad, november 2009

De remediëringsmaatregel is tijdelijk omdat de raad verwacht dat de invoering in het middel-
baar beroepsonderwijs van referentieniveaus en van centrale examens taal en rekenen/
wiskunde in 2014 en daarna tot instroom met verhoogd cognitief niveau zal leiden. De reme-
diërende programma's zijn bedoeld voor alle zwakke instromers; bij aanmelding wordt elke
instromer gediagnosticeerd. Dit laat onverlet de maatregelen die het middelbaar beroeps-
onderwijs neemt om studenten zo goed mogelijk toe te rusten door middel van bijvoorbeeld
een kopklas, andere vooropleidingstrajecten en een doorstroomgroep.

4b) Contactintensieve kleine thuisbases voor beginnende studenten
Deze aanbeveling betreft meer aandacht voor inhoudelijke en sociale integratie.3 Bij bevorde-
ring van inhoudelijke integratie gaat het bijvoorbeeld om didactiek op maat (meer structuur
in het aanbieden van de leerstof), en een meer actieve, op de persoon gerichte inhoudelijke
begeleiding met veel persoonlijk contact tussen docent en student. Daarbij moet een scher-
pere begeleiding bij stages losraken van de opleiding voorkomen. Meer aandacht voor een
georganiseerd sociaal leven van studenten, waar extra-curriculaire activiteiten onderdeel van
uitmaken, zal aan de sociale integratie moeten bijdragen. `Schooltjes' binnen de hogeschool
vormen een sociaal houvast voor nieuwe studenten. In het verlengde van meer aandacht voor
inhoudelijke en sociale integratie acht de raad het van belang dat de studenten in de eerste
twee jaar van de hbo-opleidingen vaste groepen vormen, gekoppeld aan een vaste kerngroep
van docenten en begeleiders.

4c) Bezinning op de opvang-/ontvangstcultuur in het hoger beroepsonderwijs en meer di-
versiteit in opleidingsvormen

De raad meent dat een juiste opvang-/ontvangstcultuur in het eerste studiejaar de kloof tus-
sen middelbaar en hoger beroepsonderwijs kan helpen overbruggen. De hogeschool moet de
mbo'ers willen verwelkomen. Ook in het licht van de emancipatiefunctie van het hoger beroeps-
onderwijs is het van groot belang goede opvang te bieden voor die instromers (diploma mbo
niveau 4 en 21-plusinstromers met toelatingsexamen) die niet via de van oudsher gevolgde
routes instromen. Onderzoek naar de opvang-/ontvangstcultuur in het hoger beroepsonder-
wijs acht de raad gewenst

Doorstroming hoeft niet per se onmiddellijk na het behalen van het mbo-diploma plaats te
vinden. De raad stelt dan ook voor om alternatieven te creëren voor het automatisme om direct
door te studeren aan een hbo-opleiding. Zo'n alternatief kan zijn combinaties van werk en
opleiding. Mbo'ers die op werk gericht zijn, volgen een duaal traject waarbij - naar het voor-
beeld van een lerarenopleiding pabo - een aanstelling als onderwijsassistent samengaat met
een studie pabo. De raad beveelt de bewindslieden en de opleidingen aan, deze optie voor
meerdere hbo-opleidingen te ontwikkelen en standaard te gaan aanbieden aan mbo-afgestu-
deerden. Hij beseft daarbij dat deze opleidingsvariant nog maar nauwelijks aangeboden wordt,
mogelijk wegens gebrek aan arbeidsplaatsen en belangstelling. Het model van opleiden in de
school/op de werkplek kan hiervoor wellicht een basis bieden.

5) Actieve opstelling mbo-opleidingen ten behoeve van doorstroom naar het hbo
Een goede aansluiting tussen middelbaar en hoger beroepsonderwijs vereist ook een stevi-
ger inspanning van de kant van het middelbaar onderwijs. Roc's kunnen het initiatief nemen
tot uitwisseling tussen docenten van roc's en hogescholen, gezamenlijk overleg over de leer-
inhouden, inbreng van hogeschooldocenten bij de examinering in het middelbaar beroeps-

3 In de literatuur wordt inhoudelijke integratie doorgaans `academische integratie' genoemd.
De weg naar de hogeschool 9

onderwijs, en regionale samenwerking op het terrein van doorlopende leerlijnen. Binnen het
curriculum van de roc's kunnen verschillende soorten differentiaties worden aangebracht in
het licht van de overgang naar de hogeschool. Specifieke voorzieningen, zoals de kopklas voor
onderwijsassistenten die willen doorstromen naar de pabo, vragen inspanningen van de roc's.
De ontwikkeling van een doorstroomdossier zoals in dit advies aanbevolen, biedt de gelegen-
heid hier systematisch aan te werken.

6) Passende differentiatie in de pabo

De raad beveelt ten slotte aan nader onderzoek te doen naar differentiatie in de pabo-oplei-
ding. Studenten dienen daarbij een keuze te maken en zich te richten of op het jonge kind
(tweeënhalf/drie tot acht jaar) of het iets oudere kind (zes tot twaalf jaar). De raad verwacht dat
een programma gericht op het jonge kind met name ook die onderwijsassistenten aantrekt en
motiveert die met jonge kinderen willen werken. Differentiatie is het pabo-curriculum kan zo
bijdragen aan een betere studiekeuze en verhoogde motivatie met gelijkblijvende kwaliteit.
Overheid en opleidingen zouden moeten bezien in hoeverre een dergelijke differentiatie naar
het jonge en het oudere kind de studiekeuze en het blijven studeren van pabo-studenten in en
na het eerste leerjaar positief beïnvloedt.

10 Onderwijsraad, november 2009

De Onderwijsraad gaat in dit advies in op de aansluiting tussen middelbaar

en hoger beroepsonderwijs. Is er reden tot zorg over de kwaliteit van de
mbo-afgestudeerden die doorstromen naar het hoger beroepsonderwijs?
En geldt deze zorg ook de doorstroom naar pabo en naar tweedegraads
lerarenopleidingen?

1 nleiding: is een mbo-vooropleiding

een adequate basis voor instroom

in het hoger beroepsonderwijs?

1.1 Adviescontext

Het Nederlandse onderwijsstelsel kent een vroege differentiatie en selectie in het voort-
gezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. De kracht van dit onderwijsstelsel is dat
het voorziet in gericht onderwijs voor leerlingen van wie vroeg duidelijk is wat ze willen
en kunnen. De hiermee verbonden zwakte is dat leerlingen van wie minder snel duide-
lijk is wat ze kunnen, al vroeg in hun schoolcarrière op een verkeerd spoor terecht kun-
nen komen. Om deze zwakte zo veel mogelijk te beperken, zijn onder meer flexibele door-
stroommogelijkheden binnen en tussen onderwijssoorten noodzakelijk.
Het Nederlandse onderwijssysteem hanteert daartoe een tweewegenoplossing: de weg
naar het hoger onderwijs loopt via het algemeen vormend onderwijs en via het middelbaar
beroepsonderwijs. Het onderhoud van deze tweewegenoplossing vergt jaarlijks aandacht.
Het onderwerp van dit advies hoort bij het onderhoud van de tweewegenoplossing. Vanuit
de vierjarige beroepsopleidende leerweg gaat bijna 60% naar het hoger beroepsonderwijs.
Het middelbaar beroepsonderwijs is daarmee een belangrijke draaischijf in ons onderwijs-
stelsel en kan net als havo en vwo worden gezien als `voorbereidend hoger beroepsonder-
wijs'. Het middelbaar beroepsonderwijs heeft daarmee een emancipatiefunctie: studenten
die op een andere manier leren, die een trage start kennen, of die vanuit een achterstands-
situatie komen (bijvoorbeeld allochtone Nederlandse meisjes), krijgen alsnog de kans door
te stromen.

Juist vanwege het grote maatschappelijke belang van doorstroom vanuit het middelbaar
naar het hoger beroepsonderwijs, is een goede kwaliteit van de instroom van belang. Over
die kwaliteit bestaat echter twijfel. Het beeld is dat studenten met een mbo-vooropleiding
(middelbaar beroepsonderwijs) moeite hebben met de opleiding; zij vallen in het eerste
jaar bijvoorbeeld meer uit dan studenten die zijn ingestroomd vanuit het havo of het vwo.
Eerder dit decennium is in Lissabon afgesproken dat de lidstaten van de EU (Europese Unie)
toegroeien naar dynamische kenniseconomieën met betere banen en een sterkere sociale
De weg naar de hogeschool 11

cohesie. Die afspraak betekent dat de participatie binnen het hoger onderwijs moet wor-
den vergroot in de richting van 50% van de bevolking én dat de kwaliteit van opleidingen
en afgestudeerden omhoog moet.4 Een afspraak die ambitieus is en die vanwege dat ambi-
tieuze karakter ook inhoudt dat waar mogelijk onnodige uitval in het hoger onderwijs moet
worden voorkomen. Twijfel over de kwaliteit van doorstroom vanuit het middelbaar naar
het hoger beroepsonderwijs in het algemeen en naar de hbo-lerarenopleidingen (hoger
beroepsonderwijs) in het bijzonder, verdient mede in dit perspectief de aandacht.
Ook de HBO-raad constateert in zijn strategische agenda Kwaliteit als opdracht dat hoge-
scholen van oudsher een rol hebben in de verticale mobiliteit, de emancipatie van bevol-
kingsgroepen en de enorme toename van het scholingsniveau van de beroepsbevolking.
Dit brengt met zich mee dat de kwaliteit van de instroom soms ter discussie staat, merkt de
raad op, maar dat is een gegeven. Op dit moment kunnen studenten met elk mbo-diploma
op niveau 4 doorstromen naar elke hbo-opleiding.
De staatssecretaris benadrukt in Krachtig meesterschap de kwaliteitsagenda voor de
lerarenopleidingen 2008-2011 het belang van doorstroom van mbo naar hbo-leraren-
opleidingen.5 Voorwaarde daarbij is dat de instromende docenten uiteindelijk ook het
niveau behalen dat vereist is om als leraar goed werk te leveren.
De verwachting is dat het ingezette beleid doorlopende leerlijnen taal en rekenen van
het Ministerie van OCW (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) een belangrijke impuls levert
bij het verhogen van het taal- en rekenniveau van gediplomeerde mbo'ers en havisten en
vwo'ers die doorstromen naar het hoger beroepsonderwijs.

1.2 Aanleiding en adviesvragen

De doorstroom van gediplomeerde mbo'ers naar het hoger beroepsonderwijs is een thema
dat sterk in de belangstelling staat. Dit bleek in april 2009 tijdens een algemeen overleg in
de Tweede Kamer over de invoering van de competentiegerichte kwalificatiestructuur in het
middelbaar beroepsonderwijs, waarin over de aansluitingsthematiek tussen het middelbaar
en het hoger beroepsonderwijs gesproken werd. Naar aanleiding van enkele onderzoeken
die in opdracht van de Kamer zijn verricht, kwam naar voren dat mbo-kwalificatiedossiers
te weinig zijn gericht op doorstroom naar het hoger beroepsonderwijs. Enkele Kamerleden
brachten daarover in het debat hun zorg naar voren. In reactie op die zorg verzocht de
staatssecretaris de Onderwijsraad (verder: de raad) zich te bezinnen op de vraag of ieder
mbo 4-diploma recht moet geven op doorstroom naar elke hbo-opleiding en hoe de niet-
verwante doorstroom van mbo 4 naar hbo verbeterd kan worden. Moeten er aanvullende
opleidingseisen worden gesteld ten aanzien van de niet-verwante doorstroom? Ook vraagt
de staatssecretaris zich af hoe doorstroomcompetenties in de kwalificatiedossiers aan de
orde zouden moeten komen en hoe daarvoor een sluitende procedure te bedenken is. En
ten slotte of het beleid rondom rekenen en taal kan bijdragen aan de oplossing van de aan-
sluitingsproblematiek (zie bijlage 1: adviesvraag 1 en 2).
In Krachtig meesterschap heeft de staatssecretaris de ambitie geformuleerd dat er geen
enkele twijfel meer is over de kwaliteit van de lerarenopleidingen en gewezen op de (on)

4 Onderwijsraad, 2005b; Onderwijsraad, 2008a.

5 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2008b.

12 Onderwijsraad, november 2009

wenselijkheid van het stellen van nadere inhoudelijke eisen aan mbo-opleidingen en vo-
scholen als voorportaal tot hbo-lerarenopleidingen. Voor de doorstroom vanuit het middel-
baar beroepsonderwijs en het voortgezet onderwijs naar de pabo's en de tweedegraads
lerarenopleidingen gelden op dit moment geen (wettelijke) beperkingen. Vanuit deze ach-
tergrond vraagt de staatsecretaris de raad in aanvulling op de eerste twee adviesvragen
te adviseren of het al dan niet wenselijk is nadere opleidingseisen te stellen aan instromers
pabo en tweedegraads lerarenopleidingen vanuit het middelbaar beroepsonderwijs en het
algemeen voortgezet onderwijs met betrekking tot verwantschap dan wel het resultaat op
de vakken rekenen/wiskunde en taal.

De raad vertaalt de punten uit de adviesaanvraag in de volgende drie kernvragen.

· jn de uitval in het eerste jaar en het diplomarendement van mbo'ers - en specifiek van
Zi

mbo'ers in de lerarenopleidingen - die doorstromen naar niet-verwante hbo-opleidingen
als problematisch aan te merken, en zo ja waarom? Bieden de uitval- en rendementscijfers
van havo`ers en vwo'ers die doorstromen naar de lerarenopleidingen volgens de raad
reden tot zorg?

· elke oorzaken onderkent de raad mede op grond van reeds verricht onderzoek en
W

relevante literatuur voor de hoogte van uitval- en rendementscijfers van mbo'ers aan
de hbo-opleidingen; en van mbo'ers en studenten voortgezet onderwijs aan de hbo-
lerarenopleidingen?

· elke stappen zijn volgens de raad nodig om de doorstroom vanuit het middelbaar naar
W

het hoger beroepsonderwijs gelet op de rol van de overheid en de instellingen, het inge-
zette OCW-beleid rondom taal en rekenen, de (niet-)verwante doorstroom en de kwalifi-
catiedossiers te verbeteren? Welke stappen zijn aanvullend nodig om de doorstroom van-
uit het middelbaar beroepsonderwijs en het voortgezet onderwijs (havo en vwo) naar de
hbo-lerarenopleidingen gelet op de (on)wenselijkheid van verdere vooropleidingseisen,
verwantschap en reken- en taalbeleid te verbeteren?
In dit advies hanteert de raad de termen mbo'ers, havo`ers, vwo'ers enzovoort om de studen-
ten aan de hbo-opleidingen aan te duiden naar hun vooropleiding. Uiteraard gaat het in alle
gevallen om hbo-studenten.

1.3 Over dit advies6

Voor de realisatie van dit advies is een aantal bronnen geraadpleegd. Ten eerste is geput
uit de literatuur en de diverse onderzoeken die beschikbaar zijn over doorstroom vanuit
het middelbaar naar het hoger beroepsonderwijs in het algemeen en de hbo-leraren-
opleidingen in het bijzonder. Ten tweede is cijfermateriaal beschikbaar gesteld door
diverse organisaties waaronder het SBO (Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt), het ITS
(Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen) en de HBO-raad geanalyseerd en
waar nodig bewerkt.7 Voor een nader beeld van de inhoud van de desbetreffende mbo-

6 De in dit advies opgenomen cijfers over instroom, uitval en rendement zijn gebaseerd op de door de HBO-raad op zijn website ge-

publiceerde cijfers (zie Feiten en cijfers. Afgestudeerden en uitvallers in het hoger beroepsonderwijs op www.hboraad.nl). Voor een meer
algemene beschrijving van de onderliggende definities van de HBO-raad zij verwezen naar het document Definities en tabellen, even-
eens te vinden op de website van de HBO-raad onder Feiten en cijfers. Daarnaast wordt onder de in dit advies opgenomen tabellen zo
nodig een nadere toelichting gegeven op respectievelijk een definitie gegeven van de geselecteerde groepen waarover in de desbe-
treffende tabellen cijfers zijn vermeld.

7 et betreft gegevens van SBO, HBO-raad, MBO2010 en Calibris.
H

De weg naar de hogeschool 13

opleidingen zijn ten derde de kwalificatiedossiers van twee relevante mbo-opleidingen
bestudeerd. Ten slotte zijn met diverse experts gesprekken gevoerd. Een overzicht van
de gesprekspartners is in dit advies opgenomen. De raad is alle experts en organisaties
erkentelijk voor hun medewerking.

Hoofdstuk 2 gaat in op de feiten rondom de instroom van mbo'ers in hbo-opleidingen in
het algemeen en de hbo-lerarenopleidingen in het bijzonder. Hoe groot is deze instroom en
welke regels gelden anno 2009 ten aanzien van de doorstroom vanuit het middelbaar naar
het hoger beroepsonderwijs? In hoofdstuk 3 komen de eerste twee kernvragen aan de orde.
Hoe staat het met de uitval en het rendement van mbo'ers bij verwante en niet-verwante
hbo-opleidingen in het algemeen en de hbo-lerarenopleidingen in het bijzonder, en welke
oorzaken zijn daarvoor identificeerbaar? Hoofdstuk 4 kijkt naar de derde vraag: welke aan-
grijpingspunten zijn er nodig om te komen tot een verbetering van de (niet-verwante) door-
stroom vanuit het middelbaar naar het hoger beroepsonderwijs en vanuit het middelbaar
beroepsonderwijs en het voortgezet onderwijs naar de lerarenopleidingen? Hoofdstuk 5
sluit af met conclusies en aanbevelingen.

14 Onderwijsraad, november 2009

Hoeveel studenten hbo-breed en hoeveel studenten aan de hbo-leraren-

opleidingen zijn afkomstig uit het middelbaar beroepsonderwijs? Hoeveel van
de totale groep mbo-instroom stroomt in naar een verwante hbo-sector en
hoeveel naar een niet-verwante sector; en wat voor type opleiding hebben de
mbo'ers die in de lerarenopleidingen instromen gevolgd? Wat is de belang-
rijkste reden voor de mbo'ers om door te stromen naar het hoger beroeps-
onderwijs? Ten slotte wordt stilgestaan bij het algemene instroomrecht van
middelbaar naar hoger beroepsonderwijs en de selectieve functie die de hbo-
propedeuse mede in dat kader vervult.

2 Feiten over mbo-instroom

2.1 Mbo-instroom in beeld

Mbo'ers in het hoger beroepsonderwijs

Elk jaar beginnen zo'n 100.000 studenten als eerstejaars aan een hbo-opleiding. Niet
al deze studenten beschikken bij binnenkomst over dezelfde vooropleiding (zie figuur

1). In 2008 stroomt 41% in vanuit een havo-opleiding en heeft 30% een vooropleiding
gehad in het middelbaar beroepsonderwijs. De hbo-instroom is over de laatste drie jaren
(2006/2007/2008) vrijwel stabiel gebleven. Het aandeel in de instroom vanuit het vwo is
laag: slechts 9% maakt vanuit het vwo de overstap naar het hoger beroepsonderwijs. Zo'n
twintig jaar geleden was dat nog het dubbele. Terwijl het aantal studenten met een vwo-
vooropleiding door de jaren heen gestaag en sterk is afgenomen, is tegelijkertijd het aantal
mbo'ers dat verder studeert aan een hogeschool, sterk toegenomen.8 Verder valt in figuur 1
op dat zo'n 20% instroomt via een andere route.

8 HBO-raad, 2009a.

De weg naar de hogeschool 15

Figuur 1: Instroom hbo naar vooropleiding*

2006 2007 2008
Vooropleiding** Aantal % van Aantal % van Aantal % van
instroom instroom instroom
Mbo 28.810 30,2% 29.229 30,1% 29.458 29,8%
Havo 37.026 38,8% 38.302 39,5% 40.599 41,0%
Vwo 8.741 9,2% 8.632 8,9% 9.050 9,1%
Ho 6.681 7,0% 6.192 6,4% 6.206 6,3%
Overig 9.281 9,7% 10.209 10,5% 5.594 5,6%
Onbekend 4.835 5,1% 4.457 4,6% 8.102 8,2%
Totaal 95.374 100,0% 97.021 100,0% 99.009 100,0%

* De totale eerste instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen. Uitsluitend de hoofdopleidingen zijn geselecteerd;
de nevenopleidingen zijn niet meegenomen in de cijfers. Bron: tabel instroom, website HBO-raad.

** `Ho' bestaat uit studenten die eerder een hbo-opleiding hebben gevolgd en met een diploma afgesloten; `overig' bestaat uit: eschikking
b
college van bestuur, buitenlands diploma, colloquium, getuigschriften, overig toelatingsexamen, colloquium doctum/vooropleidings-
nderzoek.

Instroom verwante en niet-verwante sectoren

De WHW (Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek) bepaalt in artikel
7.24 tweede lid dat studenten met een mbo niveau 4-opleiding toegang hebben tot het
hoger beroepsonderwijs. Er is op grond van dat artikel sprake van een algemeen instroom-
recht voor deze groep. Dit betekent dat mbo-deelnemers zowel naar een verwante als naar
een niet-verwante sector in het hoger beroepsonderwijs kunnen doorstromen.9 Figuur 2
laat zien dat mbo-studenten afkomstig uit de sector economie voor het merendeel door-
stromen naar een verwante hbo-sector. Dat is ook het geval vanuit de sector zorg en welzijn.
Bij mbo-studenten afkomstig uit de sector landbouw en techniek zien we het omgekeerde.
Bij die studenten is de doorstroom naar een verwante opleiding juist minder groot dan de
doorstroom naar een niet-verwante sector. Het merendeel van deze beide groepen studen-
ten stroomt door naar een niet-verwante hbo-sector. Dat een groot deel van de studenten
uit formeel niet-verwante sectoren doorstromen naar de hbo-economieopleidingen is niet
zo verwonderlijk, omdat een belangrijk deel van de mbo-opleidingen opleidt tot midden-
kaderfunctionaris. Met de programma's van deze opleidingen is per definitie een economi-
sche component verbonden, terwijl ze formeel niet tot de economiesector behoren. Met
deze constatering lijkt het erop dat de sector niet het meest zuivere meetniveau vormt.
Het hanteren van de opleiding als meetniveau zou tot een scherper inzicht kunnen leiden
over het begrip verwant/niet-verwant. De cijfers in figuur 2 moeten daarom met een zekere
voorzichtigheid geïnterpreteerd worden.

9 Zie bijlage 2 voor een overzicht van formeel verwante en niet-verwante sectoren.

16 Onderwijsraad, november 2009

Figuur 2: Instroom naar vooropleiding en verwante/niet-verwante sector in het hbo*

Instroom 2008
Mbo-sector Hbo-sector Aantal % van
instroom
Mbo economie niveau 4 Verwante hbo-sector 7.470 61,7%
Niet-verwante hbo-sector 2.430 38,3%
Mbo landbouw niveau 4 Verwante hbo-sector 465 29,1%
Niet-verwante hbo-sector 276 70,9%
Mbo techniek niveau 4 Verwante hbo-sector 2.784 41,7%
Niet-verwante hbo-sector 1.896 58,3%
Mbo zorg en welzijn niveau 4 Verwante hbo-sector 6.438 66,8%
Niet-verwante hbo-sector 1.098 33,2%

* e totale eerste instroom in voltijd hbo-opleidingen per mbo-sector niveau 4. Uitsluitend de hoofdopleidingen zijn geselecteerd; de neven-
D

opleidingen zijn niet meegenomen in de cijfers. De verdeling naar verwante en niet-verwante sectoren is te vinden in bijlage 2. Bron: tabel
instroom, website HBO-raad.

Mbo'ers en havo'ers in hbo-lerarenopleidingen

Wat weten we over de instroom in de lerarenopleidingen? In 2008 stromen van de bijna
30.000 mbo'ers circa 4.300 studenten door naar een lerarenopleiding. Hiervan stromen cir-
ca 3.000 studenten door naar een pabo en een kleiner deel (ruim 1.300 studenten) naar een
tweedegraads lerarenopleiding. Mbo'ers vormen een derde deel van de totale pabo-instroom
en een vijfde deel van de totale instroom in de tweedegraads lerarenopleidingen.
Havo'ers vormen met circa 40.500 studenten het grootste deel van de totale instroom in het
hoger beroepsonderwijs; daarvan gaan er 3.700 naar de pabo en 2.200 naar de tweedegraads
lerarenopleidingen. De vwo'ers vormen met ruim 9.000 studenten het kleinste deel van de
hbo-instroom (6%). Hiervan gaan er ruim 500 door naar een pabo en eveneens 500 naar een
tweedegraads lerarenopleiding (zie figuur 3).

De weg naar de hogeschool 17

Figuur 3: Instroom specifiek voor pabo en tweedegraads lerarenopleidingen hbo*

Instroom 2008 Pabo Tweedegraads Hbo totaal
lerarenopleidingen
Vooropleiding* Aantal % van Aantal % van Aantal % van
instroom instroom instroom
Mbo 3.004 34,1% 1.355 20,0% 29.458 29,8%
Havo 3.714 42,1% 2.230 32,9% 40.599 41,0%
Vwo 570 6,5% 529 7,8% 9.050 9,1%
Ho** 1.002 11,4% 1.675 24,7% 6.206 6,3%
Overig 172 1,9% 382 5,6% 5.594 5,6%
Onbekend 360 4,1% 601 8,9% 8.102 8,2%
Totaal 8.822 100,0% 6.772 100,0% 99.009 100,0%

** ` Ho' bestaat uit studenten die eerder een hbo-opleiding hebben gevolgd en met een diploma afgesloten; `overig' bestaat uit: beschikking
college van bestuur, buitenlands diploma, colloquium, getuigschriften, overig toelatingsexamen, colloquium doctum/vooropleidings-
onderzoek.

De HBO-raad constateert dat het leeuwendeel van de studenten met een mbo-opleiding,
namelijk 80%, een opleiding onderwijsassistent of pedagogisch werker op niveau 4 heeft
gevolgd.1011 Nog eens 10% heeft een mbo-opleiding gevolgd in de sector economie; de overige
instromers komen uit diverse minder of niet-verwante mbo-opleidingen.
Uit onderzoek van Van Kessel e.a. naar de loopbaan van onderwijsassistenten en pedagogisch
werkers is bekend dat maar weinig van hen direct aansluitend in hun vakgebied aan het werk
gaan. De meeste stromen door naar een hbo-opleiding. Van deze doorstromers komt een aan-
zienlijk deel (80% respectievelijk 25%) in de hbo-lerarenopleidingen terecht.12
Van Bergen e.a. merken op dat voor onderwijsassistenten verhoudingsgewijs weinig banen
in het onderwijs beschikbaar zijn.13 Mede vanwege deze omstandigheid besluit een deel van
deze mbo'ers door te studeren aan een hbo-lerarenopleiding.

2.2 Het instroomrecht en de selectiefunctie van de hbo-propedeuse
Algemeen instroomrecht

De WHW bepaalt in artikel 7.24 tweede lid dat studenten met een mbo niveau 4-opleiding
toegang hebben tot het hoger beroepsonderwijs. Er is op grond van dat artikel sprake van
een algemeen instroomrecht voor deze groep.

10 ron: www.hbo-raad.nl, draaitabel instroom.
B

11 BO-raad, 2009a.

12 essel, Thomassen & Kurver, 2007.
K

13 Bergen & Krooneman, 2006.

18 Onderwijsraad, november 2009

De WHW geeft ook aan in artikel 7.25 derde lid dat bij ministeriële regeling vakken en
andere programma-onderdelen van deze mbo-opleidingen kúnnen worden aangewezen
als specificatie van deze algemene vooropleidingseis. In het geval van de hbo-leraren-
opleidingen wordt van deze mogelijkheid tot op heden geen gebruik gemaakt.
Volgens de HBO-raad is de kans op een succesvolle doorstroom van middelbaar naar hoger
beroepsonderwijs aanmerkelijk groter als deze plaatsvindt binnen dezelfde sector. Het diplo-
marendement is bij een overstap buiten de eigen sector volgens de HBO-raad 5 à 20% lager.14
De HBO-raad stelt in een recente discussienotitie dan ook voor het algemene toelatingsrecht
in te perken: "Het brede toelatingsrecht van elke mbo'er (niveau 4) tot alle opleidingen in het
hbo moet worden veranderd in een gemengd stelsel van toelatingsrecht van mbo-sector tot
hbo-sector en een toelaatbaarheidsregeling in alle andere gevallen waarbij de hogeschool op
grond van een nader onderzoek bepaalt of iemand toelaatbaar is."15
De Onderwijsraad heeft in een eerder advies echter onderstreept dat de bevordering van
doorstroom van middelbaar naar hoger beroepsonderwijs van groot maatschappelijk belang
is. Doorstroom moet worden verbeterd en mag niet worden verstoord door de invoering van
belemmerende maatregelen. In het advies over het HOOP (Hoger Onderwijs en Onderzoek
Plan) van 2003 heeft hij aangegeven dat deze doorstroom verhoogd kan worden door rende-
mentsbevordering en niveauverbetering binnen het middelbaar beroepsonderwijs.16 En naar
aanleiding van de wetgevingsnotitie Naar een nieuwe Wet op het hoger onderwijs en onderzoek
stelt de raad in 2005 dat zolang een causaal verband tussen verwante doorstroom dat wil zeg-
gen: van sector naar sector en studiesucces niet wordt aangetoond, een algemeen toelatings-
recht prevaleert boven een toelaatbaarheidsprincipe.17
In de in november 2009 gepresenteerde verkenning Ontwikkelingsrichtingen voor het middel-
baar beroepsonderwijs (2009c) heeft de raad deze centrale positie van het middelbaar beroeps-
onderwijs opnieuw onder de aandacht gebracht. Ook in internationaal opzicht is het dubbel-
kwalificerende karakter van (de hogere vormen van) het middelbaar beroepsonderwijs een
sterk punt. Het middelbaar beroepsonderwijs vormt op deze manier een onmisbare schakel in
het onderwijsstelsel. Het is een belangrijke route voor sociale mobiliteit en vergroot de bereik-
baarheid van hoger onderwijs voor grote groepen leerlingen die `anders' leren dan leerlingen
in het algemeen voortgezet onderwijs. In het verlengde hiervan spreekt de raad zich dan ook
wederom uit voor een beleid dat is gericht op het bieden van zo veel mogelijk opleidings-
mogelijkheden in de (beroeps)onderwijskolom, het zogenoemde stapelen. Hij deed dit eerder
in zijn advies Betere overgangen in het onderwijs in 2005.18
In hoofdstuk 3 gaat dit advies bij de bespreking van het rendement van de mbo-instroom bij
verwante en niet-verwante instroom verder in op deze thematiek.
Verkorte opleidingen

Het hoger beroepsonderwijs kan op grond van de vooropleiding van de instromer verkorte
opleidingen aanbieden. Hbo-breed en in het geval van de hbo-lerarenopleidingen gebeurt
dat soms bij mbo'ers uit verwante opleidingen, omdat zij in bepaalde gevallen al meer sta-

14 inisterie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2007.
M

15 BO-raad, 2009a.

16 nderwijsraad, 2004.

17 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2004; Onderwijsraad, 2005a.

18 nderwijsraad, 2005d.

De weg naar de hogeschool 19

ge- en relevante praktijkervaring achter de rug hebben dan een student die direct vanuit
het havo instroomt. De opleidingen worden dan verkort door middel van het verlenen van
vrijstellingen.

Uit onderzoek van Van Bergen en Krooneman uit 2006 blijkt dat verkorte opleidingen steeds
minder worden aangeboden.19 De onderzoekers stellen dat de afname van dit aanbod samen-
hangt met de kritiek op het taal- en rekenniveau van de studenten en met de invoering van
het competentiegerichte leren. Vrijstellingen zijn nog wel mogelijk, maar deze worden steeds
meer op individuele basis en afhankelijk van de capaciteiten van de student toegekend.
Selectiefunctie propedeuse

Relevant bij de discussie over de doorstroom vanuit het middelbaar naar het hoger beroeps-
onderwijs in de volle breedte en in de lerarenopleidingen in het bijzonder is voorts het feit dat
volgens artikel 7.8 van de WHW het eerste hbo-jaar (propedeuse) een duidelijke selectiefunc-
tie heeft. Sinds de invoering van de bachelor-masterstructuur is deze functie voor het weten-
schappelijk onderwijs als wettelijke verplichting verdwenen, maar voor het hoger beroeps-
onderwijs gehandhaafd.20 In lijn hiermee wordt hbo-instellingen in de WHW opgedragen hun
studenten een studieadvies te geven na de propedeutische fase (artikel 7.8b). Het is daarbij aan
de instelling om te bepalen of dit advies bindend is of niet.
In de praktijk wordt decentraal door diverse hbo-instellingen tijdens de propedeuse nage-
gaan of de eerstejaarsstudenten voldoen aan een norm voor wat betreft taal- en rekenvaardig-
heid. Daarvoor worden veelal zelf ontwikkelde toetsen ingezet. Bij gebleken deficiënties ver-
zorgen de hbo-instellingen remediërende activiteiten waarmee de studenten hun taal- en
rekenvaardigheid kunnen verbeteren. In de hbo-lerarenopleidingen (pabo) wordt de taal- en
rekenvaardigheid sinds 2006 centraal getoetst op het moment van instroom in de opleiding.21
Voldoet de instromende student ongeacht zijn vooropleiding aan een landelijk vastgestel-
de norm, dan is daarmee dit onderdeel voor hem of haar afgesloten. Als te laag wordt gescoord,
dan moet de student zich gedurende het eerste jaar bijscholen. De instromende student wordt
drie kansen geboden. Uiterlijk aan het eind van het eerste jaar moet de student voldoende
scoren. Lukt dat niet, dan volgt een negatief bindend studieadvies. Dit houdt in dat het oor-
deel is dat de student over te weinig taal- en/of rekenvaardigheid beschikt om de opleiding
met succes te kunnen afronden. Om deze reden is het zinvol een onderscheid aan te brengen
tussen het rendement van het eerste jaar en het rendement van de resterende studietijd (pro-
pedeuserendement en napropedeuserendement). Voor beide perioden kunnen streefrende-
menten worden afgesproken.

Figuur 4 geeft een beeld van het aandeel geslaagden voor de pabo-toetsen over drie studie-
jaren. Bij de rekentoets is het laatste jaar een daling van de percentages zichtbaar in alle
onderwijssectoren. Bij de taaltoets is ten opzichte van een jaar eerder (het andere jaar is door
de normering niet vergelijkbaar) het slagingspercentage duidelijk verhoogd. Hoewel spra-
ke is van een verbetering in slagingspercentages bij de taaltoetsen, scoren de vwo'ers en de
havo`ers (op de tweede plaats) nog steeds duidelijk beter dan de mbo'ers.

19 ergen & Krooneman, 2006.

20 nderwijsraad, 2008a.

21 Bal, Berger, Jonge, Oudmaijer & Tan, 2007.

20 Onderwijsraad, november 2009

Figuur 4: Aandeel geslaagden voor de pabo-toetsen per studiejaar

Taaltoets Rekentoets
2006- 2007- 2008- 2006- 2007- 2008-
2007* 2008 2009 2007 2008 2009
Mbo 33,3% 58,8% 68,6% 60,5% 65,6% 61,9%
Havo 52,1% 77,9% 84,1% 83,5% 86,4% 83,9%
Vwo 85,3% 97,4% 98,4% 94,9% 97,3% 97,0%
Onbekend 59,8% 80,0% 85,5% 68,8% 82,2% 81,4%
Totaal 49,1% 72,5% 79,9% 75,6% 79,1% 76,9%

* In 2006/2007 gold voor de taaltoets een hogere/strengere norm.
Bron: Cito/HBO-raad

In 2009 zijn in het kader van de invoering van de doorlopende leerlijnen taal en rekenen in een
eerste nulmeting leerlingen/studenten in het basis- en voortgezet onderwijs en het middel-
baar beroepsonderwijs getoetst op hun reken- en taalvaardigheden op een aantal terreinen.
Daartoe zijn in navolging van het advies van de commissie-Meijerink referentieniveaus stan-
daarden waaraan een leerling of student op een bepaald punt in zijn onderwijsloopbaan wordt
geacht te voldoen vastgesteld. Mbo-niveau 4 is vastgesteld op het niveau 3F, tevens eind-
niveau havo 5.22

De uitkomsten van deze nulmeting bevestigen het algemene beeld dat het in het laatste jaar
van mbo 4 beter gesteld is met de taalvaardigheden (met name de luister- en leesvaardigheid)
dan met de rekenvaardigheden van de studenten. Meer dan 75% van de deelnemers aan de
toets behaalt op luister- en leesvaardigheid niveau 3F. Deze score is marginaal hoger dan die
in havo 5. Bij spelling (48%) en rekenen/wiskunde (44%) scoren de mbo-studenten echter flink
lager dan de havo 5-studenten(75%).23

Uit deze cijfers concludeert de raad dat het niveau van taal en rekenen/wiskunde zowel bij de
mbo- als bij de havo-instroom verbetering behoeft. Havo en middelbaar beroepsonderwijs
wijken daarmee af van het vwo. Bij vwo'ers zijn de resultaten zonder meer goed.
De invoering van de taal- en rekentoetsen in de lerarenopleidingen heeft ertoe geleid dat sinds
2006 bij meer hbo-lerarenopleidingen dan voorheen wordt gewerkt met het bindend studie-
advies. Dat advies hoeft niet of niet alleen betrekking te hebben op het taal- en rekenniveau,
maar kan ook gaan over een te laag aantal behaalde studiepunten in het algemeen. Vergeleken
met andere hbo-opleidingen krijgen bij de hbo-lerarenopleidingen sinds 2006 relatief veel stu-
denten een negatief bindend studieadvies: 21% van deze studenten krijgt ermee te maken.24
De hbo-lerarenopleidingen scoren daarmee tezamen met hbo-economie-opleidingen het
hoogst van alle hbo-opleidingen.

22 Ter nuancering: bijvoorbeeld het referentiekader taal onderscheidt op niveau 3F twee specificaties: (1) taal en cultuur en (2) taal en

beroep. Bij de laatste, geldend voor mbo 4, is het referentieniveau voor de literaire competentie 2F. Bij taal en cultuur, geldend voor
de specifieke uitstroomprofielen gericht op pabo en lerarenopleidingen, is dat niveau 3F. Voor een verdere toelichting zie Commissie-
Meijerink, 2009.

23 Cito, 2009.

24 nspectie van het Onderwijs, 2009a. Informatie over het percentage bsa naar niveau vooropleiding is vooralsnog niet voorhanden.
I

De weg naar de hogeschool 21

2.3 Conclusie

Samenvattend: het aandeel mbo-opgeleiden in de hbo-instroom neemt de laatste jaren
toe, het aandeel vwo'ers af. In totaal 30% van de hbo-instroom is mbo'er en dit aandeel is
sinds 2002 fors gestegen. Van de pabo-instroom is ook circa een derde deel (34%) uit het
middelbaar beroepsonderwijs afkomstig en van de instroom in de tweedegraads leraren-
opleidingen heeft 20% middelbaar beroepsonderwijs gevolgd.
De HBO-raad stelt het algemene instroomrecht vanuit het middelbaar beroepsonderwijs
ter discussie. De vraag is of met name voor de niet-verwante instroom vanuit het middel-
baar beroepsonderwijs aanvullende opleidingseisen gesteld zouden moeten worden. De
instroomcijfers met betrekking tot verwantschap op sectorniveau laten zien dat met name
vanuit de sector techniek en landbouw de niet-verwante doorstroom in het hoger beroeps-
onderwijs relatief groot is. Tegelijkertijd stelt de raad de vraag of verwantschap op sector-
niveau wel het juiste meetniveau is om verwantschap te bepalen. Hoofdstuk 3 gaat hier
verder op in.

Steeds meer hogescholen toetsen studenten op taal- en rekenvaardigheden en verbinden
daar de wettelijke mogelijkheid van een al dan niet bindend studieadvies aan. In de pabo-
opleidingen zijn toetsen taal en rekenen in de propedeuse verplicht gesteld. Voldoet de
student aan het einde van de propedeuse niet aan de landelijke norm, dan volgt een nega-
tief bindend studieadvies.

Hoewel sprake is van verbetering in slagingspercentages bij de taaltoetsen, scoren de
havo'ers en de vwo'ers nog steeds beter dan de mbo'ers. De resultaten op de reken- en
taaltoetsen die dit jaar ook onder mbo'ers niveau 4 laatste studiejaar (referentieniveau 3F)
zijn afgenomen, tonen aan dat er nog veel te verbeteren is. Een betere taalvaardigheid (met
name lees- en luistervaardigheid) dan rekenvaardigheid bij de mbo'ers komt overeen met
de uitkomsten op de toetsen bij de mbo-studenten op de lerarenopleidingen pabo.
Het volgende hoofdstuk gaat in op de uitval in het eerste leerjaar in de hbo-(leraren)-
opleidingen en het rendement van de mbo-instromers in verwante en niet-verwante hbo-
opleidingen na vijf jaar studie.

22 Onderwijsraad, november 2009

De uitval van mbo'ers in het hoger beroepsonderwijs is aan de hoge kant en

het rendement aan de lage kant. Dit geldt ook indien we alleen kijken naar de
pabo en naar de tweedegraads lerarenopleidingen. De verschillen met studen-
ten die over een andere vooropleiding beschikken, met name de havo-instro-
mers, zijn wat betreft uitval weliswaar duidelijk, maar beperkt. Gelet op het
maatschappelijk belang van een algemeen instroomrecht is er vooralsnog on-
voldoende grond dit recht te beperken tot verwante opleidingen in enerzijds
middelbaar en anderzijds hoger beroepsonderwijs.

3 itval en rendement van mbo'ers

hbo-breed en lerarenopleidingen

3.1 Uitval en rendement in cijfers

De HBO-raad onderscheidt drie groepen uitvallers: (1) studenten die stoppen met de oplei-
ding en in geen andere hbo-opleiding/sector instromen, (2) studiewisselaars die binnen
de eigen sector van studie wisselen en (3) studiewisselaars die buiten de eigen sector
wisselen.

Uitval in het eerste jaar hbo-breed en bij lerarenopleidingen
In totaal 32% van alle eerstejaars hbo-studenten stopt gedurende of aan het eind van het
eerste jaar met de opleiding (zie figuur 5). Van die uitvallers wisselt 8% binnen de eigen
sector en maakt 7% een ommezwaai naar een andere sector. De uitval zonder de wisselaars
meegerekend is 17%.

Het aandeel van mbo'ers in de uitval van het eerst hbo-jaar ligt met 34% rond het gemid-
delde van het totale uitvalpercentage (32%). De havo`ers stoppen minder vaak, maar wis-
selen meer van opleiding, zowel binnen als buiten de eigen sector. De uitval onder vwo'ers
is met 8% en met 22% inclusief wisselaars, vergeleken met de mbo'ers en havo`ers aan de
lage kant.

De weg naar de hogeschool 23

Figuur 5: Uitval en wisseling na 1 jaar hbo (totaal hbo, cohort 2007)*

Vooropleiding Uitval Wisselaars
Wisselaars
Uitval totaal
binnen sector buiten sector
Mbo 22,7% 5,4% 6,2% 34,3%
Havo 15,8% 12,0% 10,7% 38,5%
Vwo 8,0% 10,3% 3,9% 22,2%
Ho 11,2% 2,2% 1,5% 14,9%
Overig 23,0% 4,5% 4,9% 32,4%
Onbekend 21,5% 0,8% 1,6% 23,8%
Totaal 17,5% 7,7% 6,9% 32,2%

* e uitvalpercentages zijn gebaseerd op de totale instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen en zowel hoofd-
D

als nevenopleidingen. Bron: tabel voortgang, website HBO-raad.
Mbo-studenten op de pabo vallen na één jaar studie vergeleken met havo'ers vaker uit: respec-
tievelijk 16% en 29%. (zie figuur 6). De havo`ers wisselen echter vaker dan de mbo'ers. De ver-
plichte invoering van de reken- en taaltoetsen voor de pabo verklaart wellicht voor een belang-
rijk deel de relatief grote uitval in het eerste jaar onder mbo'ers.
Figuur 6: Uitval en wisseling na 1 jaar pabo, cohort 2007 (in %)*
Vooropleiding Uitval Wisselaars
Wisselaars
Uitval totaal
binnen sector buiten sector
Mbo 29,5% 1,2% 9,7% 40,3%
Havo 16,6% 1,6% 14,2% 32,3%
Vwo 7,5% 1,2% 14,9% 23,6%
Ho 8,2% 0,4% 1,5% 10,1%
Overig 38,2% 1,3% 4,5% 44,0%
Onbekend 38,8% 1,1% 1,7% 41,6%
Totaal 21,2% 1,2% 10,4% 32,9%

* e uitvalpercentages zijn gebaseerd op de totale instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen en zowel hoofd-
D

als nevenopleidingen. Bron: tabel voortgang, website HBO-raad.
De uitval na 1 jaar studie onder de mbo-instromers aan de tweedegraads lerarenopleidingen
(zie figuur 7) is minder groot. Mbo'ers doen het in de tweedegraads lerarenopleidingen beter
dan in de pabo-opleidingen. Opvallend is dat juist in de tweedegraads lerarenopleidingen de
havo`ers het minder goed doen dan de mbo'ers. Dit heeft vooral te maken met het relatief
hoge percentage wisselaars buiten de sector: 18% tegenover 9% bij de mbo'ers. De wisseling
binnen de eigen sector is nagenoeg gelijk.

24 Onderwijsraad, november 2009

Figuur 7: itval en wisseling na 1 jaar tweedegraads lerarenopleidingen, cohort 2007 (in %)*
U

Vooropleiding Uitval Wisselaars
Wisselaars
Uitval totaal
binnen sector buiten sector
Mbo 23,8% 4,7% 8,7% 37,2%
Havo 19,2% 4,8% 18,4% 42,4%
Vwo 13,2% 3,2% 9,0% 25,3%
Ho 7,4% 1,1% 2,4% 10,8%
Overig 27,5% 1,7% 6,1% 35,4%
Onbekend 30,6% 0,9% 0,9% 32,3%
Totaal 18,1% 3,1% 9,3% 30,5%

* e uitvalpercentages zijn gebaseerd op de totale instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen en zowel hoofd-
D

als nevenopleidingen. Bron: tabel voortgang, website HBO-raad.
Overigens zijn er tússen de instellingen en opleidingen grote verschillen in uitvalpercentages
na één jaar. Dat geldt voor uitvalcijfers in het algemeen25, maar ook voor de uitvalpercentages
van mbo'ers. Volgens gegevens van de HBO-raad zijn er opleidingen waarbij de uitval onder
studenten met een mbo-vooropleiding tweemaal zo hoog is als bij andere opleidingen.26
Rendement na vijf jaar (verwant en niet-verwant)

Iets meer dan de helft van alle hbo-studenten heeft na vijf jaar het hbo-diploma behaald (zie
figuur 8). Bezien naar vooropleiding van de student blijkt dat mbo'ers het beter doen dan havo`ers.
De mbo'ers scoren qua rendement met 54% (boven het landelijk gemiddelde) duidelijk hoger
dan de havo`ers met 46%. De vwo'ers scoren het hoogst met 62%. Na acht jaar lijken de havo`ers
echter nog een inhaalslag te maken en doen zij het op dat moment beter dan de mbo'ers.27
Figuur 8: Rendement na 5 jaar hbo, totaal, cohort 2003
Hbo totaal
Vooropleiding Aantal % van instroom
Mbo 4.217 53,8%
Havo 3.700 45,6%
Vwo 2.672 61,6%
Ho 2.112 61,5%
Overig 2.043 49,0%
Onbekend 1.211 57,9%
Totaal 15.956 51,8%

* e rendementspercentages zijn gebaseerd op de totale instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen en zowel
D

hoofd- als nevenopleidingen. Bron: tabel voortgang, website HBO-raad.

25 BO-raad, 2009b.

26 etreft een bewerking van gegevens van de HBO-raad door de Onderwijsraad.
B

27 Feiten en cijfers HBO-raad, september 2009.

De weg naar de hogeschool 25

Zoals eerder al opgemerkt bepaalt de WHW in artikel 7.24 tweede lid dat studenten met een
mbo 4-opleiding toegang hebben tot het hoger beroepsonderwijs. Daarmee is sprake van een
algemeen instroomrecht voor de mbo'er op niveau 4. De HBO-raad gaat er echter van uit dat
de kans op een succesvolle doorstroom van middelbaar naar hoger beroepsonderwijs groter
is als deze plaatsvindt binnen dezelfde sector. Hij stelt dat het diplomarendement bij een over-
stap buiten de eigen sector 5 tot 20% lager is. Figuur 9 toont het verschil in rendement van
de mbo-instroom na vijf jaar studie tussen verwante en niet-verwante instroom. Het cohort
2003 laat zien dat mbo-instromers vanuit de sectoren techniek, landbouw en zorg & welzijn,
zoals verwacht, een hoger rendement halen in de verwante sectoren dan in de niet-verwante
sectoren. Voor de sector zorg & welzijn is het verschil het grootst (21%) en voor de sector
landbouw het kleinst (9%). Opvallend is dat mbo'ers met een vooropleiding economie (met
een klein verschil) het juist beter doen in de niet-verwante dan in de verwante opleidingen.28
Figuur 9: endement na 5 jaar studie naar vooropleiding en naar verwante/niet-
R

erwante hbo-sector*

2003
Mbo-sector Hbo-sector Aantal % van
instroom
Mbo economie Verwante hbo-sector 560 43,8%
Niet-verwante hbo-sector 342 46,3%
Verschil 2,5
Mbo landbouw Verwante hbo-sector 48 63,7%
niveau 4 Niet-verwante hbo-sector 77 52,8%
Verschil 10,9
Mbo techniek Verwante hbo-sector 391 64,1%
niveau 4 Niet-verwante hbo-sector 332 50,5%
Verschil 13,6
Mbo zorg en welzijn Verwante hbo-sector 458 63,2%
niveau 4 Niet-verwante hbo-sector 137 42,6%
Verschil 20,6

* De rendementspercentages zijn gebaseerd op de totale instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen en zowel
hoofd- als nevenopleidingen. Bron: tabel voortgang, website HBO-raad.

* * De verdeling naar verwante en niet-verwante hbo-sectoren is te vinden in bijlage 2.
Lastig in dit verband is dat weliswaar verwante en niet-verwante sectoren wellicht formeel als
te onderscheiden entiteiten zijn te beschouwen, maar dat dit onderscheid op opleidingen-
niveau genuanceerder ligt. Zo is de formele verwantschap tussen de mbo-sector techniek
en de hbo-sector hoger technisch onderwijs lang niet altijd inhoudelijk relevant. Het komt
voor dat een bepaalde mbo-techniekopleiding in het hoger beroepsonderwijs zelfs meer
verwantschap heeft met een opleiding economie dan met een techniekopleiding. De oplei-

28 ergelijk cijfers met cijfers `verwant/niet-verwant rendement' gepubliceerd door LICA (2006).
V

26 Onderwijsraad, november 2009

ding commercieel bedrijfsleider/ondernemer kleinbedrijf (crebo nr. 10179) is bijvoorbeeld een
mbo-techniekopleiding die formeel niet-verwant is aan hbo-economie-opleidingen, maar op
inhoudelijke gronden weer wel. De aard van een groot deel van de mbo 4-opleidingen oplei-
dingen tot middenkaderfunctionaris maakt het aannemelijk dat deze op inhoudelijke gron-
den min of meer verwant zijn aan hbo-economie-opleidingen, ook indien er formeel gezien
op sectorniveau geen sprake is van verwantschap. Dit verklaart wellicht ook voor een deel
de relatief grote niet-verwante instroom vanuit het middelbaar beroepsonderwijs in de hbo-
economie-opleidingen. Bovendien maakt dat ook aannemelijker dat niet-verwante instroom
in hbo-economie-opleidingen tot een vergelijkbaar rendement leidt als verwante instroom.
De vraag is vervolgens of niet-verwante instroom dan wel echt niet-verwant is. Voorlopig is er
op deze gronden geen harde causaliteit vast te stellen tussen verwantschap en studiesucces.
Het verschil in rendement tussen verwant en niet-verwant op het niveau van de opleidingen
zou een zuiverder meetniveau kunnen vormen om hierover onderbouwde uitspraken te doen.
Rendement na vijf jaar pabo en tweedegraads lerarenopleidingen
De pabo-opleidingen scoren qua rendement na vijf jaar met 60% landelijk gezien boven-
gemiddeld; het rendement van de tweedegraads lerarenopleidingen blijft met 42% duidelijk
achter. Mbo'ers bij de pabo-opleidingen halen in vijf jaar tijd ongeveer even vaak hun diplo-
ma als studenten met een havo-opleiding (respectievelijk 61% en 60%), maar beide groepen
blijven duidelijk achter bij de vwo'ers (70%). Bij de tweedegraads lerarenopleidingen behalen
mbo'ers aanzienlijk vaker hun diploma na vijf jaar studie dan havo`ers (49% ten opzichte van
32%) en lijken het zelfs iets beter te doen dan de vwo'ers (48%; zie figuur 10).29
Figuur 10: endement na 5 jaar pabo, tweedegraads lerarenopleidingen hbo en hbo
R

taal, cohort 2003

Pabo Tweedegraads Hbo totaal
lerarenopleidingen
Naar Aantal % van Aantal % van Aantal % van
vooropleiding instroom instroom instroom
Mbo 453 60,2% 288 49,5% 4.217 53,8%
Havo 287 61,4% 249 32,3% 3.700 45,6%
Vwo 201 70,0% 179 48,0% 2.672 61,6%
Ho 320 66,0% 286 52,4% 2.112 61,5%
Overig 183 46,2% 244 37,4% 2.043 49,0%
Onbekend 77 56,4% 110 43,2% 1.211 57,9%
Totaal 1.522 60,7% 1.356 42,1% 15.956 51,8%

* e rendementspercentages zijn gebaseerd op de totale instroom in het hbo voor zowel deeltijd-, voltijd-, als duale opleidingen en zowel
D

hoofd- als nevenopleidingen. Bron: tabel voortgang, website HBO-raad.
Eerder werd naar aanleiding van onderzoek van Van Kessel e.a. opgemerkt dat het meren-
deel van de onderwijsassistenten en pedagogische werkers op niveau 4 doorstroomt

29 Deze constatering wordt hbo-breed bevestigd in een onderzoek van het LICA naar de doorstroom tussen mbo en hbo (Landelijk ex-

pertise- en Informatie Centrum Aansluiting hbo, 2006).
De weg naar de hogeschool 27

naar het hoger beroepsonderwijs. Van deze doorstromers komt een aanzienlijk deel in de
hbo-lerarenopleidingen terecht (respectievelijk 80% in pabo en 25% in de tweedegraads
lerarenopleidingen).30 Daaruit concludeert de raad dat er voor zowel de pabo- als de
tweedegraads lerarenopleidingen voor het grootste deel sprake is van verwante instroom
op opleidingsniveau vanuit het middelbaar beroepsonderwijs.
Eerste vraag van dit advies

Zijn de uitval in het eerste jaar en het diplomarendement van mbo'ers - en specifiek van
mbo'ers in de lerarenopleidingen - die doorstromen naar niet-verwante hbo-opleidingen
volgens de raad als problematisch aan te merken, en zo ja waarom? Bieden de uitval- en
rendementscijfers van havo`ers en vwo'ers die doorstromen naar de lerarenopleidingen
eveneens reden tot zorg?

De cijfers laten zien dat jaarlijks zo'n 32% van alle eerstejaars hbo-studenten het eerste
studiejaar niet afmaakt. Bij de mbo`ers is dat 34%, bij de havo`ers zelfs 39% en bij de vwo'ers
22%. De havo`ers en vwo`ers wisselen echter vaker van opleiding, zowel binnen als buiten
de sector. Indien we alleen kijken naar de zuivere uitval, dan is deze onder mbo'ers groter
dan onder havo`ers en vwo`ers.

Ook de mbo-studenten die instromen in de pabo, vallen in het eerste jaar vaker uit dan de
havo- en vwo-studenten (respectievelijk 40%, 32% en 24%, inclusief wisselingen binnen en
buiten de sector). Bij de tweedegraads lerarenopleidingen zien we juist een grotere uitval
onder de havo-instromers (respectievelijk 27%, 42% en 25%). Voor de lerarenopleidingen
zien we dat de wisseling binnen en buiten de sector groot is, met name bij havo`ers: respec-
tievelijk 15% pabo en 18% tweedegraads. Bij de mbo'ers is dat respectievelijk 10% en 9%.
Qua rendement na vijf jaar studie steekt het beeld van de mbo'ers gunstiger af vergeleken
met dat van havo'ers en vwo'ers, zowel hbo-breed als voor de pabo- en de tweedegraads
lerarenopleiding specifiek. Het rendement na acht jaar studie valt voor de havo'ers en
vwo'ers gunstiger uit dan voor de mbo'ers. Daarbij merkt de raad op dat het berekenen van
rendement voor een vierjarige hbo-studie op basis van een ruime tijdsspanne van acht jaar
niet meer relevant is.

Geconcludeerd kan worden dat de cijfers over uitval van mbo-studenten in de hbo-
opleidingen aan de hoge kant zijn en dat het rendement aan de lage kant ligt. Deze conclu-
sie geldt ook voor havo-studenten. De cijfers voor de vwo-instromers zijn veel positiever.
Aan de rendementscijfers met betrekking tot verwante en niet-verwante doorstroom kun-
nen zowel hbo-breed als specifiek voor de lerarenopleidingen voorlopig geen verstrek-
kende conclusies verbonden worden. Om beter onderbouwde conclusies te trekken over
de relatie tussen verwantschap en rendement is aanvullend onderzoek naar verwantschap
nodig. Daarbij zal op een nauwkeuriger meetniveau het niveau van de opleidingen en
daarbinnen differentiaties en specialisaties het onderzoek ingericht dienen te worden.
Uit gesprekken met de HBO-raad komt naar voren dat in samenspraak met de MBO Raad
inmiddels initiatieven zijn gestart om verwantschap tussen mbo- en hbo-opleidingen op
het concrete opleidingsniveau en daarbinnen te analyseren. Een dergelijke analyse kan

30 essel, Thomassen & Kurver, 2007.

28 Onderwijsraad, november 2009

voor de praktische aansluiting in een bepaalde regio tot concrete afspraken leiden; voor
het landelijke niveau is dit echter een te gedetailleerde aanpak.

De hoge uitval van mbo'ers in het hoger beroepsonderwijs is niet wenselijk in het licht van
de Lissabonafspraken en van het streven naar zo veel mogelijk succesvolle participatie in
kwalitatief hoogwaardig hoger onderwijs.

De raad tekent hierbij aan dat óók verbetering mogelijk is in uitvalpercentages en rende-
mentscijfers van studenten met een havo-vooropleiding. Vooral de hoge uitval en het lage
rendement van havo`ers bij de tweedegraads lerarenopleidingen springen in het oog. Aan-
vullend onderzoek en reflectie zijn nodig om te achterhalen waarom bij havo`ers de uitval
bij de tweedegraads opleidingen hoog is en het rendement laag.
3.2 Oorzaken van uitval en rendement

Oorzaken van uitval en rendement algemeen

Welke redenen zijn in het algemeen aanwijsbaar voor uitval en een onvoldoende hoog rende-
ment, niet alleen voor mbo'ers maar ook voor studenten met een havo-opleiding?
Uit reeds verricht onderzoek komen factoren naar voren als de juistheid van de studiekeuze,
etniciteit (in combinatie met opleidingsniveau ouders), de ervaren kwaliteit van de opleiding
en sociale binding van de student met de opleiding.
Uit onderzoek van de Inspectie van het Onderwijs onder bestuurders en managers van hbo-
opleidingen komt de verkeerde studiekeuze als een voorname reden naar voren.31 Uit twee
onderzoeken naar redenen voor het staken van de lerarenopleiding van Severiens e.a. blijkt
eveneens dat volgens 40% van de studenten het maken van een verkeerde studiekeuze de
oorzaak is.32

Ten tweede speelt de factor etniciteit een rol, vooral bij het rendement na vijf jaar. Studen-
ten met een (niet-westerse) allochtone Nederlandse achtergrond halen minder vaak binnen
vijf jaar hun diploma dan autochtone Nederlandse studenten.33 Daarbij merkt de raad op dat
het uiteraard niet om etniciteit als zodanig gaat, maar om etniciteit in samenhang met het
opleidingsniveau van de ouders. Zo ervaren allochtone Nederlandse studenten met laag-
opgeleide ouders een grotere afstand tussen de thuissituatie en de studie. Dit leidt ertoe dat zij
van huis uit veelal minder steun en begeleiding ondervinden. Specifiek voor allochtone Neder-
landse studenten geldt dat voor de studie een goede Nederlandse taalvaardigheid een ver-
eiste is, terwijl in de thuissituatie veelal een andere taal gesproken wordt.34
In de derde plaats worden in de literatuur oorzaken en redenen voor uitval genoemd, die te
maken hebben met kenmerken van de opleiding. Onderzoek naar de lerarenopleidingen laat
zien dat studenten die uitvallen de kwaliteit van de lerarenopleiding als belangrijke reden noe-

31 Inspectie van het Onderwijs, 2009b, 2009c.

32 Severiens, Wolff, Meeuwisse, Rezai & Vos, 2008. Zie ook Severiens, 2009.

33 BO-raad, 2009b.

34 BO-raad, 2009a.

De weg naar de hogeschool 29

men voor het staken van de studie. Een derde van de uitvallers noemt de inhoud en de kwali-
teit van de opleiding tegenvallend.35

En ten vierde komt uit onderzoek van de Inspectie naar voren dat studenten vaak te weinig
sociale binding met de opleiding en hun docenten ervaren. Ze lopen studievertraging op door
barrières in de organisatie: er is onvoldoende begeleiding bij het maken van keuzes, waardoor
onder meer de afronding van de scriptie moeizaam verloopt.36
Oorzaken die specifiek gelden voor mbo'ers en havo'ers
Hiervoor is opgemerkt dat uit de literatuur en het onderzoek naar uitval en rendement blijkt
dat een verkeerde studiekeuze een belangrijke invloed heeft op de studieloopbaan van stu-
denten. Uit onderzoek van de Inspectie komt naar voren dat havo'ers vaker een verkeerde hbo-
opleiding kiezen dan mbo'ers. Mbo'ers hebben vergeleken met havo'ers een voorsprong bij de
start van een hbo-opleiding, omdat ze meer realistische verwachtingen hebben van opleiding
en beroep. De uitval in de propedeuse is, zoals we eerder zagen, ook lager onder mbo'ers dan
onder havo'ers. Daarbij merkt de Inspectie op dat de studenten die met hoger beroepsonder-
wijs beginnen in de route vmbo-mbo-hbo al twee keer door een selectie zijn gekomen. Deze
studenten hebben reeds een diploma op zak waarmee ze de arbeidsmarkt op kunnen, maar
kiezen vervolgens bewust voor doorstuderen. Omdat ze ook al de nodige stage-ervaringen
hebben gehad, weten ze dus waaraan ze beginnen.37

Daarnaast signaleert de Inspectie dat studenten gedurende hun studie het tempo en niveau
soms niet kunnen bijbenen. In het geval van studenten met een mbo-vooropleiding ontbreekt
het volgens het inspectie-onderzoek op dit punt aan voldoende niveau op het gebied van taal
en rekenen. Ook het Ministerie van OCW benoemt het niveau van de vooropleiding als een
oorzaak van uitval.38 De cijfers eerder in dit hoofdstuk over de uitkomsten op de taal- en reken-
toetsen bij de pabo-studenten bevestigen dit beeld. De mbo'ers, maar ook de havo'ers preste-
ren vergeleken met de vwo'ers zwak op deze toetsen. In een onderzoek van Meijer e.a. (2006)
wordt aannemelijk gemaakt dat met name rekenachterstanden bij mbo- en havo-instromers
verschillende oorzaken hebben. Bij mbo-instromers zou vooral sprake zijn van een beschik-
baarheidsprobleem: de desbetreffende kennis is niet of nauwelijks aanwezig, omdat deze bij-
voorbeeld door een te beperkt aanbod in het voortraject of door kenmerken van leerlingen
zelf onvoldoende is aangeleerd. Bij havo-instromers zou eerder sprake zijn van een onder-
houdsprobleem: de desbetreffende kennis is wel aangeleerd, maar is `weggezakt', omdat ze
onvoldoende is ingeoefend en onderhouden.

Uit onderzoek van het SBO in 2006 is gebleken dat onderwijsassistenten die doorstromen naar
de pabo zelf problemen onderkennen.39 Een groot knelpunt voor veel mbo'ers op de pabo is dat
zij, zoals een student het zelf verwoordt, `gigantisch achterlopen' op de doorsnee havo`er waar
het de eigen kennis van en vaardigheden voor vakken van de basisschool betreft. De mbo'ers
wijzen erop dat ze bepaalde vakken maar heel beperkt in hun opleiding hebben gekregen.
Eigenlijk hebben ze veel van de stof alleen op de basisschool gehad. Daardoor moeten zij veel
moeite doen om het niveau van de toetsen te halen en, als zij les gaan geven, zich inhoudelijk
goed voor te bereiden. Uit ditzelfde onderzoek blijkt voorts dat onderwijsassistenten meer pro-

35 Severiens, 2009.

36 Inspectie van het Onderwijs, 2009b, 2009c. Zie ook Daale & Van Asselt, 2007.

37 Inspectie van het Onderwijs, 2009b, 2009c.

38 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2008a.

39 ergen & Krooneman, 2006.

30 Onderwijsraad, november 2009

blemen ondervinden bij het reflecteren op hun handelen dan de havo`ers. Ook Kools en Van der
Neut signaleerden in 2006 op basis van enkele gevalsstudies dat mbo'ers die doorstromen naar
het hoger beroepsonderwijs, soms tekortschieten als het gaat om reflectieve vaardigheden.40
De Inspectie constateert op grond van haar onderzoek eveneens dat het mbo'ers in het hoger
beroepsonderwijs ontbreekt aan abstractievermogen en snelheid van informatieverwerking.
Tot zover de oorzaken bij de studenten zelf. Alvorens de tweede vraag beknopt te beantwoor-
den, eerst nog iets over verschillen tussen opleidingen en het standpunt van de raad over uit-
val en rendement.

Verklaringen voor verschillen tussen opleidingen?

Naar verschillen in uitval en rendement tussen hbo-opleidingen is tot op heden nog geen
onderzoek verricht. Navraag bij de HBO-raad wijst uit dat men wel van plan is deze verschillen
in de nabije toekomst nader te analyseren. Maar op dit moment kunnen voor deze verschillen
dus nog geen nadere oorzaken worden genoemd. Hooguit kan op grond van het voorgaande
gesteld worden dat het waarschijnlijk zo is dat bij de ene opleiding de mix van de genoem-
de oorzaken en van opleidingskenmerken ertoe leidt dat uitval en rendement hoger of lager
zijn dan bij de andere opleiding. Mogelijk dat ook het aannamebeleid hier een rol speelt. De
ene hbo-opleiding kan wellicht wegens overaanmelding gemakkelijker selecteren, de andere
heeft als beleid zo veel mogelijk studenten te plaatsen gezien hun regionale herkomst. Dit kan
tot aanzienlijke verschillen in de samenstelling van de instroom leiden.
Berekeningswijze van rendementscijfers en meer aandacht voor een opvang-/ontvangst-
cultuur

De cijfers en de oorzaken van uitval en rendement overziend signaleert de raad nog het vol-
gende. Veel studenten die uitvallen of wisselen van opleiding, geven aan dat een verkeerde
studiekeuze daarvoor een belangrijke reden is. Een hbo-propedeuse heeft ook mede een func-
tie in het bepalen van de juistheid van die studiekeuze. Tegen die achtergrond zou in het alge-
meen kunnen worden nagegaan of een andere berekeningswijze van rendementsgegevens
niet juister zou zijn. Een berekeningswijze waarbij het rendement over het propedeusejaar en
de jaren die daarop volgen, separaat van elkaar worden berekend. Zeker die opleidingen die
veel instroom kennen uit op het eerste oog niet-verwante sectoren, benutten de propedeuse
ook om te bepalen of de student een bij hem of haar passende studiekeuze heeft gemaakt. Een
berekeningswijze die de rendementen van propedeuse en vervolgjaren uit elkaar haalt, doet
meer recht aan die opleidingen.

De raad concludeert op basis van het onderzoek naar oorzaken van uitval en rendement dat er
aanzienlijke verschillen in uitval en rendement tussen opleidingen zijn. De oorzaken van uitval
en rendement in het hoger beroepsonderwijs zijn voor een belangrijk deel herleidbaar tot de
diversiteit in vooropleiding. Mogelijk zou verschil in hbo-cultuur het verschil in uitval en rende-
ment mede kunnen verklaren. De raad merkt daarbij op dat er in het hoger beroepsonderwijs
nog onvoldoende aandacht is voor een goede opvang-/ontvangstcultuur voor mbo'ers. De
indruk bestaat dat er nog wel wat schort aan de verwelkoming van mbo'ers in de hogescholen.
Het kennis- en competentieniveau van de hbo-studenten is, afhankelijk van het niveau van de
vooropleiding (mbo, havo of vwo), zeer divers. De raad meent dat het hoger beroepsonderwijs
vanuit zijn emancipatiefunctie toegankelijkheid voor brede groepen in de samenleving een
opvang-/ontvangstcultuur hoort te creëren die de diverse instromers, met name mbo'ers maar

40 ools & Neut, 2006.

De weg naar de hogeschool 31

ook havo'ers, voldoende mogelijkheden en kansen biedt om de schoolloopbaan in het hoger
beroepsonderwijs succesvol af te sluiten.

Tweede vraag van dit advies

Welke oorzaken acht de raad mede op grond van reeds verricht onderzoek en relevante
literatuur van belang voor de hoogte van uitval- en rendementscijfers van mbo'ers aan de
hbo-opleidingen en van mbo'ers en studenten uit het voortgezet onderwijs aan de hbo-
lerarenopleidingen?

Op grond van de relevante literatuur en van onderzoeken die reeds eerder zijn verricht, con-
stateert de raad dat in het algemeen geldt dat verklaringsgronden voor uitval en het uitblijven
van diplomering dus ook voor havo`ers en vwo'ers zijn gelegen in de juistheid van studie-
keuze, etniciteit in combinatie met het opleidingsniveau van ouders, de opleidingskenmerken,
de ervaren kwaliteit en de sociale binding.

Uit onderzoek van de Inspectie naar uitval en rendement komt het beeld naar voren dat stu-
denten gedurende hun studie het tempo en niveau soms niet kunnen bijbenen. In het geval
van studenten met een mbo-vooropleiding ontbreekt het volgens dit Inspectieonderzoek aan
voldoende niveau op het gebied van Nederlandse taal en rekenen.
Specifiek voor de pabo geldt dat mbo'ers door hun onderwijsloopbaan minder kennis heb-
ben opgedaan van algemene vakken, een lager abstractieniveau hebben en iets minder toe-
gerust zijn met studievaardigheden die nodig zijn in het hoger beroepsonderwijs, zoals grafie-
ken kunnen lezen, informatiebronnen op hun waarde kunnen bepalen, kunnen reflecteren en
abstraheren. Voor mbo'ers en havo'ers geldt dat er onvoldoende kennisbasis is op het terrein
van taal en rekenen.

Hoofdstuk 4 geeft op basis van het voorafgaande het standpunt van de raad weer met betrek-
king tot het algemeen instroomrecht voor mbo`ers en vervolgt met mogelijkheden ter verbe-
tering van de aansluiting tussen het middelbaar beroepsonderwijs en voortgezet onderwijs en
het hoger beroepsonderwijs (adviesvraag 3).

32 Onderwijsraad, november 2009

De raad onderkent een aantal mogelijke aangrijpingspunten voor verbete-

ring. Het gaat daarbij allereerst om het doorvoeren van reeds ingezet beleid
gericht op niveauverhoging. Daarnaast worden maatregelen voorgesteld die
kunnen worden samengebracht onder de noemer `verbetering aansluiting'.
En ten slotte pleit de raad voor meer differentiatie binnen het hoger beroeps-
onderwijs, en daarbij uitdrukkelijk inbegrepen de lerarenopleidingen (pabo en
tweedegraads).

4 Mogelijkheden tot verbetering

4.1 Inleiding

Alvorens de nadere voorstellen voor verbetering van de instroom te formuleren, merkt de raad
ten aanzien van het algemene instroomrecht het volgende op.
De eerste opmerking betreft het instroomrecht voor havo'ers. Het bestaande algemene
instroomrecht voor mbo'ers en de argumenten van de raad voor handhaving daarvan roepen
wel de vraag op of de beperkingen waaraan havo'ers bij doorstroom naar het hoger beroeps-
onderwijs zijn onderworpen, nader moeten worden onderzocht. Hoewel een uitspraak hier-
over de reikwijdte van dit advies te buiten gaat, is het voorstelbaar dat het op termijn tot een
regeling komt die vergelijkbaar is met de huidige regeling voor mbo'ers.
De tweede opmerking betreft de selectiefunctie van de hbo-propedeuse in de context van het
algemene instroomrecht. Studenten die niet over de vermogens beschikken de opleiding bin-
nen een redelijke termijn succesvol af te ronden, worden daarmee gedurende het eerste studie-
jaar al dan niet in de vorm van een bindend studieadvies geconfronteerd. De raad is van
mening dat het bindend studieadvies voor hbo-instellingen ook mogelijkheden kan bieden
om creatieve oplossingen te bedenken om deficiënties bij instromers te keren. Daarmee kun-
nen hbo-instellingen kansen creëren voor succesvolle schoolloopbanen, juist voor die groe-
pen studenten die wel de ambitie en motivatie hebben om door te stromen, maar (nog) niet
over de vereiste kennis en competenties beschikken om deze ambitie ook waar te maken. De
selectieve werking van de hbo-propedeuse creëert volgens de raad een evenwicht tussen het
belang van het opleiden van kwalitatief goede beroepsbeoefenaren enerzijds en het belang
van een algemeen instroomrecht van middelbaar naar hoger beroepsonderwijs anderzijds.
Aangrijpingspunten voor verbetering

Het niet tornen aan het algemeen instroomrecht neemt niet weg dat er gelet op de kwa-
liteit van de toekomstige beroepsbeoefenaren verbeteringen noodzakelijk zijn. Instroom
vanuit middelbaar beroepsonderwijs en havo kan niet leiden tot concessies ten aanzien van
De weg naar de hogeschool 33

het niveau van instroom en de toekomstige beroepsbeoefenaren. Het is van groot belang dat
verbeteringen in de kwaliteit van de doorstroom worden gerealiseerd. De raad ziet daartoe
mede op grond van de oorzaken voor uitval en een lager dan gewenst rendement die in het
voorgaande hoofdstuk zijn geïdentificeerd de volgende aangrijpingspunten:

· oorvoeren van reeds ingezet beleid op het terrein van verhoging van onderwijsprestaties
d

in het algemeen en die van de lerarenopleidingen in het bijzonder; dit zet naar verwach-
ting onder meer aan tot verhoging van het niveau op het terrein van Nederlandse taal en
rekenen;

· xpliciteren van vereisten die nodig zijn voor succesvolle instroom in de hbo-opleidingen
e

in het algemeen en de lerarenopleidingen in het bijzonder; dit kan leiden tot het beter ver-
ankeren van deze kwalificaties waaronder beheersing van algemene vakken, abstractie-
niveau en studievaardigheden in de mbo-opleidingen en tot een beter gefundeerde
studiekeuze;

· ctiveren van de eigen verantwoordelijkheid van de aankomende student door een zelf-
a

toets aanvang hoger onderwijs via het internet beschikbaar te stellen;

· eer aandacht voor mogelijke deficiënties van aankomende studenten en voor het reali-
m

seren en versterken van inhoudelijke en sociale binding van studenten met hun opleiding;
versterking van inhoudelijke en sociale binding is met name voor die allochtone Neder-
landse studenten aan de hbo-opleidingen van belang, die een grote afstand ervaren tus-
sen de thuissituatie en de studie; een remediërend aanbod is voor alle studenten relevant,
die op onderdelen bij moeten spijkeren; en

· ieden van meer differentiatie, onder meer door opleidingsvarianten te realiseren als duale
b

trajecten voor mbo-doorstromers en gedifferentieerde pabo-opleidingen; dit kan helpen
bij het maken van een beter gefundeerde studiekeuze en bij een meer optimale aansluiting
op de doelgroep waarmee de student uiteindelijk wil gaan werken.41
Deze punten worden in de navolgende paragrafen 4.2 tot en met 4.4 nader toegelicht. Daar-
mee wordt de derde vraag van dit advies beantwoord. Welke stappen zijn volgens de raad
nodig om de doorstroom vanuit het middelbaar beroepsonderwijs naar het hbo gelet op
de rol van de overheid en de instellingen, het ingezette beleid rondom taal en rekenen, de
(niet)verwante doorstroom en de kwalificatiedossiers te verbeteren? Welke stappen zijn aan-
vullend nodig om de doorstroom vanuit het middelbaar beroepsonderwijs en het voortgezet
onderwijs (havo en vwo) naar de hbo-lerarenopleidingen gelet op de (on)wenselijkheid van
verdere vooropleidingseisen, verwantschap en reken- en taalbeleid te verbeteren?
4.2 Doorvoeren reeds voorgesteld beleid

Een belangrijk actueel thema in het beleid van scholen en bewindspersonen is het verhogen
van de leerprestaties. Scholen worden in toenemende mate uitgedaagd het niveau van dat-
gene wat leerlingen, deelnemers en studenten leren en dan met name in de basisvakken,
waaronder taal en rekenen over de gehele linie te verhogen. Dit werkt naar verwachting de
komende periode door op de kwaliteit van de doorstroom van mbo'ers naar de hbo-opleidingen
en de lerarenopleidingen in het bijzonder. Het gaat dan ten eerste om reeds ingezette beleids-
maatregelen als het invoeren van ambitieuzere diploma-eisen in het voortgezet onderwijs en
van referentieniveaus taal en rekenen in het gehele onderwijsbestel, en de instelling van een
Landelijke Examencommissie Lerarenopleidingen Hbo. Ten tweede kan de kwaliteit van de
doorstroom van mbo'ers naar de hbo-opleidingen worden geborgd door de benodigde door-

41 De raad heeft kennisgenomen van de brief van staatssecretaris Van Bijsterveldt van 27 oktober 2009 aan de Tweede Kamer waarin zij

aankondigt dat zij onder andere deze gedachte de komende tijd nader gaat overwegen (2009b).
34 Onderwijsraad, november 2009

stroomdossiers op te stellen naast en in samenhang met de beroepskwalificatiedossiers. In de
derde plaats kan kwaliteitsborging ook plaatsvinden aan de kant van de lerarenopleidingen
zelf: door zoals recent door de raad voorgesteld de kennisbases van de lerarenopleidingen
op elkaar af te stemmen en een landelijke examencommissie in te voeren voor de hbo-leraren-
opleidingen, en door in het accreditatieproces van de NVAO (Nederlands-Vlaamse Accredi-
tatie Organisatie) bij de lerarenopleidingen ruimte te blijven houden voor accreditaties op
opleidingsniveau.

Diploma-eisen in het vmbo

De staatssecretaris zet onder meer in op ambitieuzere diploma-eisen in het voortgezet onder-
wijs. Het gemiddelde cijfer van leerlingen op het centraal examen moet in het vervolg voldoen-
de zijn. Havo- en vwo-leerlingen mogen daarnaast maar één vijf als eindcijfer hebben voor de
vakken Nederlands, Engels en wiskunde. De raad adviseerde deze eis ook door te voeren voor
vmbo-leerlingen (voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs).42 Met dien verstande dat in
de beroepsgerichte leerwegen van het vmbo Engels door het beroepsgerichte programma
wordt vervangen, en dat de rekenvaardigheid ook buiten de slaag-zakregeling om kan worden
geborgd. Een leerling in de beroepsgerichte leerweg zou dus voor Nederlands en het beroeps-
gerichte vak maximaal één vijf als eindcijfer mogen hebben; een leerling in de gemengde en
theoretische leerweg maximaal één vijf voor Nederlands en Engels.
Om het rekenniveau van alle leerlingen te waarborgen, dus ook van leerlingen die geen exa-
men in wiskunde doen, stelde de raad voor om een rekentoets in te voeren voor alle leerlingen
van de onderbouw, in ieder geval in het vmbo maar eventueel ook in havo en vwo. Scholen
kunnen zelf bepalen wanneer zij deze toets afnemen en daarbij zorgen voor voldoende her-
kansingsmogelijkheden. De resultaten van deze toets worden in het voorstel van de raad ver-
meld op het diplomasupplement.43

Taal en rekenen

In het kader van het versterken van de basisvaardigheden taal en rekenen stellen de bewinds-
personen voor de zogeheten referentieniveaus standaarden waaraan een leerling of stu-
dent op een bepaald punt in zijn onderwijsloopbaan wordt geacht te voldoen wettelijk te
verankeren voor het gehele onderwijsbestel.44 Zo kunnen scholen zich naar deze eenduidige
niveaus richten en weten leerlingen, studenten en docenten aan welke maatstaf moet worden
voldaan voor een volgende stap in de onderwijsloopbaan dan wel voor adequate participatie
op de arbeidsmarkt en in de samenleving.

Voor het voortgezet onderwijs is voorgesteld de referentieniveaus met ingang van 2011 in te
voeren via doorvertaling naar de examenprogramma's. Omdat niet alle leerlingen eindexamen
doen in wiskunde komt er ook een rekentoets, waarvan de resultaten worden meegewogen
bij het eindexamen (anders dan het advies van de raad om deze resultaten op te nemen in

42 nderwijsraad, 2009a.

43 Het diplomasupplement is zowel naar vorm als inhoud gestandaardiseerd door het in te stellen College voor Examens. Het supple-

ment beslaat bij voorkeur niet meer dan één A4 met twee soorten aanvullende gegevens. Enerzijds gaat het dan om informatie die
uit de examenresultaten is te halen, maar nu niet apart wordt weergegeven. Bijvoorbeeld prestaties op relevante onderdelen of pres-
taties afgezet tegen een landelijke of internationale norm. Aan de andere kant biedt het supplement ruimte voor weergave van pres-
taties op relevante gebieden vastgesteld via betrouwbare, valide toetsen die voldoen aan de COTAN-eisen (Commissie Testaangele-
genheden Nederland) en zijn afgenomen volgens duidelijke afnameregels. Het gaat hier om bewijzen van prestaties met civiel effect
of arbeidsmarktrelevantie, zoals bijvoorbeeld het European Computer Driving License (ECDL), het veiligheidscertificaat, het rijbewijs,
het International Baccalaureate, English Language B/A2 of de uitslagvan een TOEFL-test (Test of English as a Foreign Language).

44 Expertgroep Doorlopende Leerlijnen Taal en Rekenen, 2008. Zie ook Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2009c.

De weg naar de hogeschool 35

het diplomasupplement). Voor het middelbaar beroepsonderwijs is uitgangspunt dat voor alle
deelnemers die met ingang van 2010 instromen, de referentieniveaus richtsnoer worden bij
de inrichting van onderwijs en examinering. Ook wordt de komende jaren in ieder geval voor
deelnemers aan niveau 4-opleidingen een vorm van centrale examinering voor Nederlands en
rekenen/wiskunde ingevoerd. Alle maatregelen bij elkaar moeten ertoe leiden dat in 2014 álle
leerlingen in het voortgezet onderwijs en mbo-deelnemers volgens de referentieniveaus wor-
den geëxamineerd.

Vaste kennisbasis voor lerarenopleidingen

In de nota Krachtig meesterschap, de kwaliteitsagenda lerarenopleidingen geeft staatssecretaris
Van Bijsterveldt aan dat er geen enkel misverstand mag bestaan over de vraag wat het eind-
niveau van studenten aan deze opleidingen is.45 Daarom moeten de te behalen eindniveaus
transparant en onderling vergelijkbaar zijn en dienen deze niveaus duidelijk te worden vast-
gelegd. De staatssecretaris geeft aan dat de opleidingen daarom gezamenlijke kennisbases
dienen te ontwikkelen en moeten komen tot gezamenlijke eindtermen en eindexamens. Daar-
bij dienen in het kader van de externe legitimering de relevante beroepsgroep en toekomstige
werkgevers te worden betrokken.

De raad signaleert recent in zijn advies Kwaliteitsborging van het niveau van aanstaande lera-
ren dat de opleidingen met het ontwikkelen van deze kennisbases een stuk gevorderd zijn,
maar dat de ontwikkeling en invoering van gezamenlijke toetsing nog een impuls kunnen
gebruiken (2009b). In dat verband stelt de raad voor een Landelijke Examencommissie Leraren-
opleidingen Hbo in te stellen. Deze commissie richt zich op het tot stand brengen en (bij rege-
ling) vaststellen van de beoordelingsnormen voor het vakinhoudelijke kennisniveau. De raad
adviseert de commissie te laten bestaan uit lectoren en hoogleraren van de lerarenopleidingen
en universitaire faculteiten, deskundigen vanuit het afnemend veld, examen- en meetdeskun-
digen en internationale deskundigen. Het instellen van een Landelijke Examencommissie leidt
volgens de raad tot meer transparantie in het eindniveau van aanstaande leraren. De staats-
secretaris heeft de hoofdzaken van dit advies inmiddels overgenomen.46
De raad stelt tevens voor om ten aanzien van de lerarenopleidingen vast te blijven houden
aan de huidige NVAO-accreditatieprocedure op opleidingsniveau. Het maatschappelijk belang
van goede lerarenopleidingen en de specifieke verantwoordelijkheid daarvoor van de minister
rechtvaardigen dit standpunt.

4.3 Verbetering aansluiting

Naast de in paragraaf 4.2 genoemde voorgenomen maatregelen zijn er nog meer mogelijk-
heden om de kwaliteit van de doorstroom vanuit het middelbaar naar het hoger beroeps-
onderwijs te versterken.

45 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2008b.

46 Beleidsreactie van staatssecretaris van Bijsterveldt op het advies van de Onderwijsraad Kwaliteitsborging van het eindniveau van aan-

staande leraren (2009a).

36 Onderwijsraad, november 2009

Doorstroomcompetenties in mbo-kwalificatiedossiers
Als eerste noemt de raad het verankeren van doorstroomcompetenties in de zogeheten kwali-
ficatiedossiers. In deze dossiers zijn de kwalificaties vastgelegd waaraan mbo-deelnemers aan
het eind van hun opleiding moeten voldoen.

De oude `eindtermen' blijven gedurende de invoeringsperiode van de zogenoemde
competentiegerichte kwalificatiestructuur in het middelbaar beroepsonderwijs nog bestaan
naast de kwalificatiedossiers. Volgens cijfers van MBO2010 en het kenniscentrum Calibris in
het schooljaar 2008-2009 staat twee derde van de deelnemers aan de opleiding onderwijs-
assistent als voorportaal voor de pabo ingeschreven aan opleidingen die werken met kwali-
ficatiedossiers; de overige deelnemers staan nog ingeschreven bij opleidingen die de oude
eindtermen hanteren.47

In 2009 heeft het onderzoeksbureau KBA (Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt) in
opdracht van de Tweede Kamer onderzocht of en in hoeverre de nieuwe mbo-kwalificatie-
dossiers rekening houden met de doorstroom van mbo'ers naar het hoger beroepsonderwijs.
Het onderzoek constateert dat dit voor de meeste dossiers in het algemeen niet geldt: de mbo-
dossiers houden "niet of nauwelijks rekening met de functie van kwalificering ten behoeve van
doorstroming van mbo-niveau 4 naar het hbo."48 Deze conclusies gelden ook voor de kwali-
ficatiedossiers onderwijsassistent en pedagogisch werker, zoals blijkt uit een eigen analyse van
de raad.49

Wel worden activiteiten ontplooid ten aanzien van rekenen en taal om deze ook een plaats in
de dossiers te geven. Het betrokken kenniscentrum Calibris adviseert mbo- en hbo-instellingen
om met elkaar in overleg te treden over de aansluiting tussen beide onderwijssoorten. Om dat
overleg tussen onder meer de hbo-lerarenopleidingen en de opleidingen tot onderwijsassistent
en pedagogisch werker te stimuleren, heeft Calibris zogeheten aansluitingsdocumenten opge-
steld.50 Deze documenten zijn `servicedocumenten': de instellingen kúnnen ze gebruiken, het
gebruik ervan is niet verplicht. In de documenten wordt inzichtelijk gemaakt op welke onder-
delen de mbo-opleidingen aansluiten op het te behalen hbo-eindniveau of op de bekwaam-
heidseisen voor het vak van leraar.

Een belangrijk element hierbij is de inbreng van het georganiseerde hoger beroepsonderwijs in
de totstandkoming van de kwalificatiedossiers. Tot op heden maakt het hoger beroepsonder-
wijs daar echter nog nauwelijks gebruik van. De HBO-raad benoemt dit zelf als een euvel: "In
de richting van het mbo hebben de hogescholen zich als branche onvoldoende uitgesproken

47 ron: cijfers beschikbaar gesteld door MBO 2010 en Calibris.
B

48 chuit, Kennis, Hövels & Busse, 2009.

49 In dit verband is van belang dat op verzoek van de raad het Coördinatiepunt Toetsing Kwalificaties mbo de niveau-eisen van de

onderwijsassistent vergeleken heeft met drie andere uitstromen: pedagogisch werker kinderopvang, pedagogisch werker jeugdzorg,
en sociaal-cultureel werker. Net als bij de onderwijsassistent kunnen gediplomeerden bij de bestudeerde uitstromen doorstromen
naar de pabo. De conclusie van het Coördinatiepunt is dat de uitstromen onderwijsassistent, pedagogisch werker kinderopvang, pe-
dagogisch werker jeugdzorg en sociaal-cultureel werker verschillen in de rollen die zij vervullen, de complexiteit van de werkzaam-
heden en de eisen aan taalbeheersing en rekenen. Met name de sociaal-cultureel werker heeft beroepsvereisten die breder lijken te
zijn dan de beroepsspecifieke eisen voor de onderwijsassistent en de pedagogische werker kinderopvang en jeugdzorg. Ondanks
deze verschillen voldoen alle uitstromen aan de eisen van niveau 4, zeker gelet op rol, verantwoordelijkheden, complexiteit en vak-
kennis. Met andere woorden, de niveaus van de vier onderzochte uitstromen zijn vergelijkbaar met elkaar. Het is daarom vanuit de
kwalificatiedossiers niet te verklaren waarom de kans op uitval bij de gediplomeerde onderwijsassistent groter is dan bij bijvoorbeeld
de pedagogisch werker jeugdzorg.

50 Zie www.calibris.nl.

De weg naar de hogeschool 37

over de meest relevante algemene (taal, rekenen/wiskunde en modern vreemde talen) en hbo-
specifieke doorstroomcompetenties (zoals studievaardigheden, analytisch en reflectief vermo-
gen). Dit is overgelaten aan de Kenniscentra met als gevolg dat doorstroomkwalificaties van
ondergeschikte betekenis zijn geworden."51 De HBO-raad neemt zich in dit `green paper' voor
dat het hoger beroepsonderwijs in het vervolg meer inhoudelijke expertise vrijmaakt voor het
formuleren van die doorstroomkwalificaties op landelijk niveau.
Kortom, de WEB (Wet educatie en beroepsonderwijs) schrijft voor dat de mbo-kwalificatie-
structuur tevens vereisten voor doorstroom naar het hbo omvat; de kwalificatiedossiers expli-
citeren deze vereisten echter nauwelijks. Er is ruimte voor participatie van het hoger beroeps-
onderwijs in de (sub-)organen die de kwalificatiedossiers opstellen, maar tot op heden wordt
van die mogelijkheid niet of nauwelijks gebruik gemaakt. Mede daardoor blijven de door-
stroomvereisten buiten beeld. De vraag is volgens de raad van belang of een door de kennis-
centra gecoördineerde procedure de meest geëigende is voor het opstellen van doorstroom-
dossiers. Voor wat betreft de lerarenopleidingen erkent zowel het kenniscentrum Calibris als
de HBO-raad dit als een aandachts- en mogelijk toekomstig actiepunt. Calibris tracht met een
oproep tot overleg tussen de instellingen over aansluiting en doorstroom en met relevan-
te servicedocumenten als handreiking de leemte te vullen. De HBO-raad neemt zich zoals
blijkt uit het recente `green paper' voor, hbo-breed meer bemoeienis te hebben met de mbo-
kwalificatiedossiers.

Zelftoets als verantwoordelijkheid van de aankomende student
Een transparant eindniveau is niet alleen van belang voor studenten die de hbo-opleiding vol-
gen. Het kan daarnaast doorwerking hebben naar jongeren die overwegen te kiezen voor zo'n
opleiding. Het kan namelijk ook de basis zijn voor het opstellen van een duidelijk instroom-
profiel: welke kennis en vaardigheden welke bagage is nodig om met succes in een hbo-
lerarenopleiding in te kunnen stromen en deze af te ronden? Als zodanig kan het helpen bij
een goede studiekeuze.

In deze lijn heeft de raad in het advies Een succesvolle start in het hoger onderwijs eerder gepleit
voor het opstellen van een Aaho (Afspraak aanvang hoger onderwijs).52 In deze afspraak zou
moeten staan op welk niveau aankomende studenten de basale leerinhouden en eventueel
ook studievaardigheden moeten beheersen om een opleiding in het hoger onderwijs pro-
bleemloos te kunnen starten.

Het in een doorstroomdossier te verwerken algemeen instroomprofiel kan mede de basis vor-
men voor een zelftoets, die aankomende studenten af kunnen nemen om antwoord te krijgen
op de vraag of zij voldoende voorbereid zijn om in een hbo-opleiding in te stromen en deze af
te ronden. Bij eindexamens nemen anderen beslissingen (slagen/zakken; toelaten/niet-toela-
ten); bij de Aaho-toetsen neemt de aankomend student zelf een beslissing. De Aaho is een door
aankomende studenten zelf via het internet af te nemen geheel van toetsen met vier onder-
delen: Nederlands, Engels, rekenen/wiskunde en studievaardigheden, en heeft drie niveaus:
basis, voldoende, gevorderd.

De organisaties van leerlingen en studenten (LAKS, JOB, ISO en LSVb) kunnen hier heel wel
een belangrijke rol vervullen. De Aaho sluit aan bij de `vijf normen voor betere aansluiting' die

51 HBO-raad, 2009a.

52 nderwijsraad, 2008a. Zie ook Weeren, Hermans & Sluiter, 2008.
O

38 Onderwijsraad, november 2009

het ISO (Interstedelijk Studenten Overleg) heeft gepubliceerd.53 Het ISO stelt dat de student
van vandaag zo veel keuzemogelijkheden heeft in zijn studieloopbaan, dat afstemming tussen
instellingen en brancheorganisaties op landelijk niveau alléén niet meer genoeg is. De student
moet meer instrumenten in handen krijgen om beter onderbouwd zijn eigen keuzen te kun-
nen maken. Eén van die instrumenten is volgens het ISO het 'instroomprofiel': eerlijke en trans-
parante informatie over de studie-inhoud, over benodigde startkwalificaties en -competenties,
en over rendementen en toekomstverwachtingen van de hbo-opleiding.
Samenwerkingstrajecten mbo-hbo

In de praktijk werken veel hbo-instellingen in regionale samenwerkingsverbanden of regio-
nale platforms al intensief samen om de aansluiting van middelbaar naar hoger beroepsonder-
wijs zo goed mogelijk te laten verlopen. De samenwerking kan onder meer variëren van het
uitwisselen van studenten en docenten tussen middelbaar en hoger beroepsonderwijs en het
ontwikkelen van doorlopende leerlijnen en doorstroom-programma's, tot gezamenlijke sta-
ges voor mbo- en hbo-studenten. Gemeenschappelijk in dergelijke samenwerkingstrajecten
is differentiatie en intensivering van onderwijsprogramma's met het voordeel dat studenten
door een deel van het hbo-programma al voor aanvang van de hbo-propedeuse te behalen
tijdswinst boeken. Naast deze samenwerkingstrajecten, die meer in de sfeer van preventie een
bijdrage kunnen leveren aan een verbeterde aansluiting, zijn er in het hoger beroepsonderwijs
diverse remediërende en curatieve trajecten.

Een veel voorkomend voorbeeld van samenwerking, onder meer in de pabo, is de zogeheten
kopklas.54 Hieronder is dit voorbeeld uitgewerkt.

De kopklas

Kopklassen komen voor in het laatste jaar van de mbo-opleiding en zijn bedoeld voor onder-
wijsassistenten die door willen stromen naar de pabo. In die kopklas wordt gedurende het hele
vierde jaar meer aandacht besteed aan de kennisvakken, maar ook aan pedagogiek en didac-
tiek. Bovendien wordt nadrukkelijk gewezen op het belang van stage lopen in de bovenbouw
en het daadwerkelijk lesgeven. De vierdejaars onderwijsassistenten kunnen toetsen maken op
de pabo, maar het is niet verplicht deze te halen. Verder krijgen ze dezelfde `remedial teaching'
als eerstejaarsstudenten op de pabo en kunnen ze aan de pabo workshops volgen. Voordelen
van de kopklas zijn:

· e onderwijsassistenten zijn zich meer bewust van de eisen die er op de pabo worden
d

gesteld, zodat ze een betere keuze kunnen maken;

· e eerstejaars pabo-studenten en de vierdejaars onderwijsassistenten krijgen dezelfde les-
d

stof aangeboden;

· ls de kopklas in het middelbaar beroepsonderwijs met succes is afgerond, hebben de stu-
a

denten een diploma onderwijsassistent niveau 4 behaald én qua leerstof het eerste jaar van
de pabo doorlopen; en

· de docenten van beide opleidingen wisselen kennis en ervaring uit: er wordt op docent-

niveau gewerkt aan doorlopende leerlijnen.

Overigens is geen landelijk onderzoek bekend waarin opzet, programmering en effecti-
viteit van kopklassen wordt gemonitord. De raad pleit ervoor om in samenhang met reeds
lopend beleid en andere initiatieven (zie hierna) te komen tot een dergelijke monitor bij hbo-
lerarenopleidingen.

53 Interstedelijk Studentenoverleg, 2009.

54 Bergen & Krooneman, 2006.

De weg naar de hogeschool 39

Hbo-trajecten voor remediëring van deficiënties

Zoals hiervoor uiteengezet is al veel beleid in gang gezet om het prestatieniveau in het onder-
wijs te verhogen. De verwachting is dat deze maatregelen wanneer nauwgezet ingevoerd
op middellange termijn gaan leiden tot verbetering van de kwaliteit van de instroom vanuit
het middelbaar beroepsonderwijs bij de hbo-opleidingen.
Het sinds kort ingezette beleid met betrekking tot de doorlopende leerlijnen taal en rekenen/
wiskunde in de beginfase kan nog niet ten volle het gewenste effect hebben op de verbetering
van de taal- en rekenvaardigheden bij de mbo`ers. Daarom zouden bij wijze van overbruggings-
maatregel in aanvulling op reeds bestaande kopklassen en andere vooropleidingstrajecten
en vergelijkbare doorstroomprogramma's ook voorbereidingstrajecten kunnen worden aan-
geboden aan studenten met deficiënties. Het aanbod zou betrekking kunnen hebben op taal
en rekenen, op andere algemene vakken die in het basis- en voortgezet onderwijs worden ver-
zorgd, en op studievaardigheden.

De raad komt op grond van gesprekken die in het kader van dit advies zijn gevoerd, tot een
indicatie van de lengte van dit remediëringsprogramma van maximaal zes maanden (afhan-
kelijk van de deficiënties). Aansluitend start de student met het normale curriculum van de
hbo-opleiding. In een hiervoor genoemde landelijke monitor naar de effectiviteit van kopklas-
sen en vooropleidingstrajecten kan eveneens de onderzoeksvraag worden betrokken of een
dergelijke remediëringsduur volstaat. Te overwegen is parallel aan de tijdsspanne van een half
jaar remediëring (tot 1 februari) ook in het hoger beroepsonderwijs op dat tijdstip een tweede
instroommoment in te voeren. De raad acht pilots hiernaar gewenst.
Inhoudelijke én sociale integratie

Alleen voldoen aan het vereiste niveau wat betreft kennis en vaardigheden op het terrein van
taal en rekenen anders gezegd `inhoudelijke integratie' 55 is niet genoeg om het volgen van
een hbo-opleiding tot een succes te maken. Inhoudelijke integratie wil zeggen dat een student
in de hbo-omgeving kan participeren; dit houdt in het leveren van goede studieprestaties en
het aangaan van interacties met medestudenten, docenten en staf met betrekking tot de leer-
stof. Sociale integratie betreft contacten met medestudenten en deelname aan het studenten-
leven en aan extracurriculaire activiteiten. De raad heeft eerder in het advies Een succesvolle
start in het hoger onderwijs beargumenteerd dat het voor het voorkomen van uitval nodig is in
te zetten op verbetering van de binding tussen de student en de instelling, zowel inhoudelijk
maar vooral ook sociaal (2008a).

Dit voorstel van de raad sluit voor wat betreft de inhoudelijke integratie aan bij de constate-
ring van de Inspectie dat het van belang is in te zetten op een intensieve, persoonsgerichte
studiebegeleiding in de propedeuse, met een bindend studieadvies als sluitstuk.56 Een actieve,
persoonsgerichte begeleiding voorkomt dat studenten de afstand tot de opleiding als onover-
brugbaar ervaren. Alleen een waarschuwingsbrief sturen bij teruglopende studieprestaties is
niet voldoende. Studenten raken zonder persoonsgerichte begeleiding dan al snel teleurge-
steld in de studie, voelen zich een nummer en stoppen. Contactintensieve kleine eenheden,
`schooltjes' binnen de hogeschool, verschaffen nieuwe studenten een houvast.
Sociale integratie kan volgens de raad worden bevorderd door specifieke instrumenten zoals
extracurriculaire activiteiten en een actief studiegebonden studentenleven. Hierbij past een

55 In de context van het wetenschappelijk onderwijs ook wel academische integratie genoemd.

56 nspectie van het Onderwijs, 2009c.

40 Onderwijsraad, november 2009

doelgroepenbenadering die zich in ieder geval richt op de volle breedte van het scala aan bin-
nenkomende studenten, inclusief de extra getalenteerde studenten en de instromers vanuit
het middelbaar beroepsonderwijs.

4.4 Meer variëteit in (leraren)opleidingen

In zijn advies De helft van Nederland hoogopgeleid (2005b) heeft de raad een grotere verschei-
denheid van opleidingen aanbevolen. Een hogeronderwijssysteem dat 50% van een bepaal-
de generatie jongeren op een hoog opleidingsniveau moet brengen, zal gedifferentieerd zijn.
Niveaudifferentiatie kan een goede mogelijkheid zijn om het streven naar meer hoger opge-
leiden te ondersteunen. Meer verscheidenheid tussen opleidingen, onder andere in de vorm
van niveaudifferentiatie, zal waarschijnlijk de aantrekkelijkheid van het hoger onderwijs ver-
groten. Bovendien is daardoor handhaving van het gemiddelde opleidingsniveau mogelijk; er
zou anders een risico bestaan van niveaudaling door een grotere instroom.
De raad meent dat het hoger beroepsonderwijs meer aandacht moet laten uitgaan naar
mogelijkheden van differentiatie, om zo het aanbod passend te maken voor de steeds grotere
diversiteit aan instromers en instroomniveaus. Minister Plasterk signaleerde bij de opening van
het academisch studiejaar 2009-2010 dat het hoger onderwijs steeds meer te maken krijgt met
een zeer gevarieerde doelgroep. Voor sommige groepen stelt het hoger onderwijs te hoge
eisen en voor andere groepen biedt het juist te weinig uitdaging. Deze constatering is voor de
minister aanleiding geweest de commissie-Veerman in te stellen om advies uit te brengen over
de toekomstbestendigheid van het Nederlandse hogeronderwijsstelsel.
Onderzoek naar de opvang-/ontvangstcultuur in het hbo
De instroom in het hoger beroepsonderwijs bestaat naast de havo- en vwo-instromers steeds
meer uit mbo-gediplomeerden, maar ook uit jongeren van 21 jaar of ouder die zonder de ver-
eiste diplomering met een toelatingsexamen in een hbo-opleiding instromen. Dit stelt de
hogescholen voor een bijzondere uitdaging. Het vereist naast meer aandacht voor differenti-
atie en intensivering van het onderwijsaanbod een basisattitude waarin een goede begelei-
ding, betrokkenheid en vertrouwen belangrijke kernwaarden zijn. De raad meent dat het hoger
beroepsonderwijs meer aandacht moet hebben voor een goede opvang-/ontvangstcultuur,
met name voor de mbo'ers. De raad stelt daarom voor naar de opvang-/ontvangstcultuur in
het hoger beroepsonderwijs onderzoek te laten doen.
Duale trajecten voor mbo-doorstromers

Minstens een deel van de 80% onderwijsassistenten die doorstromen naar het hoger beroeps-
onderwijs zou graag aan de slag gaan in het basisonderwijs, ware het niet dat er voor deze
groep weinig relevante arbeidsplaatsen in deze onderwijssector voorhanden zijn. Het valt te
overwegen voor juist deze doorstromers te streven naar duale trajecten waarin werken in de
school als onderwijsassistent kan worden gecombineerd met het volgen van de hbo-leraren-
opleiding. Het dient daarbij te gaan om duale trajecten die aan de voorwaarden voldoen voor
opleidingsscholen die de raad eerder heeft opgesteld, te weten:

· r is een deskundige opleidingsfunctionaris in de school;
e

· tudenten krijgen de gelegenheid ervaring op te doen in gevarieerde onderwijssituaties;
s

· pleiden in de school is structureel verankerd in het personeels- en opleidingsbeleid van
o

de school;

De weg naar de hogeschool 41

· e vakinhoudelijke competentie is stevig verankerd in het schoolgebonden opleidings-
d

traject;

· pleidingsschool en lerarenopleiding werken intensief samen; en
o

· e afsluiting van het opleidingstraject is transparant en de beoordeling is onafhankelijk.57
d

Doorstuderen voor leraar in een duaal traject aan dergelijke opleidingsscholen wordt zo aan-
trekkelijker, vooral voor die studenten die met name gemotiveerd worden door werken in het
onderwijs. Daarmee wordt de kans op uitval van deze studenten verkleind en op het behalen
van het diploma vergroot.

Onderscheid tussen opleidingen voor het jonge en het oudere kind
De discussie over differentiatie in pabo-opleidingen voor het jongere en het oudere kind
houdt de gemoederen al langer bezig. Het LOBO (Landelijk overleg van leraren basisonderwijs)
onderstreept dat de pabo overladen is, met als gevolg dat afgestudeerden vaak te algemeen
opgeleid zijn. Differentiatie zou een oplossing kunnen bieden. De raad vraagt in het advies
Een rijk programma voor ieder kind aandacht voor meer differentiatie in de pabo-opleidingen
(2008b). In de jaren tachtig van de vorige eeuw is bij het samenvoegen van de mbo-opleiding
kleuterleidster en de hbo-opleiding pedagogische academie tot pabo gekozen voor een onge-
differentieerde opleiding: er is één leraar basisonderwijs die les kan geven aan alle leeftijds-
groepen. Zo zijn leraren in het basisonderwijs algemeen inzetbaar en kunnen de grenzen tus-
sen het kleuteronderwijs en de lagere school vervagen.
In de praktijk is volgens de raad van een algemene inzetbaarheid niet zo vaak sprake: leer-
krachten in de onderbouw (groep een en twee) en de bovenbouw van de basisschool wisselen
nauwelijks met elkaar van groep, men richt zich in de praktijk liever op één leeftijdsgroep.58
Bovendien is de gewenste vervaging tussen kleuteronderwijs en de lagere school niet opge-
treden, omdat er veelal nog steeds een duidelijke scheidslijn bestaat tussen de onderbouw en
de middenbouw van de basisschool.

De raad stelt voor om studenten na een gemeenschappelijk basisjaar te laten kiezen tussen
een differentiatie jonge kind (pabo onderbouw, tweeënhalf/drie tot acht jaar) en een differen-
tiatie ouder kind (pabo bovenbouw, zes tot twaalf jaar). Beide programma's leiden op tot leraar
basisonderwijs.

In elk van de programma's worden accenten gelegd. In de pabo onderbouw is veel aandacht
voor bijvoorbeeld het leren observeren van jonge kinderen, ontwikkelingspsychologie, gezins-
pedagogiek, psychologie van opvoeding en onderwijs en orthopedagogiek. Veel aandacht
gaat uit naar de kleuteronderwijsperiode voor drie-, vier- en vijfjarigen. De raad bereidt een
advies voor over een breed ontwikkelingsprogramma voor alle drie-, vier- en vijfjarigen binnen
de basisschool. Ook wordt aandacht besteed aan de diverse voorzieningen voor de kleintjes
van nul tot tweeënhalf/drie jaar en het aanbod voor deze groep, bijvoorbeeld vve-program-
ma's (voor- en vroegschoolse educatie). In de bovenbouw wordt aandacht besteed aan dezelf-
de thema's, maar dan geënt op het oudere kind, en aan het werken met de referentieniveaus
taal en rekenen. Aan de orde komen tevens de opbouw van het voortgezet onderwijs, de leer-
lingenzorg, het belang van warme overdracht tussen het primair en voortgezet onderwijs, en
ontwikkelingen als de komst van de zorgplicht passend onderwijs.

57 Onderwijsraad, 2005c.

58 Gebaseerd op de uitkomsten van panelgesprekken 2007-2008 in het kader van realisatie van het Onderwijsraad-advies Een rijk pro-

gramma voor ieder kind (2008b).

42 Onderwijsraad, november 2009

Een dergelijke differentiatie kan aansluiten bij de extra kennis en vaardigheden op het gebied
van pedagogisch-didactisch handelen waarover met name onderwijsassistenten in vergelij-
king tot havo-gediplomeerden al beschikken, en het mogelijk maken om, vanuit die reeds aan-
wezige competenties, verder te werken aan de benodigde competenties als leraar.59
Differentiatie in de opleiding tot leraar basisonderwijs kan de inhoudelijke en programmatische
aansluiting verbeteren tussen de mbo-opleiding tot onderwijsassistent en de pabo, met name
voor die studenten die ook als onderwijsassistent hadden willen functioneren in de onder-
bouw van het basisonderwijs, maar die door het ontbreken van voldoende werkgelegenheid
kiezen voor de pabo. Het motiveert studenten meer hun studie op hbo-niveau voort te zetten,
indien zij zich kunnen richten op de jongere leeftijdsgroep.

59 it sluit aan bij de bevindingen van Bergen & Krooneman, 2006.
D

De weg naar de hogeschool 43

De belangrijkste conclusie van dit advies is dat het algemene recht voor mbo'ers

om in te stromen in het hoger beroepsonderwijs, gehandhaafd moet blijven.
Met het oog hierop is het onder andere gewenst voor het middelbaar beroeps-
onderwijs naast het kwalificatiedossier ook een doorstroomdossier amen te
s
stellen. Het handhaven van dit algemene recht mag echter niet leiden tot aan-
tasting van het niveau van het hoger beroepsonderwijs. Deze conclusies gel-
den ook specifiek voor de lerarenopleidingen (pabo en tweedegraads).

5 Conclusies en aanbevelingen

5.1 Conclusies

Het onderwijsbestel kent een algemeen recht op instroom vanuit mbo-opleidingen niveau 4 in
het hoger beroepsonderwijs. Lang niet alle studenten kiezen echter in één keer goed; andere
leerlingen komen door omstandigheden op een lager niveau terecht dan zij aankunnen. Er
moet daarom in ons onderwijs ruimte zijn voor jongeren om via een omweg toch de studie te
volgen die bij hen past. Het algemene instroomrecht vanuit middelbaar naar hoger beroeps-
onderwijs biedt jongeren die ruimte en moet behouden blijven.
Tegelijkertijd constateert de raad dat de uitvalpercentages van mbo'ers en havo'ers aan de
hbo-opleidingen aan de hoge kant zijn en hun rendement aan de lage kant is. Dat is onge-
wenst gezien de noodzaak van kwaliteitsverhoging en van meer hoger opgeleiden. De raad is
echter van mening dat de selectie gedurende de hbo-propedeuse positief kan bijdragen aan
een adequaat evenwicht tussen het belang van behoud van het algemene instroomrecht en
het belang van het opleiden van goede beroepsbeoefenaren op hbo-niveau.
De raad is daarnaast van mening dat het ingezette beleid rondom de doorlopende leerlijnen
taal en rekenen/wiskunde binnen afzienbare tijd een belangrijke bijdrage levert aan de verbe-
tering van de kwaliteit van de instroom vanuit het middelbaar beroepsonderwijs en het alge-
meen vormend onderwijs (met name havo). Ook de centrale examinering van taal en reke-
nen in het middelbaar beroepsonderwijs als onderdeel van dat beleid kan daaraan een
bijdrage leveren. In het verlengde van de centrale examinering taal en rekenen worden de
minimumeisen voor die gebieden in de kwalificatiedossiers geborgd. Hiermee wordt een deel
van de doorstroomcompetenties mbo-hbo in deze dossiers verankerd. De raad houdt vast aan
een eerder ingezette lijn om geen aanvullende opleidingseisen te stellen voor niet-verwante
instromers, mede gelet op het ontbreken van hard bewijs voor een causaal verband tussen
niet-verwante instroom en rendement.

44 Onderwijsraad, november 2009

De doorstroom vanuit het middelbaar beroepsonderwijs naar de hbo-opleidingen neemt
zoals gezegd de laatste jaren toe. Vanuit het gezichtspunt van de Lissabonafspraken over toe-
nemende deelname aan het hoger onderwijs is dat een goede zaak. Belangrijk is echter ook
dat de effectiviteit van die deelname verbetert: minder uitval en hogere slagingspercentages
onder mbo'ers en havo'ers. Dit onder het gelijktijdig versterken van de kwaliteit van de hbo-
opleidingen, ook en in het bijzonder van de lerarenopleidingen.
Bij de aanbevelingen in paragraaf 5.2 heeft de raad een balans gezocht tussen activiteiten voor-
afgaand aan en activiteiten na inschrijving. Volgens de WHW heeft een bacheloropleiding in
het hoger beroepsonderwijs een propedeutische fase. De propedeutische fase wordt volgens
de WHW zodanig ingericht dat er sprake is van het verkrijgen van inzicht in de inhoud van de
bacheloropleiding met de mogelijkheid van verwijzing en selectie aan het eind van die fase.
Deze wettelijke functie van de propedeutische fase krijgt in de hogescholen aandacht en acti-
viteiten die voorafgaan aan de propedeutische fase dienen deze wettelijke functie te onder-
steunen. Voorzieningen in het middelbaar beroepsonderwijs maken de selectiefunctie van de
propedeutische fase dus niet overbodig.

5.2 Aanbevelingen

De raad komt tot de volgende zes aanbevelingen. Deze aanbevelingen gelden (op de laatste
aanbeveling na, die specifiek gericht is op de pabo) voor alle hbo-opleidingen.

1) Doorgaan met beleidsmaatregelen

Een eerste aanbeveling betreft het doorvoeren en evalueren van al in uitvoering genomen of
voorgesteld beleid:

· verhogen van de vmbo-exameneisen (voor een leerling in de gemengde theoretische leer-

weg maximaal één vijf als eindcijfer voor de basisvakken Nederlands en Engels);60

· nvoeren van referentieniveaus voor taal en rekenen; en
i

· nvoeren van centrale examinering van taal en rekenen in het middelbaar beroepsonder-
i

wijs.

Specifiek voor de lerarenopleidingen:

· ormuleren van de kennisbases van de vakken in de hbo-lerarenopleidingen; en
f

· nstelling van de Landelijke Examencommissie Lerarenopleidingen Hbo.
i

2) Opstellen van een doorstroomdossier naast en in samenhang met het
beroepskwalificatiedossier

Een tweede aanbeveling heeft betrekking op het naast en in samenhang met het beroeps-
kwalificatiedossier opstellen van een doorstroomdossier voor degenen die willen doorstromen
naar het hoger beroepsonderwijs. De beroepskwalificatiedossiers zijn vooral geformuleerd in
termen van diploma-eisen voor het middelbaar beroepsonderwijs die vanuit het perspectief
van de arbeidsmarkt relevant zijn. De doorstroomfunctie is hierin niet erg uitgewerkt. Het ligt
in de lijn dat de HBO-raad en de MBO Raad hier gezamenlijk het voortouw nemen. Het door-
stroomdossier bevat een algemeen instroomprofiel voor mbo-instromers (in de context van
beroepsopleidingen) en havo-instromers.

60 nderwijsraad, 2009a.

De weg naar de hogeschool 45

Vanwege de samenhang tussen beide soorten dossiers lijkt het de raad te overwegen om
deze door de staatssecretaris te laten goedkeuren; nu is dat alleen het geval voor de beroeps-
kwalificatiedossiers. De doorstroomdossiers zijn uiteraard veel eenvoudiger van aard omdat
ze vooral gaan over Nederlands, Engels, wiskunde/rekenen en studievaardigheden. De juiste
afstemming tussen deze twee kwalificatie-eisen, die verschillende modaliteiten (bijvoorbeeld
afzonderlijke stromen) kan aannemen, is aan de mbo-opleidingen.
3) Zelftoets aankomende studenten

Het in een doorstroomdossier te verwerken algemeen instroomprofiel kan mede de basis vor-
men voor een zelftoets voor aankomende studenten, die laat zien of hij gereed is te begin-
nen met een hbo-opleiding. De door de raad voorgestane Aaho sluit aan bij de invoering van
referentieniveaus, maar verlegt uitdrukkelijk het perspectief van de school naar de aankomen-
de student. Het gaat de raad niet om zogenoemd `high stakes testing', de toetsen dienen niet
voor toelatingsbeslissingen door opleidingen; het gaat om `low stakes testing', waarbij aanko-
mende studenten worden ondersteund bij hun eigen afweging op de vraag of ze adequaat
voorbereid zijn op de aanvang van de opleiding. De Aaho-toetsen zijn een via het internet af te
nemen geheel van toetsen met vier onderdelen: Nederlands, Engels, rekenen/wiskunde en stu-
dievaardigheden, en drie niveaus: basis, voldoende, gevorderd. De uitslag kan worden gekop-
peld aan een bijspijkeradvies. De organisaties van leerlingen en studenten (LAKS, JOB, ISO en
LSVb) kunnen hier heel wel een belangrijke rol vervullen.
4) Remediërende en stimulerende activiteiten

De raad benadrukt dat hij met het voorstellen van de hier bedoelde activiteiten niet beoogt
de selectiefunctie van de propedeuse ter discussie te stellen. Naar zijn mening kunnen deze
activiteiten recht doen aan instromende studenten, maar dat neemt niet weg dat het ver-
eiste onderwijsniveau moet worden gehandhaafd. Voorzieningen in en rond het middelbaar
beroepsonderwijs maken de selectiefunctie van de propedeutische fase in de hogescholen
zeker niet overbodig.

4a) Beginnende studenten bijspijkeren

Hierbij gaat het om het op vrijwillige basis repareren van deficiënties van instromende studen-
ten. De raad acht het van belang dat deficiënties aan de voorkant van het opleidingscurriculum
gestructureerd worden aangepakt en acht daarvoor de hbo-onderwijsomgeving het meest
geschikt. Duur en intensiteit van deze remediërende activiteiten hangen af van de mate van
aangetroffen tekorten; mogelijk dat hiervoor zes maanden moeten worden uitgetrokken (tot

1 februari). De raad denkt hierbij vooral aan de algemene vakken rekenen en taal en de andere
zaakvakken die aan de orde zijn in het basis- en voortgezet onderwijs, zo veel mogelijk in de
context van de beroepsopleiding. Na deze remediërende periode kan de student vervolgen
met het reguliere curriculum.

De maatregel is tijdelijk omdat de raad verwacht dat de invoering van de referentieniveaus
voor taal en rekenen/wiskunde in 2014 en daarna tot instroom met verhoogd cognitief niveau
zal leiden. De remediërende programma's zijn bedoeld voor alle zwakke instromers; bij aan-
melding wordt elke instromer (zowel mbo`er, havo`er als vwo`er) hierop gediagnosticeerd. Dit
laat onverlet de maatregelen die het middelbaar beroepsonderwijs neemt om hun studen-
ten zo goed mogelijk toe te rusten, in de vorm van kopklassen, vooropleidingstrajecten en
doorstroomgroepen. Om de effectiviteit van deze maatregelen in beeld te brengen en om te
bepalen hoe lang en diepgaand remediëringstrajecten moeten zijn, stelt de raad een lande-
lijke monitor voor. In het verlengde van de mogelijke tijdsduur van remediëring in het hoger

46 Onderwijsraad, november 2009

beroepsonderwijs van een half jaar tot 1 februari stelt de raad voor te onderzoeken of, paral-
lel aan het middelbaar beroepsonderwijs, ook in het hoger beroepsonderwijs een tweede
instroommoment mogelijk is.

4b) Contactintensieve kleine thuisbases voor beginnende studenten
Deze aanbeveling betreft meer aandacht voor inhoudelijke en sociale integratie. Bij bevorde-
ring van inhoudelijke integratie gaat het bijvoorbeeld om didactiek op maat (meer structuur
in het aanbieden van de leerstof) en een meer actieve, op de persoon gerichte inhoudelijke
begeleiding met veel persoonlijk contact tussen docent en student. Daarbij moet een scherpe-
re begeleiding bij stages losraken van de opleiding voorkomen. Meer aandacht voor een geor-
ganiseerd sociaal leven van studenten onderling, waar extracurriculaire activiteiten onderdeel
van uitmaken, zal aan de sociale integratie moeten bijdragen. In het verlengde hiervan acht de
raad het van belang de studenten in de eerste twee jaar van de hbo-opleidingen te koppelen
aan een vaste kerngroep van docenten en begeleiders.

4c) Bezinning op de opvang-/ontvangstcultuur in het hoger beroepsonderwijs en meer di-
versiteit in opleidingsvormen

De hbo-instroom wordt steeds diverser. Allereerst vraagt dit van het hoger beroepsonderwijs
meer aandacht voor een goede opvang-/ontvangstcultuur. Daarnaast vraagt het meer diffe-
rentiatie in opleidings ormen.

De raad meent dat een juiste opvang-/ontvangstcultuur in het eerste studiejaar de kloof tus-
sen middelbaar en hoger beroepsonderwijs kan helpen overbruggen. Ook in het licht van de
emancipatiefunctie van het hoger beroepsonderwijs is het van groot belang goede opvang te
bieden voor die instromers (mbo niveau 4 en 21-plusinstromers met toelatingsexamen) die niet
via de van oudsher gevolgde routes instromen. Onderzoek naar de opvang-/ontvangstcultuur
in het hoger beroepsonderwijs is gewenst.

Doorstroming hoeft niet per se onmiddellijk na het behalen van het mbo-diploma plaats te vin-
den. Na de diplomering kunnen combinaties van werk en opleiding aangeboden worden. De
raad is voor een duidelijk gestructureerd aanbod. Mbo'ers die op werk gericht zijn, volgen een
duaal project waarbij een aanstelling als onderwijsassistent samengaat met een studie pabo.
De raad beveelt de minister en de opleidingen aan, deze optie voor meerdere hbo-opleidingen
te ontwikkelen en standaard te gaan aanbieden aan mbo-afgestudeerden. Mogelijk dat het
model van opleiden in de school/op de werkplek hiervoor een basis kan bieden.

5) Actieve opstelling mbo-opleidingen ten behoeve van doorstroom
Het middelbaar beroepsonderwijs heeft tot taak op te leiden voor beroepsuitoefening en voor
te bereiden op verdere studie. Voor het lang mbo (niveau 3 en vooral niveau 4) betreft dat laatste
de voorbereiding op het hoger beroepsonderwijs. Een goede aansluiting op het hoger beroeps-
onderwijs vereist ook een steviger inspanning van de kant van het middelbaar beroepsonderwijs.
Roc's (regionale opleidingencentra) kunnen het initiatief nemen tot uitwisseling tussen docenten
van roc's en hogescholen, gezamenlijk overleg over de leerinhouden, inbreng van hogeschool-
docenten bij de examinering in het middelbaar beroepsonderwijs, en regionale samenwerking
op het terrein van doorlopende leerlijnen. Binnen het curriculum van de roc's kunnen verschillen-
de soorten differentiaties worden aangebracht in het licht van de overgang naar de hogeschool.
Specifieke voorzieningen, zoals de kopklas voor onderwijsassistenten die willen doorstromen
naar de pabo, vragen inspanningen van de roc's. De ontwikkeling van een doorstroomdossier,
zoals in dit advies aanbevolen, biedt de gelegenheid hier systematisch aan te werken.
De weg naar de hogeschool 47

6) Passende differentiatie in de pabo

De raad beveelt ten slotte specifiek voor de pabo aan, nader onderzoek te doen naar diffe-
rentiatie in de pabo-opleiding naar leeftijd: een variant gericht op het jonge kind (tweeënhalf/
drie tot acht jaar) en een op het oudere kind (zes tot twaalf jaar). Met name aan de kant van
het jonge kind veranderen de voorzieningen aanzienlijk. De kinderopvang groeit en de vve-
doelgroep wordt in belangrijke mate bereikt. Een andere opzet van de voorzieningen voor het
jonge kind heeft gevolgen voor de opleidingen. De raad bereidt overigens in 2010 een nader
advies voor, aansluitend bij eerder advisering over dit onderwerp, over de kleuteronderwijs-
periode voor alle drie-, vier- en vijfjarigen verzorgd door de basisschool.61 Het hoofddoel van
deze aanbeveling ligt dus elders, maar een nevendoel is verbeterde studiekeuze en motiva-
tieverhoging, terwijl instroomniveau voor beide typen opleidingen gelijk blijft. Overheid en
opleidingen zouden moeten bezien in hoeverre een dergelijke differentiatie naar het jongere
en het oudere kind de studiekeuze en het blijven studeren van pabo-studenten in en na het
eerste leerjaar positief beïnvloedt.

5.3 Beantwoording van de adviesvragen

Met deze aanbevelingen stelt de raad voor de doorstroom vanuit het middelbaar beroeps-
onderwijs (en de havo) naar het hoger beroepsonderwijs te verbeteren, de uitval tegen te gaan
en het rendement te verhogen. De raad beantwoordt de adviesvragen van de staatsecretaris
als volgt (zie bijlage 1: adviesaanvraag).
Adviesvraag 1:

Is het wenselijk dat leerlingen met elk diploma mbo-4 kunnen doorstromen naar elke hbo-opleiding?
Zo ja, op welke manier kan volgens de raad de niet-verwante doorstroom naar het hbo worden ver-
beterd? Heeft de overheid hierin een rol? In hoeverre zet het OCW-beleid rond rekenen en taal bij aan
de verbetering van de niet-verwante doorstroom van mbo naar hbo? Wat kunnen mbo- en hbo-
instellingen doen?

De raad meent, gezien de hoge uitval in het eerste jaar van het hoger beroepsonderwijs en het
betrekkelijk lage rendement na vijf jaar bij mbo'ers én havo'ers, dat verdere maatregelen op
landelijk niveau en het niveau van de instellingen voor mbo'ers en eigenlijk ook voor havo'ers
noodzakelijk zijn.

Daarbij merkt de raad op dat er vooralsnog onvoldoende bewijs is voor een mogelijk causaal
verband tussen verwante instroom en studiesucces. Gelet op het maatschappelijk belang van
een algemeen instroomrecht, het belang van een begaanbare weg naar het hoger beroeps-
onderwijs via het middelbaar beroepsonderwijs, en daarbij in aanmerking genomen het kleine
verschil in uitval en rendement tussen mbo'ers en havo'ers, is er volgens de raad vooralsnog
onvoldoende grond om het algemene instroomrecht te amenderen. Daarbij creëert de selec-
tieve hbo-propedeuse volgens de raad een evenwicht tussen het belang van het opleiden van
kwalitatief goede beroepsbeoefenaren enerzijds en het belang van een algemeen instroom-
recht anderzijds.

Het niet tornen aan het algemene instroomrecht neemt niet weg dat er verbeteringen nood-
zakelijk en mogelijk zijn. Instroom vanuit het middelbaar beroepsonderwijs én de havo in

61 erkprogramma Onderwijsraad, 2010.
W

48 Onderwijsraad, november 2009

de hbo-opleidingen kan niet leiden tot concessies ten aanzien van het niveau van de hbo-
uitstroom en de toekomstige beroepsbeoefenaren. De raad is van mening dat het van groot
belang is dat verbeteringen in de kwaliteit van deze doorstroom worden gerealiseerd. De ver-
wachting is dat al ingezet beleid op het terrein van verhoging van onderwijsprestaties met
betrekking tot taal en rekenen zal bijdragen tot verhoging van het theoretisch niveau op deze
basisvakken. Van daaruit bezien acht de raad het op de eerste plaats nodig het al in uitvoe-
ring genomen of voorgesteld beleid zoals het invoeren van referentieniveaus voor taal en
rekenen, het invoeren van centrale examinering in het middelbaar beroepsonderwijs, het ver-
hogen van de vmbo-exameneisen en het formuleren van de kennisbases van de vakken in de
hbo-lerarenopleidingen voort te zetten en te evalueren.
De hogescholen zullen daarnaast meer aandacht moeten besteden aan mogelijke deficiën-
ties van aankomende studenten en het realiseren en versterken van inhoudelijke en sociale
binding van studenten met hun opleiding. Onderzoek naar de opvang-/ontvangstcultuur in
het hoger beroepsonderwijs voor mbo'ers acht de raad daarbij nodig. Van de instellingen ver-
wacht de raad ook dat de regionale samenwerking op het terrein van doorlopende leerlijnen
mbo-hbo en (gezamenlijke) programmering verder voortgezet wordt en dat er extra geïnves-
teerd wordt in het realiseren van meer opleidingsvarianten, zoals duale trajecten voor mbo-
doorstromers.

Adviesvraag 2:

Op welke manier kan volgens de raad er in de kwalificatiedossiers nadrukkelijker rekening gehou-
den worden met de benodigde kwalificaties voor de doorstroom naar het hbo en hoe kan dat in de
kwalificatiedossiers zichtbaar worden gemaakt?

De kwalificatiedossiers van de meeste mbo-opleidingen bevatten nu vooral diploma-eisen die
vanuit het perspectief van de arbeidsmarkt relevant zijn: het beroepskwalificatiedossier. De
raad stelt voor dat naast en in samenhang hiermee een doorstroomdossier wordt opgesteld.
Het ligt in de lijn dat de HBO-raad en de MBO Raad hier gezamenlijk het voortouw nemen.
Het doorstroomdossier bevat een algemeen instroomprofiel voor beginnende mbo- en havo-
instromers.

Vanwege de samenhang tussen deze soorten dossiers lijkt het de raad te overwegen om bei-
de door de staatssecretaris te laten goedkeuren; nu is dat alleen het geval voor de beroeps-
kwalificatiedossiers. De doorstroomdossiers zijn uiteraard veel eenvoudiger van aard, omdat
ze vooral gaan over Nederlands, Engels, wiskunde/rekenen en studievaardigheden, alles
in de context van de beroepsopleidingen. De juiste afstemming tussen deze twee soorten
kwalificatie-eisen, die verschillende modaliteiten (bijvoorbeeld afzonderlijke stromen) kan
aannemen, is aan de mbo-opleidingen.

Adviesvraag 3:

Is er volgens de raad met betrekking tot de instroom vanuit het mbo of het voortgezet onderwijs
in de pabo en de tweedegraads lerarenopleidingen aanleiding om nadere vooropleidingseisen
te stellen in de zin van artikel 7.25 van de Wet op het Hoger Onderwijs met betrekking tot de ver-
wantschap dan wel het resultaat op de vakken rekenen/wiskunde en taal?
Ook met betrekking tot de lerarenopleidingen (pabo en tweedegraads lerarenopleiding)
constateert de raad dat de uitval niet gering is en het rendement te laag. De verschillen
tussen mbo-instromers en studenten die over een andere vooropleiding beschikken, met
name de havo-instromers, zijn echter klein. Met betrekking tot verwantschap constateert
De weg naar de hogeschool 49

de raad (zie ook beantwoording vraag 1) dat op sectorniveau onvoldoende bewijs gele-
verd is om extra vooropleidingseisen te stellen aan mbo- en havo-instromers in leraren-
opleidingen. Onderzoek op het niveau van specifieke opleidingen is niet voorhanden. De
raad meent ook voor de lerarenopleidingen (pabo en tweedegraads lerarenopleidingen)
dat de selectieve hbo-propedeuse ervoor zorgt dat er een goed evenwicht ontstaat tussen
het belang van het opleiden van kwalitatief goede leraren enerzijds en het belang van een
algemeen instroomrecht anderzijds. Ook voor de havo-instromers ziet de raad geen grond
om naast de selectieve functie van de hbo-propedeuse aanvullende opleidingseisen voor
deze groep te stellen. De hiervoor uitgesproken verwachting dat reeds ingezet beleid met
betrekking tot taal en rekenen de kwaliteit van de hbo-instroom de komende periode ver-
betert, geldt ook voor de pabo en de tweedegraads lerarenopleidingen. De raad adviseert
daarom óók voor de lerarenopleidingen het in gang gezette beleid, zoals het invoeren van
referentieniveaus voor taal en rekenen, het invoeren van centrale examinering en het ver-
zwaren van de vmbo-exameneisen, en, specifiek voor de lerarenopleidingen, het formule-
ren van de kennisbases van de vakken in de hbo-lerarenopleidingen en de instelling van
een Landelijke Examencommissie Lerarenopleidingen Hbo, door te voeren en te evalueren.
De verbeteringen die de raad aanvullend voor het gehele hoger beroepsonderwijs voor-
stelt zoals meer aandacht voor mogelijke deficiënties van aankomende studenten, het
realiseren en versterken van inhoudelijke en sociale binding van studenten met hun oplei-
ding, onderzoek naar de opvang-/ontvangstcultuur in het hoger beroepsonderwijs voor
mbo'ers, het voortzetten van regionale samenwerking op het terrein van doorlopende leer-
lijnen mbo-hbo en (gezamenlijke) programmering, en extra investeren in het realiseren van
meer opleidingsvarianten zoals duale trajecten voor mbo-doorstromers gelden ook voor
de lerarenopleidingen. De raad beveelt ten slotte aan, pilots op te zetten gericht op diffe-
rentiatie in de pabo-opleiding naar het jonge dan wel het oudere kind.

50 Onderwijsraad, november 2009

Afkortingen

Aaho Afspraak aanvang hoger onderwijs

EU Europese Unie

hbo hoger beroepsonderwijs

HOOP Hoger Onderwijs en Onderzoek Plan

ISO Interstedelijk Studentenoverleg

ITS Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen
JOB Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs
KBA Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt
LAKS Landelijk Aktie Komitee Scholieren

LOBO Landelijk overleg lerarenopleidingen basisonderwijs
LSVb Landelijke Studentenvakbond

mbo middelbaar beroepsonderwijs

NVAO Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie
OCW Onderwijs, Cultuur en Wetenschap

roc regionaal opleidingen centrum

SBO Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt

vmbo voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs
vo voortgezet onderwijs

vve voor- en vroegschoolse educatie

WEB Wet educatie en beroepsonderwijs

WHW Wet op het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek

De weg naar de hogeschool 51

Figurenlijst

Figuur 1: Instroom hbo naar vooropleiding 16
Figuur 2: Instroom naar vooropleiding en verwante/niet-verwante sector in het hbo 17
Figuur 3: Instroom specifiek voor pabo en tweedegraads lerarenopleidingen hbo 18
Figuur 4: Aandeel geslaagden voor de pabo-toetsen per studiejaar 21
Figuur 5: Uitval en wisseling na 1 jaar hbo (totaal hbo, cohort 2007) 24
Figuur 6: Uitval en wisseling na 1 jaar pabo, cohort 2007 (in %) 24
Figuur 7: itval en wisseling na 1 jaar tweedegraads lerarenopleidingen, cohort 2007 (in %) 25
U

Figuur 8: Rendement na 5 jaar hbo, totaal, cohort 2003 25
Figuur 9: Rendement na 5 jaar studie naar vooropleiding en naar verwante/niet- erwante
v
hbo-sector 26
Figuur 10: endement na 5 jaar pabo, tweedegraads lerarenopleidingen hbo en hbo otaal,
R t
cohort 2003 27
Figuur 11: Verwante en niet-verwante sectoren 62

52 Onderwijsraad, november 2009

Literatuur

Bal, J., Berger, J., Jonge, J. de, Oudmaijer, S. & Tan, S. (2007). Remediërende programma's reke-
nen en taal. Den Haag: OCW/EIM.

Bergen, C.T.A. van & Krooneman, P.J. (2006). Mbo'ers op de pabo. Den Haag: Sectorbestuur
Onderwijsarbeidsmarkt.

Centraal Bureau voor de Statistiek (2008). Jaarboek onderwijs in cijfers 2009. Den Haag: CBS.
Cito (2009). Monitor taal en rekenen. Geraadpleegd op 19 november 2009 via de website van
het Ministerie van OCW, http://www.minocw.nl/documenten/152759c.pdf.
Commissie Meijerink (2009). Een nadere beschouwing. Enschede: Doorlopende leerlijnen
Taal en Rekenen.

Daale, H. & Asselt, R. van (2007). Inrichting eerste fase van hogescholen en universiteiten.
Enschede: LICA.

Expertgroep Doorlopende Leerlijnen Taal en Rekenen (2008). Over de drempels met taal en
rekenen. Enschede: Expertgroep Doorlopende Leerlijnen Taal en Rekenen.
HBO-raad (2009a). Naar een nieuwe verenigingsagenda. Green paper. Den Haag: HBO-raad.
HBO-raad (2009b). Feiten en cijfers. Afgestudeerden en uitvallers in het hoger beroepsonderwijs.
Den Haag: HBO-raad.

Inspectie van het Onderwijs (2009a). Bindend studieadvies. Utrecht: Inspectie van het
Onderwijs.

Inspectie van het Onderwijs (2009b). De staat van het onderwijs. Onderwijsverslag 2007/2008.
Utrecht: Inspectie van het Onderwijs.

Inspectie van het Onderwijs (2009c). Werken aan een beter rendement. Utrecht: Inspectie van
het onderwijs.

Interstedelijk Studentenoverleg (2009). Vijf ISO-normen voor betere aansluiting. Utrecht: ISO.
Kessel, N. van, Thomassen, M. & Kurver, B. (2007). Hoe vergaat het de onderwijsassistent? Den
Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.
Kools, Q. & Neut, I. van der (2006). Oplossingen voor kennisdeficiënties. Tilburg: IVA.
Landelijk expertise- en InformatieCentrum Aansluiting hbo (2006). Duurzaamheid en verster-
king doorstroom mbo-hbo in het zich vernieuwende mbo en hbo. Enschede: LICA.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2004). Naar een nieuwe wet op het hoger
onderwijs en onderzoek. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2007). Maatregelen aansluiting mbo-hbo.
Geraadpleegd op 11 augustus 2009 via de website van het Ministerie van OCW, http://
www.minocw.nl/beroepskolom/554/Maatregelen-aansluiting-mbohbo.html.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2008a). Werken in het onderwijs 2009. Den
Haag: Ministerie van OCW.

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2008b). Krachtig meesterschap. Den Haag:
Ministerie van OCW.

Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2009a). Beleidsreactie advies Onderwijs-
raad Kwaliteitsborging van het eindniveau van aanstaande leraren. Brief d.d. 16 oktober
2009, OCW/DL/B/145769. Den Haag: Ministerie van OCW.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2009b). Brief aan de Tweede Kamer d.d.
27 oktober 2009 inzake Systeembrede analyse hbo bachelor opleiding tot leraar bo (pabo's).
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2009c). Voortgang doorlopende leerlijnen taal
en rekenen. Brief staatssecretaris aan de voorzitter van de Tweede Kamer, 20 februari 2009,
kenmerk DL/2009/102935.

De weg naar de hogeschool 53

Neut, I. van der, Schilt-Mol, T. van & Steensel, R. van (2007). Taal- en rekenproblematiek Pabo-
instromers. Tilburg: IVA.

Onderwijsraad (2004). Hoger onderwijs: meer kenniswerkers en betere kennisbenutting. Den
Haag: Onderwijsraad.

Onderwijsraad (2005a). Waardering voor hoger onderwijs. Den Haag: Onderwijsraad.
Onderwijsraad (2005b). De helft van Nederland hoogopgeleid. Den Haag: Onderwijsraad.
Onderwijsraad (2005c). Leraren opleiden in de school. Den Haag: Onderwijsraad.
Onderwijsraad (2005d). Betere overgangen in het onderwijs. Den Haag: Onderwijsraad.
Onderwijsraad (2008a). Een succesvolle start in het hoger onderwijs. Den Haag: Onderwijs-
raad.

Onderwijsraad (2008b). Een rijk programma voor ieder kind. Den Haag: Onderwijsraad.
Onderwijsraad (2009a). Examens in het vmbo. Den Haag: Onderwijsraad.
Onderwijsraad (2009b). Kwaliteitsborging van het eindniveau van aanstaande leraren. Den
Haag: Onderwijsraad.

Onderwijsraad (2009c). Ontwikkelingsrichtingen voor het middelbaar beroepsonderwijs. Den
Haag: Onderwijsraad.

Schuit, H., Kennis, R., Hövels, B. & Busse, G. (2009). Competentiegerichte kwalificatiedossiers
gewogen. Nijmegen: KBA.

Severiens, S., Wolff, R., Meeuwisse, M., Rezai, S. & Vos, W. de (2008). Waarom stoppen zoveel
allochtone studenten met de pabo? Den Haag: Sectorbestuur Onderwijs-arbeidsmarkt.
Severiens, S. (2009). Stoppen met de tweedegraads lerarenopleiding. Den Haag: Sectorbestuur
Onderwijsarbeidsmarkt.

Weeren, J. van, Hermans, P. & Sluijter, C. (2008). Referentieniveaus en aanvang hoger onder-
wijs. Arnhem: Cito.

54 Onderwijsraad, november 2009

Geraadpleegde deskundigen

Mevrouw H. Ackermann, manager Coördinatiepunt toetsing kwalificaties mbo
Mevrouw I. de Bruijne, beleidsmedewerker Coördinatiepunt toetsing kwalificaties mbo
De heer R.G. Defourny, onderzoeksadviseur Sector Onderwijsarbeidsmarkt
De heer A.M. van Gessel, opleidingsmanager Graafschapcollege
De heer A.B. de Graaf, secretaris HBO-raad

Mevrouw A.P. Gründemann, beleidsadviseur MBO Raad
De heer J. Hiemstra, Informatie & communicatie HBO-raad
De heer D. Hoozemans, voorzitter LOBO

Mevrouw I. Jansen, beleidsmedewerker HBO-raad
Mevrouw R. Kennis, onderzoeker Kenniscentrum Beroepsonderwijs Arbeidsmarkt
Mevrouw J. Kivits, beleidsmedewerker HBO-raad
Mevrouw M. van Remmen, medewerker MBO2010

Mevrouw I.K. Riedijk, beleidsmedewerker MBO Raad
De heer R. Romme, beleidsadviseur MBO2010

De heer C. Terlouw, LICA

Mevrouw E. de Vries, medewerker servicedesk Calibris
Mevrouw H. Vroom, teammanager resultaatgroep arbeidsmarktkwalificering Calibris
De heer B. van der Wulp, beleidsmedewerker HBO-raad

De weg naar de hogeschool 55

56 Onderwijsraad, november 2009

Bijlage 1

Adviesvraag

De weg naar de hogeschool 57

58 Onderwijsraad, november 2009

De weg naar de hogeschool 59

60 Onderwijsraad, november 2009

Bijlage 2

Overzicht verwante en niet-verwante sectoren mbo-hbo

De weg naar de hogeschool 61

Figuur 11: Verwante en niet-verwante sectoren

Hao Niet-verwante sector

Colofon

De Onderwijsraad is een onafhankelijk adviescollege, opgericht in 1919. De raad adviseert,
gevraagd en ongevraagd, over hoofdlijnen van het beleid en de wetgeving op het gebied van
het onderwijs. Hij adviseert de ministers van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en van Land-
bouw, Natuur en Voedselkwaliteit. De Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal kunnen de
raad ook om advies vragen. Gemeenten kunnen in speciale gevallen van lokaal onderwijsbe-
leid een beroep doen op de Onderwijsraad.

De raad gebruikt in zijn advisering verschillende (bijvoorbeeld onderwijskundige, economi-
sche en juridische) disciplinaire aspecten en verbindt deze met ontwikkelingen in de praktijk
van het onderwijs. Ook de inter ationale dimensie van educatie in Nederland heeft steeds de
n
aandacht.

De raad adviseert over een breed terrein van het onderwijs, dat wil zeggen van voorschool-
se educatie tot aan postuniversitair onderwijs en bedrijfsopleidingen. De producten van de
raad worden gepubliceerd in de vorm van adviezen, studies en verkenningen. Daarnaast ini-
tieert de raad seminars en websitediscussies over onderwerpen die van belang zijn voor het
onderwijsbeleid.

De raad bestaat uit twaalf leden die op persoonlijke titel zijn benoemd.
Advies De weg naar de hogeschool, uitgebracht aan de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Nr. 20090293/975, november 2009

Uitgave van de Onderwijsraad, Den Haag, 2009.
ISBN 978-90-77293-95-9

Bestellingen van publicaties:

Onderwijsraad

Nassaulaan 6

2514 JS Den Haag

email: secretariaat@onderwijsraad.nl

telefoon: (070) 310 00 00 of via de website:

www.onderwijsraad.nl

Ontwerp en opmaak:

www.balyon.com

Drukwerk:

DeltaHage grafische dienstverlening

woensdag 16 december 2009