Toezicht op legionellabeheersing bij tuincentra
29 december 2009 - nieuwsbericht
De Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) heeft onderzoek gedaan naar de beheersing van legionella bij tuincentra. Er zijn 286 bedrijven bezocht. In geen enkel geval werd een acuut risicovolle situatie geconstateerd. Tuincentra zijn over het algemeen goed op de hoogte van de legionellaproblematiek en weten hoe uitgroei beheerst kan worden. De resultaten van dit onderzoek staan in de rapportage
TOEZICHT OP LEGIONELLABEHEERSING IN TUINCENTRA
Factsheet
December 2009
Voedsel en Waren Autoriteit
Warenklachtenlijn VWA: (0800) 0488
E-mail: info@vwa.nl
Internet: www.vwa.nl
1. Inleiding
Legionella is een waterbacterie die een longontsteking (Legionellose) kan veroorzaken. In ernstige gevallen kan
deze aandoening dodelijk zijn. Legionella kan door aerosolen worden verspreid in de ruimte en dan worden
ingeademd. Bij watervernevelende installaties, zoals watersproei-installaties, fonteinen en andere
sierwaterwerken, is er een grote kans op de vorming van aerosolen. Wanneer dit soort sierwaterwerken geplaatst
is in restaurants, winkels of tuincentra kunnen zowel werknemers als bezoekers een risico lopen op besmetting
met legionellabacteriën. Omdat VWA controleurs al regelmatig toezicht houden op deze locaties, is het toezicht
op de beheersing van legionella bij deze bedrijven in 2006 mede opgedragen aan de VWA1. In deze regeling
houdt de VWA toezicht en voert de inspecties uit, de Arbeidsinspectie (AI) blijft de handhavende dienst. In geval
van risicovolle situaties licht de VWA de AI in die dan tot actie kan overgaan. Het toezicht vind plaats op grond
van de arbeidsomstandighedenwet, hoofdstuk 2, artikel 3 en 5 waarin de verplichtingen van een werkgever m.b.t.
biologische agentia beschreven staan. In het arbeidsomstandighedenbesluit hoofdstuk 4 artikel 87b zijn de
maatregelen die een bedrijf moet treffen om blootstelling aan legionellabacteriën te beheersen beschreven.
Het toezicht van de VWA richt zich alleen op installaties die niet verbonden zijn aan het reguliere waterleidingnet.
Als een sierwaterwerk namelijk is aangesloten op de waterleiding, dan geldt de Waterleidingwet en houdt de
VROM Inspectie toezicht.
Met de Arbeidsinspectie zijn werkafspraken gemaakt over de invulling van het toezicht door de VWA en over de
acties in het geval van geconstateerde acute risico's.
In 1999 vond er in Nederland een legionella-uitbraak plaats, waarbij 32 dodelijke slachtoffers te betreuren waren.
De bron van de besmetting bleek een whirlpool op een beurs in Bovenkarspel. Ook voor de VWA was in 2002
niet duidelijk wat er op welke wijze was geregeld voor het toezicht op legionella. Dat was de reden voor de VWA
om ingenieursbureau DHV opdracht te geven om de risico's van watervernevelende systemen, die niet onder de
Waterleidingwet vallen, te inventariseren. Het onderzoek van DHV richtte zich op een inventarisatie van bronnen,
de vraag of er verneveling plaats kan vinden, of er wetgeving is en wie verantwoordelijk is voor welk toezicht. Uit
die rapportage2 is gebleken dat er binnen tuincentra relatief veel risicovolle producten in gebruik zijn. Te denken
valt daarbij aan waterinstallaties, plantensproeiers en sierwaterwerken. Uit deze verkenning bleek ook dat de
tuincentra redelijk tot goed op de hoogte zijn van de risico's op legionellabesmettingen. Nu een aantal jaren later
de wetgeving en het toezicht duidelijk zijn geworden is het tijd te kijken naar de beheersing van het
legionellaprobleem en de beheersing daarvan binnen de tuincentra.
De markt van sierwaterwerk is gegroeid sinds de DHV inventarisatie, met dit project wordt ook gekeken of er
nieuwe producten op de markt zijn.
2. Doelstelling
Met dit onderzoek wordt inzicht verkregen in de beheersing van de risico's op legionella bij het gebruik van
watersystemen, opslag van water en watervernevelingssystemen zoals sierwaterwerken in tuincentra.
3. Werkwijze
Met hulp van een inspectielijst zijn 286 tuincentra gecontroleerd op:
* De algemene kennis van legionella en het hebben van een beheersplan
* De aanwezigheid van een watersysteem om de planten te beregenen
* De aanwezigheid van kleine plantensproeiers
* De aanwezigheid van sierwaterwerk zoals waterbollen, fonteinen, waterwanden e.d.
1 Regeling van de Staatssecretaris van Sociale Zaken en Werkgelegenheid van 7 juli 2006,
ARBO/P&G/2006/50606, tot wijziging van de aanwijzingsregeling toezichthoudende ambtenaren en ambtenaren
met specifieke uitvoeringstaken op grond van de SZW wetgeving.
2 DHV: Een inventaristie van de ricsico's bij het gebruik van waterverneveling (1999)
Omdat de controle zich uitsluitend richt op watersystemen die niet verbonden zijn aan een waterleiding is ook
geïnventariseerd wat voor water gebruikt wordt dan wel in opslag wordt genomen.
Van legionella is bekend dat uitgroei plaats vindt bij temperaturen tussen 25 en 60 °C, vandaar dat zo mogelijk
de temperatuur van de waterreservoirs is gemeten. Bij de VWA zijn niet alle controleurs in het bezit van een
gecalibreerde thermometer. Levensmiddelencontroleurs die een deel van de inspecties hebben uitgevoerd
hebben standaard een thermometer; productveiligheidscontroleurs hebben geen thermometer omdat ze deze
normaliter niet nodig zijn in de uitoefening van hun taken.
Het onderzoek heeft plaatsgevonden in de periode april t/m september 2008.
In dit rapport is een weergave van de resultaten te vinden.
4. Resultaten
4.1 Algemeen
Er zijn 286 tuincentra bezocht. Dit zijn bedrijven van grote ketens, kleine zelfstandigen, bedrijven met en zonder
horeca.
In tabel 1 is een overzicht te zien van de bezochte ketenbedrijven, kleine zelfstandigen en de kennis die zij
hebben van legionella.
Monsteronderzoek wordt door een paar bedrijven uitgevoerd. Dit monsteronderzoek wordt uitbesteed aan
externe bureaus. Tijdens de inspectie is geen verdere informatie opgevraagd over het monsteronderzoek.
Sommige bedrijven geven aan dat het één of tweemaal per jaar gebeurt. Hierdoor is ook niet bekend wat de
resultaten van het monsteronderzoek zijn.
Tabel 1: algemene informatie
Bedrijf Aantal
bezocht
Weet wat
legionella is
Weet hoe uitgroei te
beheersen
Beheersplan
aanwezig
Bedrijf (laat)
monsteronderzoek uitvoeren
Totaal 286 275 (96%) 245 (86%) 81 (28%) 51 (18%)
A 36 36 (100%) 34 (94%) 34 (94%) 24 ( 67%)
B 27 22 ( 81%) 23 ( 85%) 7 (26%) 2 ( 7%)
C 13 13 (100%) 10 ( 77%) 3 ( 23%) 1 ( 8%)
D 5 5 (100%) 5 (100%) 5 (100%) 5 (100%)
E 5 5 (100%) 4 (80%) 3 (60%) 1 (20%)
F 4 4 (100%) 4 (100%) 3 (75%) 1 (25%)
G 12 12 ( 100%) 12 (100%) 8 (20%) 7 ( 58%)
H 184 178 ( 97%) 153 ( 83%) 18 ( 10%) 10 ( 5%)
4.2 Waterinstallatie
In 233 bedrijven is een waterinstallatie aanwezig. Deze waterinstallatie is in 67 gevallen op het waterleidingnet
aangesloten. In 145 gevallen is er sprake van bulkopslag. In 21 gevallen wordt water rechtstreeks opgepompt uit
de grond of vanuit oppervlaktewater. Ook de bulkopslag bestaat in de meeste gevallen uit hemel en
oppervlaktewater, in enkele gevallen aangevuld met leidingwater.
In 42 gevallen is het aannemelijk dat mensen blootgesteld worden aan aerosolen. In 189 gevallen is het niet
aannemelijk dat mensen blootgesteld worden aan aerosolen. Het voorkómen van blootstelling aan aerosolen
vindt plaats door gebruik te maken van een automatische sproei-installatie die alleen in werking is als er geen
personeel of bezoekers aanwezig zijn.
In 5 gevallen is er sprake van desinfectie van het bulkwater met Chloor.
Tabel 2: waterinstallatie
Ja Nee
Waterinstallatie aanwezig? 233 53
- Water uit waterleiding 67
- Water uit bulkopslag 145
- Rechtstreeks oppervlakte- en/of grondwater 21
Mogelijke blootstelling aerosolen? 42 189
Desinfectie toegepast? 5 224
4.3 Plantensproeier
In 25 bedrijven is een plantensproeier aanwezig. In 19 gevallen staat deze plantensproeier onder druk. De inhoud
van de plantensproeier varieert:1 liter (1x), 5 liter (6x), 10 liter (1x) en 25 liter(3x).
De plantensproeier is gevuld met:
Tabel 3: water in de plantensproeier
Leidingwater 7
Hemelwater 7
Oppervlaktewater 4
Bulkopslag tank 3 Hemelwater: 2
Bronwater: 1
NVT 4
4.4 Sierwater
In 196 bedrijven is sierwater aanwezig, in alle gevallen in een recirculerend systeem:
Het sierwater kan zowel in de buitenlucht als binnen in het tuincentrum aanwezig zijn. Uit de antwoorden op de
vragen blijkt dat er soms gedacht wordt dat het risico op een legionellabesmetting alleen binnen aanwezig is.
Onder invloed van de temperatuur kan het zijn dat het risico buiten kleiner is dan binnen, maar het risico is niet uit
te sluiten door te zeggen dat buiten geen voorzorgsmaatregelen hoeven te worden getroffen
Tabel 4: Gegevens sierwater
Ja Nee
Sierwater aanwezig 196
Recirculerend systeem 196
Blootstelling mogelijk 99 97
Desinfectie 126 70
Water visueel schoon 179 12
Desinfectie van het sierwater
In 126 van 196 gevallen wordt het sierwater gedesinfecteerd.. Omdat er geen toegelaten middelen beschikbaar
zijn voor desinfectie van sierwater wordt door de beheerders zelf invulling gegeven aan deze desinfectie:
sommigen voegen een scheut bleekmiddel toe (b.v. Glorix), anderen gebruiken chloortabletten. Weer anderen
gebruiken toegelaten middelen en ook wordt vaak een algenverdelger gebruikt. In één geval is keukenzout als
desinfectiemiddel genoemd.
Tabel 5: Desinfectie van het sierwater
chloor UV Anders Geen
Desinfectie met: 106 2 18 70
Reinheid van het sierwater
Over het algemeen ziet het water er schoon uit. In 8 gevallen is er sprake van een visueel biologische vervuiling;
hiermee wordt aangegeven dat er veel kroos in het water zit of dat het water erg zwart is. In 4 gevallen is er
sprake van een fysieke vervuiling; hiermee wordt bedoeld dat er rommel zoals bv papier, lege pakjes e.d in het
water drijven. In 5 gevallen is het water niet beoordeeld.
Soorten sierwater
Onder de groep ander sierwater vallen mistmakers. Deze apparaten worden in een waterbassin gehangen en
vormen een mistlaag op het water. Door controleurs die een temperatuurmeting uitgevoerd hebben, is
vastgesteld dat de temperatuur bij de mistmakers hoog op kan lopen. Daarom is door de VWA extra onderzoek
uitgevoerd naar de mistmakers. (zie 4.6)
Het sierwater wordt in 91 gevallen gevuld met leidingwater, in 56 gevallen met hemel en/of oppervlaktewater en
bij de overige is het niet bekend.
Tabel 6: Overzicht sierwater
Fontein 63
Waterwand 76
Waterval 87
Waterbol 105
Goot 13
Anders 25
4.5 Temperatuur.
Legionella is een bacterie die groeit bij temperaturen tussen 25 en 60 °C. Als een waterreservoir een hoge
temperatuur heeft, verhoogt dit het risico op uitgroei van legionella. Dit is de reden dat er een temperatuurmeting
is uitgevoerd. Doordat niet alle controleurs de beschikking hebben over een geijkte thermometer is dit niet in alle
bedrijven gebeurd.
Bij bulkopslag is de tank niet altijd goed benaderbaar voor een temperatuurmeting, vandaar dat daar relatief
weinig metingen zijn uitgevoerd.
In tabel 8 is te zien hoe de temperatuur van het water is gerelateerd aan het seizoen. Zoals te verwachten is loopt
de temperatuur van het water op naar mate het seizoen vordert.
Tabel 7: overzicht Temperatuur
30 °C
Tankwater 15 15 16 6 1
Sierwater 9 30 20 16 2 2
Tabel 8: temperatuur t.o.v. het seizoen
Maand Aantal T metingen sierwater Sierwater T >20 Aantal T metingen bulkwater Bulkwater T >20
maart 26 1 (4%)
April 19 5 (26%) 11 1 (9%)
Mei 7 2 (29%)
Juni 3 1 (33%)
Juli 1 1 (100%)
Augustus 14 10 (71% 9 6 (66%)
4.6 Mistmakers
In de tuincentra werd verschillende keren een mistmaker aangetroffen. Omdat controleurs aangaven dat de
temperatuur van het water wanneer er een mistmaker geplaatst is hoog op kan lopen en er sprake is van
verneveling is nader onderzoek verricht naar de mistmaker (zie foto's hieronder).
Eén exemplaar is bemonsterd en onderzocht op het laboratorium van de VWA Noord. Het apparaat wekt met
behulp van stroom een reactie op tussen het water en de keramische plaatjes in het apparaat. Hierdoor wordt
water opmgezet in mist. Hierbij ontstaat waterdamp die boven het water komt te hangen.
In de gebruiksaanwijzing staat nadrukkelijk vermeld dat de mistmaker bedoeld is om in een vijver te gebruiken
(decoratieve vernevelaar voor in de tuinvijver) en er is een waarschuwing opgenomen tegen legionella.
Controleurs hebben de apparaten ook in een binnensituatie aangetroffen en daarbij worden ze in een klein
waterreservoir gebruikt.
Een laboratoriumtest heeft uitgewezen dat bij gebruik in een vat met een inhoud van 5 liter de temperatuur van
het water met 0,5 tot 1 graad Celsius per uur stijgt. Dit betekent dat in alle gevallen de temperatuurscontrole een
punt van aandacht is bij het gebruik van een dergelijk apparaat.
Om te controleren of bacteriën uit het water ook in de mist aanwezig zijn is een ruime hoeveelheid E. coli
bacteriën aan het water toegevoegd. Zowel van het water als van de mist zijn monsters genomen en geteld. Van
het water is 0,1 ml uitgestreken op algemene agarplaten (TSA) en bebroed. De mist is als volgt gecontroleerd:
Een petrischaal met TSA medium is gedurende 30 seconden in de mist gehouden. 1 plaat op ca 10 cm boven het
wateroppervlak, 1 plaat op ca 40 cm boven het wateroppervlak.
Na 2 uur zijn nog levende bacteriën aangetoond op een afstand van 40 cm boven de mist.
Het is aannemelijk dat legionellabacteriën zich niet anders gedragen dan de gebruikte E. coli-bacteriën. Uit
bovenstaande resultaten kan dan ook geconcludeerd worden dat het goed mogelijk is dat legionellabacteriën zich
door de gunstige temperatuur ontwikkelen in een voorraadvat met een mistmaker en dat het ook mogelijk is dat
de legionellabacteriën zich vervolgens verspreiden met de mist.
5. Conclusies
* De VWA is geen acuut risicovolle situaties tegengekomen die handhavend optreden door de
Arbeidsinspectie vereisten. Er is wel incidenteel overleg gevoerd over aangetroffen situaties met de
Arbeidsinspectie. Aandachtspunten zijn de soms hoge temperaturen van sierwaterwerken en de
mistmakers.
* Tuincentra zijn over het algemeen goed op de hoogte van het bestaan van legionella en nemen
voorzorgsmaatregelen om uitgroei van legionella te voorkomen. Deze bekendheid is bij de grotere
ketens vastgelegd in een beheersplan, bij de kleine zelfstandigen is vaak geen beheersplan aanwezig.
In deze laatste groep wordt over het algemeen wel gesproeid buiten de openingstijden, hetgeen een
bescherming voor de consument is. Als de ondernemer niet in het bezit is van een automatisch
sproeisysteem doet hij de sproeiwerkzaamheden vaak zelf zodat de werknemers niet worden
blootgesteld aan de mogelijke risico's. Het besproeien van de planten gebeurt meestal met een
waterinstallatie die merendeels aangesloten is op een voorraadsysteem. Dit voorraadsysteem wordt
gevuld met hemel en oppervlaktewater en zo nodig aangevuld met leidingwater. De temperatuur van dit
water is meestal onder de 20 °C en het sproeien van de planten gebeurt buiten de openingstijden.
* Het sierwater is de grootste risicobron in een tuincentrum. Tuincentra zijn zich hiervan bewust en maken
in veel gevallen gebruik van een vorm van desinfectie. Probleem hierbij is de onbekendheid en het niet
beschikbaar zijn van goede desinfectiesystemen. Veel bedrijven geven aan chloor te gebruiken voor
desinfectie maar vaak is dit het toevoegen van een scheut bleekmiddel aan het sierwater of het
toevoegen van een chloortablet. Een enkel bedrijf geeft aan alleen te desinfecteren bij hoge
temperaturen. (temperatuur boven 25 °C)
* Mistmakers kunnen bij verkeerd gebruik een gevaar op legionellabesmetting vormen. Door de
temperatuurverhogende werking, met name bij gebruik in weinig water, kan legionella zich ontwikkelen
en verspreiden. Dit is een zaak van de tuincentra want de fabrikanten hebben de waarschuwing
opgenomen in hun gebruiksaanwijzing.
In hoeverre consumenten zich bewust zijn van een mogelijk risico bij het gebruik van mistmakers is niet
door de VWA onderzocht.. De verantwoordelijkheid voor het geven van informatie over veilig gebruik van
deze producten ligt bij de tuincentra.
Voedsel en Waren Autoriteit