ChristenUnie
De derde weg tussen populisten en elitisten
De derde weg tussen populisten en elitisten
geertjanspijker woensdag 10 maart 2010 17:21 "De politieke
verhoudingen verscherpen. Twee perspectieven lijken lijnrecht
tegenover elkaar te staan: dat van de populisten tegenover dat van de
elitisten, de onderbuik van de massa tegenover de redelijkheid van de
`progressieven'." Geert Jan Spijker, WI medewerker, zet in het blad
Ellips vraagtekens bij die benadering en onderzoekt wat een derde
optie kan inhouden.
Dit artikel verscheen in 'Ellips' van januari 2010 onder titel: 'Hart,
hoofd en onderbuik'
Als student woonde ik lange tijd - naar alle tevredenheid - in een
achterstandswijk in Rotterdam-west. Met mijn huisgenoten had ik weinig
last van omwonenden - zij meer van ons vermoedelijk - en met
criminaliteit kwamen wij weinig in aanraking. Bovendien profiteerden
we van de multiculturele omgeving, vooral in culinair opzicht.
Onze bejaarde buurvrouw was echter aanzienlijk minder te spreken over
onze veelkleurige leefomgeving. `Die buitenlanders' hadden heel haar
wijk in enkele decennia veranderd van een beschaafde, blanke buurt tot
een criminele, verwaarloosde wijk, vol drugspanden en hangjongeren.
Vanuit haar perspectief was de opkomst van Pim Fortuyn een verademing.
Zijn `Leefbaren' benoemden de problemen eindelijk eens, zij erkenden
de reëel bestaande angstgevoelens, zij pakten de verloedering met
daadkracht aan. Zij zouden van Nederland weer een thuis maken, iets
waar de gevestigde elite in had gefaald. Veel anderen - inderdaad die
elite - vonden de benadering van Leefbaar veel te ver gaan: ze
demoniseerden moslims, beschouwden alle jonge Marokkanen als
criminelen en waren dus onverdraagzaam. Het `multiculturele drama'
moest niet worden overdreven.
In dit artikel zet ik beide perspectieven tegenover elkaar: dat van de
populisten tegenover dat van de elitisten, de onderbuik van de massa
tegenover de redelijkheid van de `progressieven'. Na een vergelijking
beantwoord ik de vraag of deze tegenstelling wel helemaal recht doet
aan de werkelijkheid en wat een derde optie kan inhouden.
De onderbuik
Populisme is een ontaarding van democratie. Waar democratie op een
gezonde manier volksinvloed tracht te regelen en recht wil doen aan
een ingewikkelde werkelijkheid met veel verschillende meningen, daar
blinkt het populisme uit in simplisme. Populisten pretenderen in korte
tijd ingewikkelde politieke problemen op te kunnen lossen. Problemen
in de zorg? Als de SP aan de macht is zullen die zo opgelost zijn. Het
integratievraagstuk? Als de PVV regeert, lost zij het in een paar jaar
tijd op (als ze niet door lastige democratische partijen en vervelende
compromissen wordt gefrustreerd...).
Om de benodigde oplossingen te bereiken is niet alleen de partij van
belang, maar vooral de Grote Leider. Deze charismatische figuur
vertegenwoordigt het volk en weet wat de burgers willen. Bovendien
doet hij recht aan hun angst. Angst waarvoor? Voor verlies van
houvast, voor toename van het vreemde, voor allochtonen, moslims, de
EU, de wereld - kortom: het bedreigende andere. Het is een gevoel van
onbehagen, van verlies van overzichtelijkheid. Dit overkwam mijn oude
buurvrouw. Zij verloor alle overzicht en houvast: de vriendelijke
bakker op de hoek verdween, de kruidenier werd Surinaams, het vlees
werd halal, de tramconducteur slecht verstaanbaar, etc. Waar was haar
Nederland gebleven?
Tegelijk overheerst bij populisten het idee dat de huidige politiek
niks doet om iets te verbeteren aan de situatie. De gevestigde
partijen hebben alleen oog voor eigen gewin. Politici zijn
`zakkenvullers' die niet om het volk geven. Kortom: het volk koestert
scepsis jegens de elite. Er is een kloof tussen burger en bestuur.
Het beeld dat de overheid - de elite - het volk minacht en elkaar
baantjes toeschuift, wordt sterk gestimuleerd door de media. Kranten
en TV laten alleen slecht nieuws zien en voeden het idee dat het
slecht gaat met de samenleving en dat de politiek hiervoor de
hoofdverantwoordelijke is - in ieder geval niet de machteloze burger
zelf. Pas als de populist aan de macht is dan zal `het volk' werkelijk
weer invloed hebben, dan wordt echt geluisterd naar de `gewone man'.
Dan lossen de problemen zich wel op...
Het hoofd
D66 en GroenLinks nemen het duidelijkst en het hardst stelling tegen
het populisme. De nadruk op Nederlandse identiteit en hang naar het
verleden riekt volgens hen naar eng nationalisme, bekrompen
kneuterigheid, beknellende jaren '50. Terugkeer is achteruitgang. `Zin
in de toekomst', is de leus van GroenLinks komende verkiezingen.
`Europa: Ja', aldus D66 bij de afgelopen Europese verkiezingen. De
hoogopgeleide elite - niet zelden woonachtig in Amsterdam - gelooft in
openheid en verdraagzaamheid. Men vindt Europa mooi, de wereld nog
mooier. Globalisering en flexibilisering zijn toe te juichen.
Kennismaking met culturen leert ons relativeren. En dat is plezierig.
Een ding wordt niet gerelativeerd: onze redelijkheid. Als we als
verstandige mensen met elkaar blijven discussiëren dan lossen
conflicten zich wel op. Van argumenten verwachten deze `progressieven'
het heil. Botsingen van culturen en stromingen gaan voorbij.
Ideologische veren moeten we afschudden. Het geloof in de Verlichting
is groot - durf zelf te denken! Geloof in God daarentegen moeten we
wantrouwen. Dat geloof is een voedingsbodem voor allerlei irrationele
en nare dingen, zoals kruistochten. Religie moeten we buiten het
publieke domein houden. Zodra mensen hun - orthodoxe -
geloofsovertuiging mee naar buiten nemen, wordt het gevaarlijk. Waar
populisten alleen de islam uit het publieke domein willen verwijderen,
wil de elite dat dus met alle religie doen - uitzonderingen als Job
Cohen daargelaten.
Is daarmee het maatschappelijk probleem opgelost? Door een redelijk en
open maatschappelijk debat tussen de diverse bevolkingsgroepen komt
men vanzelf nader tot elkaar. En de kloof tussen burger en bestuur
zullen we dichten door bestuurlijke vernieuwing - het aloude
kroonjuweel van D66. Meer (directe) democratie is de oplossing. En
anders neemt de elite het volk wel bij de hand en leidt het naar het
nieuw vrijzinnig vaderland. Als iedereen maar VPRO en VARA kijkt, dan
worden we vanzelf duurzaam en `verschillig'.
Het hart
Beide stromingen - die van massa en elite - staan niet alleen maar
tegenover elkaar. Er zijn belangrijke overeenkomsten. Beide hebben een
angst voor het vreemde. Bij populisten is die angst met name gericht
op de islam, als niet-westerse, intolerante godsdienst. Bij de elite
is men bang voor religie in het algemeen en orthodoxe varianten in het
bijzonder. Met man en macht probeert men geloof uit het publieke
domein te weren. Beide richtingen kennen dus maar betrekkelijke waarde
toe aan de godsdienstvrijheid.
Een tweede, meer fundamentele overeenkomst is dat de mens het begin-
en eindpunt is van politieke besluitvorming. In het hart zetelt de
overtuiging dat de mens heer en meester is van deze wereld. Die
overtuiging leidt tot een verabsolutering van de stem van het volk. De
mens is de hoogste instantie, zijn wil is wet. In het hart wortelen
geloof en ongeloof (lees: geloof in redelijkheid, in vrijzinnigheid).
Het feit dat de mens de maatstaf is, is niet zonder gevaar. Groen van
Prinsterer stelt: "De grond van mijn klacht is dat wat vroeger
omschreven en bevestigd werd door onveranderlijke wetten en
inzettingen van God nu afhankelijk is van het goedvinden van de staat.
Het is afhankelijk van de wil van de veranderlijke mensen en gaat dus
in wezen teniet. Er is vrijheid voor zover het mogelijk, nuttig en
wenselijk is." Willekeur ligt dus op de loer. Want hoe betrouwbaar is
het volk als `schepper' van de rechtsorde? Hoezeer kunnen wij
vertrouwen op de wisselende meerderheden? Hoe willen zij zichzelf
begrenzen?
Een alternatief
Juist onderworpenheid aan God stelt grenzen aan de uitoefening van
overheidsgezag. Een samenleving heeft behoefte aan hogere waarden als
vrijheid en gelijkwaardigheid, aan gegeven rechtsbeginselen. Gods
perspectief en normen zijn goed voor alle burgers, zij zijn de beste
garantie tegen willekeur door de overheid. Ook bieden ze de beste
bescherming van minderheden tegen de meerderheid. Dat zien we nu zowel
progressieven die hun vrijzinnigheid willen opleggen, als bij
populistische conservatieven die de godsdienstvrijheid van moslims
willen beperken. De Bijbel leert dat tarwe en onkruid hier op aarde
samen mogen opgroeien, dat geloof en dwang niet samengaan.
Wat me vooral stoort bij populisten is een gebrek aan gastvrijheid
voor `vreemdelingen'. De PVV beroept zich regelmatig op de
joods-christelijke identiteit, maar verbindt die niet met
opofferingsgezindheid en gastvrijheid, eerder met het uitsluiten van
moslims door hen op harde toon naar beneden te halen. Met nederigheid,
naastenliefde en dienstbaarheid heeft het weinig te maken.
Als vreemdelingen hebben wij een plek gekregen om hier op dit stukje
aarde te wonen. We zijn samen verantwoordelijk voor de leefbaarheid
van onze omgeving. De overheid kan daarbij helpen, maar ze kan onze
problemen niet oplossen of ons gelukkig maken - welke kleur die
overheid ook heeft. We zijn vooral geroepen naar elkaar om te zien,
juist naar de nabije naaste. Met dat uitgangspunt was ook mijn
buurvrouw geholpen.
Door mr.drs. Geert Jan Spijker, medewerker Wetenschappelijk Instituut
ChristenUnie