Provincie Friesland


---


Uitkomsten stakeholdersessies "Demografische Veranderingen Fryslân" Februari 2010

Verslag van 3,4 en 8 februari 2010

Demografische veranderingen in Fryslân

Lokale en regionale bevolkingsdaling is een vraagstuk van nu én de komende jaren. Hoewel pas over enkele decennia de bevolking van Fryslân als geheel niet meer zal groeien, is in vrijwel alle Friese gemeenten een afname van de groei en in sommige nu al een daling van het aantal inwoners aan de orde. Daarnaast spelen vergrijzing, de veranderingen in de huishoudensamenstelling en migratie een belangrijke rol. Nadere informatie over groei en krimp in Fryslân is als bijlage bijgevoegd.

De provincie Fryslân organiseerde op 3, 4 en 8 februari vier thematische stakeholdersessies. We spraken met elkaar over de mogelijke gevolgen van de demografische veranderingen en verkenden oplossingsrichtingen. In deze notitie vatten we de uitkomsten van deze sessies op hoofdlijnen samen.

Algemene bevindingen stakeholdersessies

Voor elk van de vier sessies geldt dat de opkomst goed was. De sfeer tijdens de bijeenkomsten was constructief, waarbij krimp als ontwikkeling niet ter discussie werd gesteld. "Krimp is een gegeven waar we mee te dealen hebben en daar moeten we zo verstandig mogelijk mee omgaan." De deelnemers gaven aan het vraagstuk van demografische veranderingen serieus te nemen. Hierbij werd de nuancering geplaatst dat op korte termijn krimp nog niet in elk dorp of elke stad aan de orde is. De veranderende bevolkingssamenstelling daarentegen speelt overal. Eén van de conclusies was dan ook dat we niet onnodig moeten problematiseren, maar wel met realiteitszin tijdig op zoek moeten naar nieuwe innovatieve mogelijkheden. "Demografische veranderingen dwingen tot innovatie, omdat huidige systemen en structuren zijn gericht op groei."

Terugkerend onderwerp tijdens de verschillende sessies was samenwerking. "We praten wel over de hele provincie, maar zijn toch vooral bezig met onze eigen gemeente of ons eigen thema. Dat moet echt veranderen." "Alleen is niemand winnaar." De gesprekspartners vinden dat we, naast samenwerking op regionale schaal, gebruik moeten maken van de kracht van de dorpen en bewoners. Hiervoor moeten we werken aan bewustwording op de schaal van het dorp. Krimp betekent ook dat lastige keuzes gemaakt moeten worden. Om deze keuzes te kunnen maken, is tijdig werken aan bewustwording van belang.

Themasessie Wonen

Tijdens deze sessie is toegelicht dat de kwantitatieve vraag naar woningen tot 2020 zal blijven, omdat er voorlopig niet of nauwelijks sprake zal zijn van huishoudensdaling. Wel is deze vraag naar nieuwe woningen (soms beduidend) lager dan voorheen. Richting 2030 zal de vraag (nog) verder afnemen. Ook de vraag naar woningtypen zal wel sterk veranderen. Verwacht wordt dat meer seniorenwoningen nodig zijn, in plaats van starterswoningen en woningen voor het middensegment. De deelnemers gaven aan dat bevolkingskrimp kan leiden tot een nog meer ontspannen woningmarkt. "In het Noorden is al een ontspannen woningmarkt." Dit kan vervolgens leiden tot waardedaling van woningen, langere verkooptijden, onverkoopbare woningen, leegstand en hier en daar tot verpaupering. De gesprekspartners zien de signalen hiervan in sommige gebieden al in de praktijk. Ze geven aan dat de economische crisis de opgave sneller aan het licht heeft gebracht.

1





De demografische veranderingen vragen om aandacht en tijdige actie voor het beter laten aansluiten van het aanbod van woningen op de behoeften van (toekomstige) bewoners. "Aanbod schept geen vraag." Daarnaast zal volgens de deelnemers de woonopgave gecombineerd moeten worden met bijvoorbeeld de zorgopgave. "Krimp is geen eendimensionaal probleem." Ook voor flexibiliteit in het ontwerp van woningen en schoolgebouwen is aandacht gevraagd, zodat gebouwen op een later moment andere functies kunnen krijgen.

Bij het thema wonen gaat het niet alleen om `de stenen', maar zeker ook om leefbaarheid in de kernen. "Een ontmoetingsplek is van groot belang voor de samenhang van de kern" en "een kern moet geen rotte kiezen (lege plekken) bevatten".

Met aandacht voor kwaliteit, differentiatie, maatwerk en leefbaarheid moet het mogelijk zijn voldoende druk te houden op de woningmarkt. Om zo waardedaling van woningen zo veel als mogelijk te voorkomen of te beperken en de leefbaarheid te behouden.

Rode draad door deze bijeenkomst was: "Draag uit waar Fryslân sterk in is en denk en handel vanuit de bestaande kwaliteit (rust, ruimte, landschap en cultuurhistorie)!"

Themasessie Economie, arbeidsmarkt en mobiliteit

Tijdens deze sessie is allereerst toegelicht dat volgens de prognoses de beroepsbevolking vergrijst en met 8% zal afnemen tot 2030. Belangrijk is dan zicht te krijgen op hoe de vraag naar arbeid zich gaat ontwikkelen. Het beeld is erg gedifferentieerd, zelfs binnen gemeenten. De conclusie van de deelnemers was dan ook dat dit vraagt om een maatwerkaanpak. Zo zal bijvoorbeeld de behoefte aan arbeid in de zorg door de demografische veranderingen (met name de vergrijzing) de komende jaren toenemen. De deelnemers gaven aan dat de afname van het aantal 25 tot 50 jarigen straks een probleem geeft voor de economische vitaliteit van de dorpen en steden.

Economische vitaliteit hangt samen met kwalitatief goed onderwijs dat aansluit bij de vraag naar arbeid. De verwachting is dat een mismatch ontstaat tussen vraag en aanbod (zowel qua opleidingsniveau als het onderwerp waarin wordt opgeleid). De verwachting van de deelnemers is dat een goede aansluiting tussen vraag en aanbod er onder ander aan bijdraagt dat jongeren en hun kennis beter vastgehouden kunnen worden. Het bedrijfsleven lijkt, volgens de deelnemers, nog onvoldoende op deze mismatch te anticiperen. Wel zijn er enkele voorbeelden van samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven om verdere mismatch te voorkomen. Gepleit wordt voor een meer structurele samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven.

Kansen voor economische vitaliteit en toekomstige werkgelegenheid worden gezien op het gebied van recreatie en toerisme, watertechnologie, scheepsbouw, wellness, de mid-tech industrie in de perifere gebieden van de IJsselmeerkust en Waddenkust en duurzame energie. "Ga investeren in een eigen energiebedrijf." Het verzilveren van deze kansen vraagt volgens de deelnemers wel om een investering van onderwijsinstellingen (MBO's en HBO's) om dat te faciliteren. Realiteitszin en kwaliteit zijn hierbij de sleutelwoorden. Een gezamenlijk toekomstbeeld is nodig om de koers te kunnen bepalen. De deelnemers benadrukken in dit verband dat de schaal van de economische opgave groter is dan die van Fryslân. Kijk vooral naar buiten en "Zie het Noorden als één economisch gebied, samen met Groningen en Drenthe."

Volgens de gesprekspartners komt werk steeds verder van huis te liggen, wat meer mobiliteit met zich meebrengt. Een goede infrastructuur is daarom belangrijk. Daarnaast wordt een belangrijke toekomst gezien voor het glasvezelnet.


2





Themasessie Onderwijs, zorg en welzijn

Onderwijs
Ook in het onderwijs zijn de gevolgen van de demografische veranderingen voelbaar. Voor het basisonderwijs is de urgentie hoog. Het leerlingenaantal neemt de komende tien jaar al af, in sommige gemeenten met 20%. Volgens de aanwezigen bestaat hierdoor het risico dat de kwaliteit van onderwijs onder druk komt te staan. Voor kleine scholen is het lastig gekwalificeerd onderwijspersoneel aan te trekken en/of te behouden. Een daling van het aantal leerlingen stelt partijen voor lastige keuzes over het clusteren of zelfs moeten sluiten van scholen. Dit heeft ook gevolgen voor de gemeentefinanciën, omdat sluiting van scholen gepaard gaat met desinvesteringen.

Tijdens deze sessie is ook aandacht gevraagd voor belemmerende wet- en regelgeving. Binnen de bestaande regelgeving worden de financieringssystematiek voor het onderwijs1 en de fusietoets2 als belemmerend ervaren. Er wordt ook gewerkt aan oplossingen. Door functies als kinderopvang, onderwijs en voor- en naschoolse opvang onder één dak te plaatsen. Samenwerking is ook hier noodzakelijk. Waarbij ook aandacht gevraagd wordt voor het verder bevorderen van bewustwording binnen de onderwijsinstellingen.

Zorg en welzijn
Over het thema zorg is naar voren gebracht dat de vraag naar zorg de komende jaren (fors) zal toenemen, vanwege de vergrijzing. Daarbij is ook naar voren gebracht dat eenzaamheid van ouderen een steeds groter probleem wordt, dat vraagt om een verschuiving van middelen van zorg naar welzijn. Deelnemers geven aan dat, zeker in het kader van de vergrijzing, de zorg in samenhang met welzijn en wonen moet worden bekeken. "De demografische veranderingen vragen om meer nadruk op de woon-, zorg- en welzijnsketen". Hierbij wordt opgemerkt dat het maken van afspraken tussen woon-, zorg- en welzijnsinstellingen op gespannen voet kan staan met verdergaande marktwerking in de zorg. Dit zet de continuïteit en de samenwerking onder druk.

Net als in de sessie over wonen, werd ook nu veel gesproken over leefbaarheid. Op dit punt leven met name een aantal verdiepingsvragen, zoals: Wanneer is een kern leefbaar? Wat bepaalt de vitaliteit van een kern? Waar liggen de wensen en behoeften? Meer onderzoek is nodig om deze vragen te beantwoorden.

Themasessie Bestuurskracht en financiering

Financiering
De ervaring van de deelnemers aan deze themasessie is dat de financiën van alle betrokken partijen nu al onder druk staan, als gevolg van de economische crisis. Het bewustzijn is er dat demografische verandering geld kost: transformatie- of frictiekosten en het terugvallen van de verdiencapaciteit vanuit woningbouw. Waardestijging van onroerend goed is niet langer aan de orde. "In bijvoorbeeld Holwerd is de waardevermindering een groot financieel probleem." De financiële opgave is echter nog niet in beeld gebracht en het besef van de omvang van de financiële druk op de begroting moet bij veel partijen nog komen. Een aantal aanwezigen is van mening dat er zoveel verschillende factoren van invloed zijn, dat het uiteindelijke resultaat best zou kunnen meevallen.


1 Hoe meer leerlingen een school heeft, hoe meer geld de school van de overheid krijgt. Ook de achtergrond van leerlingen speelt een rol.

2 Scholen mogen niet zomaar fuseren. Scholen die willen fuseren, moeten laten zien dat dit ook echt nodig is.


3





Bestuurskracht en samenwerking
Deze complexe opgave vraagt een visie (langer dan vier jaar), daadkracht en samenwerking, tussen gemeenten, maar zeker ook met medeoverheden en maatschappelijke organisaties. De oproep tijdens deze sessie was sterk gericht op de provincie: "Neem als provincie een grotere rol in bovenregionale sturing of regie." De mate waarin verschilt door de sessies heen. Als mogelijke rollen zijn benoemd "kwartiermaker, regisseur, eindbeslisser of coördinator". De gesprekspartners gaven aan dat voor de provincie een rol is weggelegd om de gemeenten te stimuleren om regionale structuur- en/of woonvisies te maken en de onderlinge concurrentie tussen de gemeenten te bestrijden. "Scheidsrechter voor het nakomen van afspraken". De partijen gaven aan dat deze stevigere rol van de provincie zeker niet altijd in dank zal worden afgenomen, maar het is gezien de complexiteit van de opgave en de vereiste bovengemeentelijke samenwerking nodig.

Zowel in deze sessie als in de sessie wonen is door de aanwezigen aangegeven dat het vraagstuk van financiering in een krimpsituatie vraagt om creativiteit en nieuwe financieringsinstrumenten. Als suggesties zijn genoemd: een "dorpsvernieuwingsfonds", een "verwijderingsbijdrage voor een te slopen woning", of juist "een subsidie voor het uit de voorraad halen van woningen", een "krimphypotheek" (een hypotheek met een garantie tegen waardaling door krimp). Volgens een aantal aanwezigen is het daarnaast ook "pay back time vanuit de grote steden"3.

Acties voor vervolg

Tijdens de stakeholdersessies spraken we ook over de door de provincie uitgevoerde analyse `Groei en krimp in Fryslân', om deze te toetsen en te kijken op welke punten een aanscherping noodzakelijk is. Het algemene beeld uit de analyse wordt onderschreven door de stakeholders.

Tijdens de bijeenkomsten kwam wel een aantal specifieke verdiepingsvragen naar voren:

· Inzicht in migratiepatronen en motieven voor verhuisbewegingen. · Wat bepaalt de vitaliteit van een kern?
· Vraag naar voorzieningen: waar hebben bewoners echt behoefte aan? Welk voorzieningenniveau is nodig om een kern leefbaar te houden? · Hoe gaat de arbeidsvraag zich ontwikkelen tot 2030?

Op basis van antwoorden op dergelijke vragen kunnen we vervolgens bepalen: Wat is beïnvloedbaar?

Voor het beantwoorden van deze vragen sluiten we zoveel mogelijk aan bij bestaande initiatieven, bijvoorbeeld van de RuG en het kennisknooppunt krimp.

Naar een gezamenlijke `Beleidsagenda demografische verandering Fryslân'

Om adequaat te anticiperen op en om te gaan met mogelijke gevolgen van demografische veranderingen in Fryslân, is de provincie voornemens om gezamenlijk met de stakeholders een `Beleidsagenda Demografische Verandering' te ontwikkelen. De stakeholdersessies hebben daar de basis voor gelegd.

De uitkomsten van deze sessies vormen de voorbereidingen voor een werkconferentie medio april. U ontvangt hiervoor binnenkort een uitnodiging. Tijdens deze conferentie staat het samen voorbereiden van de beleidsagenda centraal. Want, zoals de stakeholdersessies hebben laten zien, vraagt de demografische ontwikkeling in Fryslân om samenwerking in een gezamenlijke aanpak.

3 In de jaren '70 heeft het landelijk gebied bijgedragen aan financiering voor het aanpakken van opgaven in de grote steden. Met "pay back time" wordt bedoeld dat de grote steden nu in financiële zin zouden moeten bijdragen aan het aanpakken van de vraagstukken in de landelijke gebieden.


4






---- --