Sieraad in context
Het sieraad kent een geschiedenis van minstens 100.000 jaar.
Toch wordt het als fenomeen pas sinds de jaren vijftig serieus
bestudeerd. `Met misvattingen en tunnelvisies als gevolg',
stelt Marjan Unger. 17 maart promoveert ze op een
multidisciplinaire beschouwing van het sieraad.
Pillenbroche van Paul Derrez, ca 1997, kunststof en metaal.
Juwelen
`Een van die misvattingen is de gedachte dat sieraden eigenlijk
niet bedoeld zijn voor mannen, maar enkel om het uiterlijk van
vrouwen te verfraaien', zegt Unger. En een voorbeeld van zo'n
tunnelvisie is het feit dat veel auteurs over sieraden een
obsessie hebben voor de kostbare en verfijnde juwelen van de
grote machthebbers uit de geschiedenis. Unger: `Dat zou je als
een kwestie van smaak af kunnen doen, maar deze zienswijze
brengt het sociale aspect van het sieraad terug tot afgunst en
machtsvertoon.'
Marjan Unger: `Alle menselijke lusten en lasten zijn in
sieraden gematerialiseerd.' Unger draagt op deze foto haar
proefschrift als sieraad om haar hals. Haar man, de hoogleraar
Typografische vormgeving Gerard Unger, heeft de vormgeving van
het proefschrift verzorgd, inclusief het ontwerp van de letter
BigVesta waaruit de tekst gezet is. Foto: Gerard Unger.
Twee begrippen
Veel publicaties over sieraden duiden het sieraad niet als
begrip. `Het sieraad is zo algemeen dat een definitie overbodig
lijkt', vertelt Unger. `Daarom kunnen auteurs van alles over
dit onderwerp beweren. Het Nederlands kent bovendien twee
begrippen die nauw met elkaar verwant zijn; `sieraad' voor
voorwerpen die mensen dragen om zich te sieren en `juweel' voor
sieraden van edelmetaal en voorzien van edelstenen. In het
Engels wordt voornamelijk de term jewellery gebruikt, maar het
Duits, Frans en Italiaans hebben een vergelijkbaar onderscheid
als het Nederlands.' Juwelen hebben economische waarde en zijn
daarom wel altijd serieus behandeld.
Hanger van goud en barnsteen, Firma Van den Eersten en
Hofmeijer, jaren twintig.
Constant
De basisvormen van sieraden zoals ringen, armbanden en
halssieraden zijn over de hele wereld en in alle tijden
opvallend constant. Unger: `Sieraden worden door mensen
gemaakt, maar minstens zo belangrijk, ze worden door mensen op
het lichaam gedragen. Een drager kan betekenis en zelfs allure
aan een stuk geven, zonder er iets aan te veranderen. Als
onderzoeker moet je de driehoeksverhouding tussen maker, drager
en beschouwer zorgvuldig in het oog houden. Door de bank
genomen wordt de kunsthistorische benadering van het sieraad
sterk gedomineerd door westerse noties.'
Touwtjesspringer, broche van Chis Steenbergen, 1954, in zilver
en goud.
Modegeschiedenis
Broche van Jo Citroen, ca. 1963, in haar boek noemt Unger dit
het wilde goud.
Unger heeft ook andere wijzen van benaderen geanalyseerd,
bijvoorbeeld de psychologie, de antropologie, de materiële
cultuur en de modegeschiedenis. `En ik heb ook de morele
aspecten onderzocht, vanuit de filosofie, opvattingen over
schoonheid en religie', zegt Unger. `Veel gezichtspunten uit
deze disciplines blijken relevant, maar ze zijn tot nog toe te
veel buiten het gezichtsveld gebleven. Vooral in etnografische
publicaties kun je interessante voorbeelden vinden van de
sociale functies van de verschillende soorten sieraden en de
rituele waarden.'
Symboliek
Zilveren bevrijdingsbroche met de wapens van de geallieerden
en een Engelse tekst.
Symboliek in sieraden is een eindeloos thema. Unger: `Zeker als
je dit onderwerp bekijkt als fenomeen met een geschiedenis die
waarschijnlijk langer is dan die van enig ander artefact, op
wapens na. Je kunt de symboliek in drie belangrijke categorieën
onderscheiden: macht, vruchtbaarheid en seksualiteit, en
herinnering of memento.' Over het algemeen wordt de nadruk
gelegd op betekenissen en vormen waarvan men denkt dat ze nieuw
zijn. `Maar de ruggengraat van ons vak is juist de continuïteit
in de symbolische vormen en betekenissen. Sieraden zijn vóór
alles tekenen van coherentie in een samenleving; alleen op
basis van erkenning van deze kaders kunnen sieraden gezien
worden als tekens van onderscheid. Wat mij fascineert, is de
manier waarop makers en dragers eindeloos op deze tekens weten
te variëren.'
Vervolgonderzoek
Zilveren bevrijdingsbroche met de vlaggen van de geallieerden
en een Nederlandse tekst.
Ungers conclusie is eenvoudig: `De vele verschillende
invalshoeken voor de beschouwing van het sieraad moeten
afgewogen en gebundeld worden in een nieuw theoretisch kader.
Ze geeft daarmee meteen richting aan vervolgonderzoek: `Vooral
voor het sieraad in de westerse wereld moet veel meer onderzoek
gedaan worden naar de tooi van de diverse burgerlijke
geledingen. Hierbij kunnen de antropologie en de studie van de
materiële cultuur als voorbeeld dienen.'
Rijksmuseum
Sleeping Beauty van Robert Smit, rond 1990, gouden hanger en
ketting.
Unger heeft in haar carrière op allerlei manieren met sieraden
en sieraadontwerpers gewerkt en ze heeft veel over sieraden
gepubliceerd, onder meer het boek Het Nederlandse sieraad in de
20e eeuw, dat ook als uitgangspunt voor haar promotieonderzoek
heeft gediend. Voor haar onderzoek heeft ze een grote collectie
opgebouwd van bijna 500 Nederlandse sieraden. Deze bijzondere
collectie met stukken met als zwaartepunt de periode 1930-1970,
heeft Unger ter gelegenheid van haar promotie aan het
Rijksmuseum geschonken. De verzameling sluit naadloos aan bij
die van het Rijksmuseum, aldus een persbericht van het museum.
Het museum kan nu een overzicht tonen van het Nederlandse
juweel vanaf de 8e eeuw tot heden. Een kleine selectie van de
verzameling is vanaf 16 maart te zien in het museum.
Promotie woensdag 17 maart
Marjan Unger-de Boer, Sieraad in context
Faculteit: Geesteswetenschappen
Promotoren: prof.dr. T.M. Eliëns en prof.dr. C.W. Fock
(9 maart 2010/SH)
Nieuwsredactie - 09/03/2010
Universiteit Leiden