Symposium over slaap en slapeloosheid
10.000 zenuwcellen in het brein zorgen ervoor dat we elke
ochtend wakker worden en 's avonds gaan slapen. Wat als deze
biologische klok niet goed meer werkt? Op 18 maart organiseert
het LIBC een symposium met de nieuwste wetenschappelijke
inzichten over slaap en slapeloosheid.
Biologische klok
`Het begon als een fundamenteel onderzoek, met een
niet-klinische vraagstelling. Inmiddels is het uitgegroeid tot
één van de meest succesvolle medische onderzoeksgebieden.'
Neurofysioloog prof.dr. Joke Meijer (LUMC) boekte de afgelopen
jaren grote vorderingen in het doorgronden van de biologische
klok. Daardoor werd ook steeds duidelijker hoe je die klok kunt
bijsturen. Bijvoorbeeld als mensen ouder worden en hun klok
sleets begint te raken. Meijer is een van de sprekers op het
symposium `Sleep(less) in Leiden', georganiseerd door het
interdisciplinaire Leiden Institute for Brain and Cognition
(LIBC).
Pacemaker in het brein
Ons natuurlijke slaap- en waakritme hebben we te danken aan wat
Meijer een `circadiane pacemaker' noemt: een klein orgaan in de
hersenen dat ons lichaam 's nachts in rust brengt en overdag
actief maakt. Individuele zenuwcellen in dat orgaan zijn
genetisch uitgerust om een slaap- en waakritme te produceren.
Het mechanisme is in de basis heel eenvoudig, legt Meijer uit.
`De genen in de celkern produceren eiwitten die vrijkomen in
het cytoplasma van de cel. Als de eiwitconcentratie een bepaald
niveau heeft bereikt, gaan de eiwitten verbindingen vormen en
worden ze teruggesluisd in de celkern. Vervolgens remmen ze de
expressie van de genen, waardoor de eiwitproductie daalt. Maar
bij een bepaald minimum worden de genen weer actief. Deze
schommelingen duren al met al ongeveer 24,5 uur.'
Neurofysioloog prof.dr. Joke Meijer onderzoekt de werking van
de biologische klok in het menselijke brein.
Licht
24,5 uur? Loopt onze biologische klok dan niet voortdurend
achter op onze omgeving? Meijer: `Zonder correctie van buitenaf
wel. Onze klok moet elke dag een beetje versneld worden en dat
gebeurt op basis van licht. Er loopt een verbinding vanaf onze
ogen de hersenen in, direct naar de biologische klok. Licht van
buiten kan de klok daardoor enigszins bijregelen. Als je 's
ochtends de gordijnen opendoet en er voldoende licht op je
netvlies valt, dan wordt er een chemisch stofje afgegeven in de
biologische klok. Dat versnelt de schommelingen die de
biologische klok produceert.'
Weekend
Zonder externe bijsturing zou onze biologische klok steeds
verder uit de pas gaan lopen met onze omgeving. `Dat merk je in
het weekend wanneer je je eigen gang kunt gaan en de gordijnen
wat langer gesloten blijven,' zegt Meijer. Vooral rond hun 20e
zijn mensen geneigd om langer uit te slapen. Ook dat heeft een
neurofysiologische verklaring. `De biologische klok van
adolescenten heeft van nature een aantoonbaar langere
omlooptijd. Adolescenten hebben daarom een sterke neiging om
later naar bed te gaan en later op te staan.'
Neurale netwerken
De biologische klok moet niet alleen synchroon lopen met de
omgevingsklok, de wijzers van de 10.000 individuele klokcellen
moeten ook dezelfde kant opwijzen. Meijer: `Tot tien jaar
geleden werd gedacht dat 24-uurs ritmen vooral bepaald worden
door de moleculaire klok, het genetisch bepaalde vermogen van
individuele cellen om ritmes te produceren. Door
elektrofysiologisch onderzoek zijn we erachter gekomen dat dit
een veel te eenvoudige voorstelling van zaken is. Het is
cruciaal dat de klokcellen onderling goed met elkaar
communiceren. Individuele celmechanismen verklaren de productie
van heel basale ritmes, maar vervolgens moeten netwerken van
zenuwcellen ervoor zorgen dat de klok als adaptief systeem gaat
functioneren. Neurale netwerken zorgen ervoor dat de klokcellen
onderling met elkaar in de pas lopen en dat ze als geheel in de
pas lopen met de buitenwereld.'
Ouderen
Het zijn precies die neurale netwerken die minder goed gaan
functioneren als mensen ouder worden. Ouderen slapen 's nachts
minder goed en zijn overdag minder wakker. Dat heeft alles te
maken met de werking van hun biologische klok, ontdekte Meijer.
`We hebben aanwijzingen dat het ritmeproducerende mechanisme in
zenuwcellen bij ouderen nog wel intact is, maar dat de cellen
onderling niet meer zo goed communiceren. Daardoor neemt de
impuls om overdag wakker te zijn af, en wordt ook de impuls om
's nachts te slapen minder. Het ritme van de biologische klok
vlakt af.'
Het ritme van de biologische klok vlakt af naarmate we ouder
worden. Daardoor slapen ouderen 's nachts minder goed en zijn
ze overdag minder wakker.
Fysieke activiteit
Het zijn inzichten die steeds beter toepasbaar zijn op de
slaap- en waakproblemen van ouderen. `Door de vergrijzing van
Nederland een heel belangrijk onderwerp,' vindt Meijer. Haar
collega prof.dr. Eus van Someren, sinds november 2009 als
slaaponderzoeker verbonden aan het LUMC en het LIBC, heeft
aangetoond dat een goede verlichting de slaapkwaliteit van
ouderen in bejaardentehuizen kan verbeteren. Meijer onderzoekt
nu of fysieke activiteit hun slaap- en waakritme verder kan
verbeteren. `Ons onderzoek wijst erop dat fysieke activiteit,
net als licht, de werking van de neurale netwerken in de
biologische klok beïnvloedt.'
Slaap en dromen
Meijer presenteert haar laatste bevindingen tijdens het
symposium op 18 maart. Ook Eus van Someren verzorgt een
bijdrage; hij spreekt over veroudering, dementie en
slapeloosheid. Wie zich afvraagt waarom we eigenlijk slaap
nodig hebben, krijgt een antwoord van de Duitse gastspreker Jan
Born. Hij laat zien hoe slaap ons geheugen bevordert door
herinneringen te consolideren in het brein. En dromen, wat is
daar het nut van? De Amerikaanse Tracey Kahan maakt duidelijk
wat dromen ons vertellen over de werking van de wakkere geest.
De Leidse psycholoog prof.dr. Bernhard Hommel besluit dit
tweede LIBC-symposium, net als de eerste editie vorig jaar, met
`overpeinzingen van een scepticus'. Genoeg reden om tot het
einde wakker en alert te blijven.
Donderdag 18 maart 2010, 9.30-17.00 uur
Leiden, LUMC, gebouw 3, Burumazaal
Deelname kost EUR 30 (inclusief lunch en koffie/thee)
Online aanmeldformulier
Meer informatie (Engels)
Programma van het symposium
Leiden Institute for Brain and Cognition
(2 maart 2010/Tristan Lavender)
Nieuwsredactie - 02/03/2010
Universiteit Leiden