Universiteit Leiden

Liefde en erotiek in de UB

In de 16de en 17de eeuw waren prenten en gedichten over de liefde zeer populair. Uitingen daarvan zijn vanaf 25 maart te zien op de tentoonstelling Liefde en erotiek in de nieuwe tentoonstellingsruimte van de Universiteitsbibliotheek.

Veel lol hebben ze gehad bij het samenstellen van de tentoonstelling, drs. Jef Schaeps, conservator Prenten en tekeningen bij de Universiteitsbibliotheek en dr. Olga van Marion, historisch letterkundige bij de Faculteit der Geesteswetenschappen. En nog steeds worden ze er vrolijk van. Schaeps zocht de prenten en tekeningen bij elkaar, Van Marion de teksten.

Lied- en embleemboeken

Olga van Marion legt uit dat in de tweede helft van de 16e en de eerste helft van de 17e eeuw het liedboek erg in trek was, vooral als het veel liefdesliedjes bevatte; Holland - de Republiek - was het drukkerscentrum van dit soort kunst. Je kon exemplaren kopen in luxe uitvoering en ook voor de smalle beurs in een klein formaatje - zonder de muzieknotatie, want de melodieën kende iedereen. Ook gewild waren embleembundels, boeken met afbeeldingen voorzien van een motto en bijbehorende teksten die elkaar versterken. Vooral de amoureuze gedichtjes bij de plaatjes sloegen bij de lezers aan. Nederlandse prentkunstenaars en dichters werden er specialisten in.

Ovidius

Grote inspiratiebron op het gebied van liefde en erotiek waren de Metamorfosen van de dichter Ovidius (43 v Chr.-17 na Chr.). In zijn grote epos over de verandering van de wereld vanaf de oertijd worden de Grieks-Romeinse goden als tamelijk aards, als mensen, neergezet. De titel van het werk slaat op de veelvuldig voorkomende vermommingen en transformaties van goden en mensen, die verder voortleven als bomen of dieren.

Het gaat in de verhalen over liefde, verraad, haat, overspel, jaloezie en wraak. Met andere woorden, óók over alle bijverschijnselen van de liefde. Het boek werd in de 16de en 17de eeuw vele malen in vertaling - uit het oorspronkelijke Latijn - gedrukt en van illustraties voorzien. In het kielzog van de Metamorfosen werden ook de liedboeken en embleemboeken vrijmoediger. Verder ontstond erotisch getinte kunst, bijvoorbeeld door de Antwerpse maniërist Bartholomeus Spranger.

Opvoedkundig

De Hollandse toneelschrijver Bredero (1585-1618) schreef ook gedichten en liederen en is een voorbeeld van een auteur bij wie tekstuele pikanterieën te vinden zijn. Ook die zijn op de tentoonstelling te zien.

'Liedjes - ook die van Bredero - hadden in die tijd ook een opvoedkundige waarde', zegt Van Marion. 'Jonge mensen leerden hoe ze zich beter wel en niet konden gedragen door liedjes waarin dat naar voren kwam.' Dat leverde gesprekstof op als jonge mensen met elkaar in een bootje gingen varen of picknicken in de duinen. Bij zulke activiteiten namen ze altijd liedboekjes mee, vaak in een handig formaat.

Onder het laken

Overigens mocht er heel wat; meer dan hier in de jaren vijftig van de vorige eeuw. 'Kweesten is een begrip uit die tijd', aldus Van Marion. 'Het betekent zoveel als nachtvrijen. De gemiddelde huwelijksleeftijd was tamelijk hoog, namelijk 25 jaar. Jongeren van die leeftijd kon je niet meer als kinderen behandelen. Vandaar dat ze bijvoorbeeld wel bij elkaar op de slaapkamer mochten komen. Ze mochten zoenen en elkaar ook aftasten, mits boven het laken en mits ze niet bij elkaar in bed kropen. Maar zodra ze elkaar een trouwbelofte hadden gegeven, was ook seks hebben toegestaan, dan mocht het dus ook onder het laken.'

Mythologie en bijbel

De lichamelijke aantrekkingskracht is in de gekozen afbeeldingen en teksten alom aanwezig, maar expliciet wordt het nauwelijks; er wordt meer gesuggereerd dan getoond. Voor de prenten en teksten bieden de dagelijke liefde en aanverwante emoties op zich al voldoende stof maar er werden, onder meer onder invloed van Ovidius, ook mythologische figuren uitgebeeld, en daarnaast zelfs personages uit de bijbel.

Lot en zijn dochters

Schaeps vertelt met smaak: 'De bijbel bevat verhalen die niet mis zijn. Zoals dat van Lot, die met vrouw en dochters het losbandige Sodom verliet. Zij mochten niet omkijken maar de vrouw van Lot deed dat toch. Zij veranderde terstond in een zoutpilaar.' Het vervolg van het verhaal werd zeer populair in de Nederlandse kunst. De dochters van Lot wilden zorgen voor nageslacht maar hadden geen man. Ze voerden Lot dronken en verleidden hem. Uit dit incestueuze samenzijn kregen beiden een zoon.' De verleiding van Lot was een dankbaar tafereel om weer te geven in een tijd dat erotiek 'in' was. En dat gebeurde dan ook. De tentoonstelling laat voorbeelden zien, onder andere van Hendrick Goltzius en Lucas van Leyden.

Adam en Eva

'En zo zijn er wel meer voorbeelden uit de bijbel', zegt Van Marion. 'Zoals de vrouw van Potifar die zich vergreep aan Jozef. En Suzanna, die bij het baden wordt aangerand door twee ouderlingen en vervolgens valselijk beschuldigd van overspel. Het stond in de bijbel, dus het mocht worden afgebeeld. Vonden de kunstenaars.' De tentoonstelling bevat ook een afbeelding waarop Adam en Eva - deze laatste reikend naar de appel - erotisch zijn afgebeeld, wat nogal ongewoon is; ze worden doorgaans als beschaamde wezens neergezet. Schaeps: 'Een opvatting is dat met de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs - waar zij eeuwig hadden kunnen zijn - de seksualiteit begon; zij moesten zich immers gaan voortplanten, wat in het paradijs niet hoefde.'

Reformatie

Het was de tijd waarin het protestantisme steeds meer voet aan de grond kreeg. De kerk, aanzienlijk minder liberaal dan veel kunstenaars en dichters, verzette zich hevig tegen een te vrije moraal. Maar kerk en staat waren gescheiden dus zo nu en dan ondernamen de steden enige rituele actie door wat boeken in beslag te nemen of te verbranden. En daar bleef het bij.

Tegenbeweging

Er zijn altijd spanningen geweest tussen wat officieel mocht en de vrijheid die dichters en kunstenaars namen. Enkele voorbeelden op de tentoonstelling laten zien dat de grenzen af en toe flink werden verlegd. De dichter Matthijs van de Merwede schreef een roman in verzen over alle vrijpartijen die hij in Rome had meegemaakt - en dat zeer gedetailleerd. Het boek is onmiddellijk verboden maar werd toch een bestseller, al was dat dan in het geheim. Tegenbewegingen zijn er altijd geweest. 'Het kan verkeren', zei Bredero al. Erotiek en seksualiteit worden kennelijk nooit helemaal zo gewoon als brood en wijn.

De tentoonstelling 'Liefde en erotiek' is te bekijken van 25 maart tot en met 2 mei. De nieuwe tentoonstellingsruimte is direct na de hoofdingang van de Universiteitsbibliotheek ter rechterzijde te vinden.