Cijfercodes en raadsels in de brieven van vrouwelijke spionnen
Dr Nadine Akkerman ontdekte dat de brieven die Koningin Elizabeth
Stuart van Bohemen tijdens haar ballingschap in Den Haag schreef, vol
zaten met cijfercodes en raadsels. Zo stuitte ze op het 17e eeuwse
fenomeen van vrouwelijke spion. Ze heeft een VENI-subsidie van NWO
gekregen om er verder onderzoek naar te doen.
Dr Nadine Akkerman, onderzoeker bij de Faculteit Geesteswetenschappen
van de Universiteit Leiden.
Dr Nadine Akkerman, onderzoeker bij de Faculteit Geesteswetenschappen
van de Universiteit Leiden.
Spionage wordt traditioneel als een mannenwereld gezien, maar dat is
een opvatting die door Akkerman wordt betwist. In haar onderzoek Female
Spies or She-Intelligencers: Towards a Gendered History of
Seventeenth-Century Espionage wil ze aantonen dat er in de 17e eeuw nog
meer vrouwelijke spionnen actief waren.
Geheimschrift en onzichtbare inkt
âAls redacteur van de brieven van Koningin Elizabeth Stuart van Bohemen
voor Oxford University Pressâ vertelt Akkermen, âontdekte ik dat haar
brieven vol zaten met cijfercodes en raadsels. Uit de brieven werd
duideljk dat ze volledig politiek geëngageerd was.â In de tijd dat
Elizabeth in ballingschap in Den Haag woonde schreef ze twee
verschillende soorten brieven: ten eerste waren er de brieven met
oppervlakkige of valse informatie die ze via de officiële postroutes
liet verzenden - kanalen die door de Engelse koning gecontroleerd
werden. Daarnaast verstuurde ze haar belangrijkere brieven â die met
boodschappen in geheimschrift â langs geheime postroutes via Brussel en
Antwerpen. Zo kwam Akkerman terecht bij een 17^e-eeuwse vrouwelijke
spion aan wie de Koningin van Bohemen haar vertrouwelijke post
toevertrouwde: de directrice van een postkantoor in Brussel. Deze
directrice, Alexandrine, gravin van Thurn en Taxis, was de spin in het
web van het postwezen in Brussel.
Zwarte Kamer
De geschiedschrijving van diplomatie en spionage wordt zo door mannen
gedomineerd dat haast niets te vinden is over deze directrice. Akkerman
ontdekte echter dat de gravin de motor was achter een spionnennetwerk
genaamd de 'Kamer van het Thurn en Taxis Postkantoor', en dat dit
netwerk waarschijnlijk de eerste zogenoemde Zwarte Kamer van Europa
was. Dat is een elitegroep specialisten â onder anderen
cryptoanalysten, vertalers en vervalsers - die in het geheim bij elkaar
kwamen om de brieven van buitenlandse diplomaten te onderscheppen. Ze
maakten de brieven open, kopieerden of ontcijferden de inhoud, maakten
de brieven met een vals zegel weer dicht en brachten ze weer in het
postsysteem â allemaal binnen een paar uur. In veel gevallen was
religie of politiek niet de motivatie van deze Kamers om te spioneren
maar ging het om geld; de informatie werd gewoon aan de hoogste bieder
verkocht.
Avonturierster
Hoe weet Akkerman welke vrouwen interessant kunnen zijn voor haar
onderzoek? â Na verloop van tijdâ, legt Akkerman uit, âherken je
bepaalde signalen. Als ik een vrouw tegenkom in een database zoals de
ODNB (Oxford Dictionary of National Biography) bijvoorbeeld, en ze
wordt aangeduid als âKoningsgezinde heldinâ of âavonturiersterâ, ben ik
meteen alert. Ik weet langzamerhand dat deze termen vaak als eufemismen
voor spion worden gehanteerd.â
Verbrand deze brief na lezing!
Waar zoek je naar brieven die op spionage wijzen? Akkerman: âZulke
brieven kun je bijvoorbeeld in staatsarchieven vinden. Daarin zijn de
brieven opgenomen die onderschept werden door Parlementsleden en die
dus de beoogde lezer nooit hebben bereikt. In particuliere archieven
daarentegen vind je de brieven die juist wel zijn aangekomen. Deze
brieven zijn vaak in geheimschrift of spionnentaal geschreven of zelfs
met onzichtbare inkt. Soms zijn er overduidelijke signalen dat een
brief mogelijk interessante informatie bevat, zoals het dringende
advies: Verbrand deze brief na lezing!â
Nonnen als spionnen
Wat voor vrouwen waren deze spionnen? âZe kwamen uit heel uiteenlopende
milieusâ, aldus Akkerman. âVrouwen in de 17^e eeuw mochten geen
officiële functies bekleden maar ze hadden vaak wel toegang tot
belangrijke informatiebronnen. Ze waren bijvoorbeeld verpleegster,
winkelier, hofdame, en in sommige gevallen ook edelvrouwâ Over het
algemeen had iedereen die vaak reisde, vooral binnen Europa, de
mogelijkheid om een rol te spelen in het spionnennetwerk. Historisch
onderzoek in kloosters in het vroeg-moderne Europa laat zien dat zelfs
nonnen politiek bezig waren en dat ze aan spionage deden.
Aphra Behn - Agent 160
Çén van de eerste vrouwen van wie bekend is dat ze bij
spionageactiviteiten betrokken was, is toneelschrijfster Aphra Behn
(1640â1689). Zij bevond zich op aandringen van Charles II tijdens de
Tweede Anglo-Nederlandse Oorlog als politiek spion in Antwerpen. Behn,
die onder de codenamen Astrea of Agent 160 haar geheime acties
uitvoerde, werd naar Antwerpen gestuurd met de opdracht een voormalige
kennis, dissident William Scott, als double agent te werven. Vaak bleek
een carrière als spion verre van lucratief, zeker in het geval van
Behn: Charles betaalde heel traag â of zelfs helemaal niet. Hierdoor
kwam Behn als schuldenaar in de gevangenis terecht.
Uittreksel van een brief van Aphra Behn met cijfercode SP29/169 f.47
Uittreksel van een brief van Aphra Behn met cijfercode SP29/169 f.47
Privacy en toezicht door de staat
Heeft het onderzoek ook maatschappelijke relevantie? Jazeker,
maatschappelijke relevantie is een belangrijk criterium voor
onderzoeksfinanciering door NWO, legt Akkerman uit. Ze noemt aspecten
zoals privacy en toezicht door de staat, die in de huidige maatschappij
onderwerpen van debat zijn en die net zo relevant waren in het Europa
van de 17e eeuw. Daarnaast beoogt ze haar onderzoek een bijdrage te
leveren aan de geschiedschrijving over spionage, zowel in Groot
Brittannië als in Europa; het zal de rol van vrouwen in de door mannen
gedomineerde wereld van de spionage verhelderen.
Homepage Nadine Akkerman
Bachelorprogramma's geschiedenis
Masterprogramma's geschiedenis
(20 September 2010/Marilyn Hedges)
Universiteit Leiden