Persbericht
Nummer: 229 KV
Datum: 8 oktober 2010
Jaarlijks E 2.000.000 voor een leefbaar Fries platteland
De provincie wil de kwaliteit van de leefbaarheid op het platteland verbeteren. Dinsdag heeft het college van Gedeputeerde Staten de 'Concept agenda leefbaar platteland 2011-2013' vastgesteld. Hierin staat wat de provincie wil doen om het platteland van Fryslân leefbaar te houden en verder te ontwikkelen. En hoe de provincie dat samen met anderen wil doen. Gedeputeerde Konst: "Wy steane foar nije opjeften. We geane in tiid temjitte mei yngripende feroarings yn de befolkingsopbou. Oerheden moatte it mei minder finansjele middels dwaan. Wy wolle benammen ynsette om de sosjaal-ekonomyske struktuer te fuortsterkjen. Ynvestearrings dy't earder al dien binne troch mienskippen, ûndernimmers, gemeenten, organisaasjes en provinsje sille harren rendemint opsmite moatte. Fersulverje wat yn gong setten is.
Mar wol mei in oare ynstek fan de provinsje út. We moatte mear oerlitte oan it lokale nivo en de gemeenten.
We sette yn op berikbere foarsjenningen, it behâlden en ûntwikkeljen fan wurkgelegenheid op de doarpen mei omtinken foar duorsumens. Wy wolle ynsette op romtlike kwaliteit, doarpen en plattelân kinne besjen lije."
Gemeenten zijn als eerste verantwoordelijk voor leefbare dorpen. De provincie staat voor de provinciale belangen. Daarbij kiest de provincie voor een aanpak op streekniveau. Op dit moment onderzoekt de provincie hoe een 'streekagenda' werkt. De provincie gaat voor een schep kwaliteit er bovenop. Dit geeft als eerste aan dat de provincie haar in het bijzonder wil inspannen voor kwalitatief goede projecten. Als tweede geeft het aan dat de provincie aanvullend - dus boven op - de gemeenten haar werk wil doen.
Concreet betekent het dat thema's als krimp, bereikbare voorzieningen, dorpshuizen, kleinschalig ondernemerschap, streekproducten, visserijgemeenschappen en energie zijn opgenomen in het uitvoeringsprogramma. Ook wil de provincie meer inzetten op monitoring en evaluatie, pr en communicatie. Voor het volledige programma is jaarlijks zo'n E 2.000.000 beschikbaar.
Het is nog een concept Agenda. Met deze stukken in handen zal met de inwoners, organisaties en gemeenten gesproken worden. Vervolgens zal de definitieve Agenda leefbaar platteland worden opgesteld. Verwachting is dat dit halverwege 2011 klaar is. Daarna nemen Provinciale Staten een besluit.
-----------------------
---- --
Parseberjocht
Nûmer: 229 KV
Datum: 8 oktober 2010
Jierliks E 2.000.000 foar in leefber Frysk plattelân
De provinsje wol de kwaliteit fan de leefberens op it plattelân ferbetterje. Mei it fêststellen fan de 'Konsept aginda leefber plattelân 2011-2013' jout it kolleezje fan Deputearre Steaten oan wat de provinsje dwaan wol om it plattelân fan Fryslân leefber te hâlden en fierder te ûntwikkeljen. En hoe 't de provinsje dat mei oaren dwaan wol. Deputearre Konst: "Wy steane foar nije opjeften. We geane in tiid temjitte mei yngripende feroarings yn de befolkingsopbou. Oerheden moatte it mei minder finansjele middels dwaan. Wy wolle benammen ynsette om de sosjaal-ekonomyske struktuer te fuortsterkjen. Ynvestearrings dy't earder al dien binne troch mienskippen, ûndernimmers, gemeenten, organisaasjes en provinsje sille harren rendemint opsmite moatte. Fersulverje wat yn gong setten is.
Mar wol mei in oare ynstek fan de provinsje út. We moatte mear oerlitte oan it lokale nivo en de gemeenten.
We sette yn op berikbere foarsjenningen, it behâlden en ûntwikkeljen fan wurkgelegenheid op de doarpen mei omtinken foar duorsumens. Wy wolle ynsette op romtlike kwaliteit, doarpen en plattelân kinne besjen lije.".
Gemeenten binne as earste ferantwurdlik foar leefbere doarpen. De provinsje stiet foar de provinsjale belangen. Dêrby kiest de provinsje foar in streek-ynstek. Op it stuit ûndersiket de provinsje hoe 't sa 'n 'streekaginda' wurket. De provinsje giet foar in skep kwaliteit der boppe op. Dit jout as earste oan dat de provinsje har spesjaal ynspanne sil foar kwalitatyf goede projekten. As twadde jout it oan dat de provinsje oanfoljend - der boppe op - de gemeenten har wurk dwaan wol".
Konkreet betsjut dit dat tema's as krimp, berikbere foarsjennings, doarpshuzen, lytsskalich ûndernimmerskip, streekprodukten, fiskerijmienskippen en enerzjy opnaam binne yn it útfieringsprogramma. Ek wol de provinsje mear ynsette op monitoring en evaluaasje, pr en kommunikaasje. Foar it folsleine programma is jierliks likernôch E 2 miljoen beskikber.
It is noch in konsept Aginda. Mei de stikken yn hannen sil no mei de ynwenners, organisaasjes en gemeenten praat wurde. Earst dan sil de definitive Aginda leefber plattelân opsteld wurde. Nei ferwachting sil dy healwei 2011 klear wêze. Dêrnei nimme Provinsjale Steaten in beslút.
-----------------------
---- --
AGINDA LEEFBER PLATTELÂN FRYSLAN 2011-2013
"In skep
der boppe op1"
It oandiel fan de provinsje Fryslân yn leefberens: ynvestearje yn kwaliteitsprojekten ferspriede en diele fan kennis en sa mei de basis stypje foar leefbere doarpen yn 2020
1
Dat hâldt yn dat de provinsje har benammen ynspant foar kwalitatyf goeie ynvestearringsprojekten en dat de provinsje oanfollend boppe op de gemeentelike ynspannings har wurk dwaan wol.
2
Inhoudsopgave
1. 2. Inleiding .......................................................................................................................................... 4 De basis voor de aginda leefber plattelân ................................................................................... 5 2.1. Strategische basis van leefbaarheidbeleid in het Streekplan...................................................... 5 2.2. Het begrip "leefbaar dorp" meetbaar gemaakt ............................................................................ 5 2.3. Leefbare dorpen in 2020, trends, gewenste ontwikkelingen en uitgangspunten ........................ 6 2.4. Leefbaarheid in Fryslân, lessen van 30 jaar provinciaal beleid................................................... 6 De provinciale aginda leefber plattelân, "in skep der boppe op" ................................... 7 3.1 Provinciaal investeren in leefbare dorpen op speerpunten ......................................................... 7 3.2 Provinciaal investeren in kennis en netwerken............................................................................ 8 3.3 Provinciale aandacht voor de dorpen in alle beleidsterreinen en gebiedsontwikkeling .............. 9 Concept uitvoeringsprogramma ................................................................................................ 10 Financiële vertaling...................................................................................................................... 13 Onderbouwing van de agenda.................................................................................................... 15 6.1. Definities .................................................................................................................................... 15 6.2. De staat van het Friese platteland ús waarglês...................................................................... 16 6.3. Trends vertaald .......................................................................................................................... 19 6.4. De wrâld om ús hinne feroaret................................................................................................... 20
3.
4. 5. 6.
3
1.
Inleiding
Veel Friezen leven in kleine gemeenschappen op het platteland. Dat is voor ons onderdeel van het Frysk eigene dat we willen bewaren. Als provincie hebben we veel vertrouwen in de eigen kracht van de gemeenschappen in de dorpen en de gemeenten. Wij willen ons - daarnaast en samen - met de bewoners, de dorpen en gemeenten inzetten om een goede ontwikkeling blijvend waar te maken. In deze concept Aginda Leefber Plattelân (ALP) 2011- 2013 geven wij aan wat de provincie wil doen om het platteland van Fryslân leefbaar te houden en verder te ontwikkelen en hoe we dat als provincie samen met anderen willen vormgeven. De looptijd van deze agenda is zo gekozen omdat in 2014 een nieuwe periode ILG/POP ingaat. Voor die nieuwe periode zal een nieuw integraal beleidsdocument moeten worden ontwikkeld. Deze agenda is een uitwerking van de op 13 mei 2009 door Provinciale Staten vastgestelde Startnotitie. In het "Plattelandsrapport 2005-2008" - dat u hierbij als bijlage aantreft - hebben we achtergrondinformatie opgenomen en getracht alle vragen die in de Startnotitie aan de orde waren te beantwoorden. We laten daarin veel mensen aan het woord. Dit concept willen we nu conform onze afspraak met de Staten bij de startnotitie - voorleggen aan een ieder, zodat uiteindelijk het wat en het hoe van het provinciaal beleid kan worden vastgesteld in een definitieve agenda. Deze agenda is de opvolger van de Nota Plattelandsbeleid 2005 2008 (later verlengd tot de ingang van deze nieuwe nota). De vorige nota noemden we "fan boppeôf ynspirearje, fan ûnder op stimulearje". Die dubbele aanpak waarbij de organisatiekracht van de dorpen uitgangspunt was, met daarnaast aandacht voor thema's van provinciale zijde, houden we ook nu aan. Ook op een andere wijze heeft deze nota twee sporen in zich. In de eerste plaats is het "zorgdragen voor voldoende aandacht voor het platteland in alle beleidsterreinen waarop de provincie taken heeft" een spoor. Dan gaat het er met name om dwarsverbindingen te leggen tussen diverse beleidsterreinen zoals wonen en leefbaarheid, mobiliteit en wonen. Immers voor het platteland is integraal beleid nodig. Plattelandsbeleid is daarnaast ook "specifiek aandacht voor de factor leefbaarheid van het platteland en sociaaleconomische vitalisering van het platteland". Deze agenda is een basisbeleidsagenda onder andere voor de thematische beleidsagenda krimp en demografische ontwikkelingen, of een programma energie etc. In de beleidsagenda krimp wordt aangegeven wat de provincie in het geheel van haar provinciebeleid voor intensiveringen nodig acht, dus ook voor leefbaarheid. Deze basisagenda geeft nadere inhoud aan het hoofdstuk in de beleidsagenda krimp "wat doen we al". Leeswijzer Na de inleiding nemen wij u in hoofdstuk 2 mee naar de basis voor de ALP. In hoofdstuk 3 gaan we vervolgens in op wat we gaan doen. Dit wordt verder geconcretiseerd in hoofdstuk 4, het uitvoeringsprogramma. Hoofdstuk 5 vervolgens laat de hierbij benodigde middelen zien. In hoofdstuk 6 tenslotte gaan wij nader in op de onderbouwing en achtergronden van de gekozen beleidslijn.
4
2.
2.1.
De basis voor de aginda leefber plattelân
Strategische basis van leefbaarheidbeleid in het Streekplan
Leefbaarheidbeleid staat niet op zichzelf, maar is met nadruk onderdeel van het strategische beleid van de provincie zoals neergelegd in het Streekplan Fryslân 2007 `Om de kwaliteit fan de romte'. In het Streekplan is als doelstelling voor leefbaarheid opgenomen: "Wij streven naar behoud en versterking van de leefbaarheid en vitaliteit vooral ten behoeve van de inwoners van het platteland zelf". Deze doelstelling wordt daarna in het Streekplan als volgt in ambities vastgelegd: - het bevorderen van een evenwichtige bevolking - en huishoudensamenstelling op het platteland door ruimte te bieden voor de opvang van de plaatselijke woningbehoefte; - het vasthouden van de plaatselijke werkgelegenheid door ruimte te bieden voor de lokale en regionale bedrijvigheid; - het verbeteren van de ruimtelijke (kern)kwaliteiten van het platteland; - het verbeteren van de bereikbaarheid van voorzieningen door het draagvlak voor bovenlokale en regionale voorzieningen in de regionale centra te behouden en te versterken en in te zetten op de bereikbaarheid van deze voorzieningen vanuit de kleine kernen; - het vergemakkelijken van de combinatie van arbeid en zorgtaken op het platteland. - het verbeteren van het netwerk van basisvoorzieningen op het lokale schaalniveau door o.a. combinaties van basisvoorzieningen te benutten. - het met concrete projecten versterken van de fysieke en sociale infrastructuur. Dat geldt in bijzonder voor dorpshuizen en multifunctionele centra.
2.2.
Het begrip "leefbaar dorp" meetbaar gemaakt
Provinciale Staten hebben in hun beraadslagingen bij de Startnotitie aangegeven meer grip te willen krijgen op het begrip leefbaarheid. Wij hebben dat in deze agenda vertaald in de vraag "wat is een leefbaar dorp, aan welke indicatoren voldoet een leefbaar dorp". Wij stellen voor om als definitie van een leefbaar dorp aan te houden: een dorp is leefbaar wanneer sprake is van: - een gevarieerde bevolking - voldoende geschikte woningen - een bereikbaar voorzieningenniveau - voldoende bereikbare werkgelegenheid - een rijk gemeenschapsleven - grote organisatiekracht - voldoende aandacht van organisaties (wurkfermidden) Voor elk van deze factoren hebben we indicatoren benoemd aan de hand waarvan een nulmeting per dorp (zie het Plattelandsrapport) en voor alle dorpen samen (zie hoofdstuk 6) gemaakt is. De uiteindelijke effectiviteit van ons provinciale leefbaarheidbeleid meten we dus voortaan op de zeven factoren die onderdeel zijn van de definitie: de dorpsbewoners, hun wonen, hun leven, hun werken, hun beleven, hun organisatiekracht en de aandacht voor de dorpen van organisaties en overheden. We noemen dit "ús waarglês leefberens Fryslân". De definitie vormt een vertaling van het Streekplanbeleid leefbaarheid.
5
2.3.
Leefbare dorpen in 2020, trends, gewenste ontwikkelingen en uitgangspunten
Wanneer we hebben vastgesteld wat we onder een leefbaar dorp verstaan qua indicatoren zijn we er nog niet. We zullen moeten bepalen wat voor trends inwerken op de indicatoren en wat voor de provincie de gewenste toekomst daarbij is. We hebben de trends en ontwikkelingen beschreven in hoofdstuk 6. De belangrijkste trends die voor de komende jaren gaan spelen zijn: - het opraken van fossiele energiebronnen - krimp en vergrijzing - blijvende ruimtedruk - doorgaande informatisering - andere relatie burger overheid en overheden onderling - mondialisering én aandacht voor het eigene De provincie springt daar in haar beleid op in door als uitgangspunt van handelen te nemen: - duurzaamheid, terugdringen van energiegebruik, opwekken alternatieve energie stimuleren - inspringen op krimp en vergrijzing - ruimtelijke kwaliteit bevorderen - informatisering implementeren - transparante taakverdeling van betrokkenen op de factor leefbare dorpen - aandacht voor eigenheid van de dorpen, de streek, de regio
2.4. Leefbaarheid in Fryslân, lessen van 30 jaar provinciaal beleid
Succesfactoren vasthouden In Fryslân bestaat al 30 jaar ervaring met provinciaal leefbaarheidsbeleid. De succesfactoren daarbij staan beschreven in het Plattelandsrapport. Een van die succesfactoren, die we duidelijk vast moeten houden, is dat we een mix van maatregelen inzetten. De vorige nota plattelandsbeleid noemden we "fan boppeôf ynspirearje, fan ûnder op stimulearje". Die dubbele aanpak waarbij de organisatiekracht van de dorpen uitgangspunt was, met aandacht voor thema's van provinciale zijde, houden we aan. Succesfactor was ook dat we Europees geld, rijksgeld, provinciaal geld, gemeentelijk geld koppelden aan particuliere investeringen van projectaanvragers, waardoor er een groot multipliereffect ontstond. Ook dat willen we vasthouden, waarbij we wel, gelet op de trend van verandering van overheidstaken, meer nadruk willen leggen op het bekostigen van lokale activiteiten door de lokale overheid en alleen de bovenlokale en provinciale activiteiten tot de provinciale verantwoordelijkheid rekenen. Streekagenda leefbaarheid samen met de gemeente? De provincie heroriënteert zich dus op haar taken. Meer dan in eerdere beleidsperiodes gaan we uit van samenwerking en verantwoordelijkheidsverdeling tussen gemeenten, woningbouwverenigingen en de provincie. Hoe kan dat werken: de provincie formuleert haar beleid, de gemeenten formuleren hun beleid, beiden treden in overleg met elkaar en komen tot wat we mogelijk een streekagenda kunnen noemen. In zijn algemeenheid achten wij de gemeenten eerstverantwoordelijk voor leefbare dorpen. De provincie staat voor provinciale belangen en bovengemeentelijke. Vandaar ook dat we geen afspraken per gemeente nastreven, maar meer per streek, zoals bijvoorbeeld Zuidoost Fryslân. Op dit moment onderzoeken we hoe een dergelijke streekagenda zou kunnen werken.
6
3.
De provinciale aginda leefber plattelân, "in skep boppe op"
K W A L I T E I T
der
Met de ingrediënten van hoofdstuk 2 komen we tot onze provinciale ambitie voor de agenda voor leefbare dorpen. Als provincie streven we naar een "in skep --- kwaliteit --- der boppe op" . Dat geeft in de eerste plaats aan dat we als provincie ons speciaal inspannen voor kwalitatief goede investeringsprojecten en dat we als provincie aanvullend boppe-op de gemeenten ons werk willen doen. Bij de kwaliteitsprojecten gaan we uit van de bovengenoemde uitgangspunten. De provinsje stiet foar: ynvestearje yn kwaliteitsprojekten ferspriede en diele fan kennis en sa mei de basis stypje foar leefbere doarpen yn 2020
3.1
Provinciaal investeren in leefbare dorpen op speerpunten
We zetten in op Europees geld, rijksgeld en provinciaal geld gekoppeld aan gemeentelijke initiatieven. Daarbij is van belang dat provinciale doelen worden gediend. Bij de doelen die we ons stellen voor het Friese platteland kijken we dus nadrukkelijk naar de beleidskaders en - programma's van Rijk en Europa. De provincie zet zich optimaal in om, daar waar inhoudelijk overeenstemming is met onze doelen, de mogelijkheden die het Rijk en Europa bieden om mee te investeren in plattelandsontwikkeling, toegankelijk te maken voor dorp en regio. Op rijksniveau gaat het bijvoorbeeld om: de Agenda Vitaal Platteland, het Investeringsbudget Landelijk Gebied. Voor Europa gaat het om het Plattelandsontwikkelingsprogramma 2007-2013, de Leader-methode, Interregprojecten en het Europese Visserij Fonds om (voormalige) visserijgemeenschappen in hun ontwikkeling te stimuleren. Voor wonen zetten we in op de inzet van POP-middelen en rijksmiddelen voor kleinschalige dorpsvernieuwing met als voorwaarden koersen op gevarieerde bevolking rekening houdend met krimp, ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid. Voor leven zetten we in op een bereikbaar voorzieningenniveau. We investeren met POP-middelen en eigen middelen mee in dorpshuizen waarbij duurzaamheid, energieneutraal uitgangspunt zijn. Wij achten dorpen en gemeenten in eerste instantie verantwoordelijk voor dorpshuizen met een lokale functie. De provincie subsidieert alleen in dorpshuizen met een lokale functie wanneer ze deel uitmaken van een koepelproject voor energieneutrale of - leverende dorpshuizen. De provinciale nadruk ligt op het bovenlokale niveau. Daartoe stimuleren we de ontwikkeling van voorzieningenspreidingsplannen. Dorpshuizen met een bovenlokale of regionale functie komen voor subsidiëring in aanmerking bij nieuw en /of verbouw. Voor werken zetten we in op behoud van de werkgelegenheid op de dorpen met aandacht voor duurzaamheid door met provinciale middelen in te zetten op streekproducten en op informatisering, zodat kleine footloose bedrijfjes in de dorpen terechtkunnen. We benutten de Europese middelen die ter beschikking staan voor kleine visserijgemeenschappen en voor ondernemerschap. Het gaat om het stimuleren van ondernemerschap en micro-ondernemingen, inclusief het creëren van de voorwaarden daarvoor zoals ICT. Fryslân is sterk in kleinschalig ondernemen. Het kleinbedrijf is deels heel innovatief. Ook kleine ondernemingen hebben baat bij de ontwikkeling van Fryslân als kenniseco-
7
nomie. Voor de ontwikkeling van micro-ondernemingen sluiten we aan op de kansen die het Europees Plattelandsontwikkelingsprogramma biedt. Voor beleven zetten we met provinciale middelen in op ruimtelijke kwaliteit en vasthouden van de verenigingsstructuur voor onder andere cultuur in de dorpen. Draagvlak voor het landschap heeft ook provinciebreed onze extra aandacht. Daarvoor zetten we bijvoorbeeld ook Landschapsbeheer Friesland in voor doarpen yn it grien, kuierommetjes, gebiedsfondsen voor landschap. Voor organisatiekracht van de dorpen zetten we in op blijvende sterke inzet van vrijwilligers voor de dorpen, met name door de steunfunctie Doarpswurk in te zetten. Waar Doarpswurk puur voor het lokale terrein aan de slag gaat zal de provincie niet meer subsidiëren, dat is aan de gemeenten. Wel zal een gestructureerd programma van empowerment voor bestuurlijk kader in de dorpen als provinciale taak aangehouden worden. Voor Doarspwurk gelden de volgende aandachtspunten: - Focus op samenhang en op bovenlokale factoren, dorpsvisies in samenhang met buurdorpen en in samenwerking met gemeenten opstellen - Met gemeenten en dorpen voorzieningenspreidingsplannen opstellen voor clusters van dorpen en de rol van een dorpshuis/multifunctioneel centrum daarin toelichten - Verzamelen van kennis en het verspreiden ervan ten behoeve van de gemeenten. Dit kan vorm krijgen door het `doorontwikkelen' van het Informatie Kennis Punt Platteland (IKP). - Aandeel in monitoring en evaluatie. - Leerprogramma's voor vrijwilligerskader, sterker inzetten op empowerment van kader en daarbij aandacht schenken aan thema's als bevolkingsontwikkeling en vrijwilligerswerk Voor een goede organisatiestructuur (wurkfermidden) voor de dorpen zetten we in op minder bestuurlijke drukte en transparante structuren, door streekagenda's te ontwikkelen. Als provincie zetten we bij de organisatiestructuur in op Doarpswurk en Plattelânsprojekten (mogelijk in Streekhuizen).
3.2
Provinciaal investeren in kennis en netwerken
Monitoren We hebben een nulmeting leefbare dorpen in deze agenda en het plattelandsrapport opgenomen. Niet alle factoren zijn al geheel uitgewerkt. In de komende jaren zullen we ús waarglês verder ontwikkelen. Na drie jaar zullen we de eindmeting doen. Methodiekontwikkeling. Kennis delen in de provincie Cruciaal voor onze leefbaarheidstrategie is het voortdurend bijblijven met de ontwikkelingen en de voortgang in de samenwerking tussen dorpen, gemeenten en wurkfermidden. Daarom zullen we onderzoek doen naar relevante factoren, pilots laten uitwerken voor oplossingsrichtingen en aan methodeontwikkeling doen. Hierbij is uitgangspunt dat er overdraagbare oplossingen gezocht worden. De basis voor pilots ligt altijd bij de gemeenten, omdat methoden uiteindelijk via hen uitgezet moeten worden. Een recent voorbeeld is het project Aandachtsgebieden Stellingwerven. Overdracht uit de pilots kan plaats vinden door materiaal beschikbaar te stellen, informatie op websites, bijeenkomsten en excursies. Participeren in kennisnetwerken We willen de contacten met kennisinstellingen verder uitbouwen en we willen participeren in diverse plattelandsnetwerken. We willen ons laten inspireren door innovatieve praktijken elders, zowel in Nederland (bv. IKP's, FOKUS, Noordelijk en Landelijk Netwerk Plattelandsontwikkeling, Nationaal Netwerk Bevolkingsdaling) als over de grens (Europees Netwerk Plattelandsontwikkeling, ARGE, LILLA, European Rural Alliance, European Rural Community Association). Bovendien willen we ook onze ervaringen delen. We participeren in het OESO-programma Energy in rural areas. Evaluatie: leren van de uitvoering Het werken aan leefbaarheid krijgt gestalte door de inzet van vele betrokkenen. Het proces van samenwerking is hierbij belangrijk. Dit moet onderdeel vormen van evaluatie. We kunnen niet alle gesubsidieere de projecten intensief onder de loep nemen. We kiezen er voor om elk 10 afgerekende project twee jaar na oplevering te evalueren.
8
De eerste stap is een analyse van het projectdossier en vervolgens worden de initiatiefnemers geïnterviewd. Daarna volgt met alle betrokken actoren, waaronder ook de doelgroepen bij het project en organisaties uit het wurkfermidden, een evaluatie op of bij de projectlocatie (multi-actor-evaluatie). We krijgen inzicht in de prestatie die geleverd is, de multiplier op de financiële bijdrage van de provincie wordt helder, het proces dat doorlopen is wordt geschetst, de wijze van facilitering van het initiatief wordt beschreven, leerpunten worden geformuleerd en er worden aanbevelingen geformuleerd naar diverse actoren, inclusief het beleid. PR Middelen We willen meer en beter laten zien dat het Friese platteland en de honderden dorpen leefbaar zijn. Binnen Fryslân om meer van elkaar te leren. Buiten de eigen provincie om de Friese aanpak en de resultaten onder de aandacht brengen, omdat we ervaren dat anderen ons als plattelandsprovincie bij uitstek zien. We zetten de volgende instrumenten in: - de website van de provincie met een interactieve projectenkaart en persberichten over projecten; - Merk Fryslân en Fan Fryslân; - we ontwikkelen dorpsprofielen; - we plaatsen korte films op een `plattelands' you tube; - jaarlijks houden we een Provinciale dorpen -, plattelandsdag of Plattelandsparlement.
3.3
Provinciale aandacht voor de dorpen in alle beleidsterreinen en gebiedsontwikkeling
Wanneer we leefbaarheid zo breed definiëren als we doen, dan is de provincie in veel van haar beleidsterreinen mee aan zet om de gemeenten te ondersteunen. Vanuit het programma ruimte zal de factor krimp, wonen mee worden gesteund. Het programma onderwijs verzorgt een kwaliteitsimpuls voor het basisonderwijs en besteedt aandacht aan de gevolgen van de bevolkingsontwikkeling voor de kleine scholen. Vanuit het programma verkeer en vervoer is de bereikbaarheid van de dorpen een factor. Het programma cultuur zal mee voorzien in het versterken van de culturele infrastructuur voor de dorpen, onder andere door de inzet van het programma Kulturele Haadstêd. It Frysk en de streektalen it Bildtsk en het Stellingwarfs, belangrijke dragers van identiteit, krijgen aandacht vanuit het taalprogramma. Vanuit economie liggen er doelen van recreatie en landbouw. Het programma landelijk gebied met haar doelen voor natuur, landschap en landbouw zal voor de dorpen van belang zijn voor beleven. Voor welzijn gaat het om maatschappelijke participatie, meedoen in de samenleving, met extra aandacht voor jongeren in het onderwijs (betere startkwalificaties, een hoger ambitieniveau) en de groeiende groep senioren. Voor erfgoed geldt dat in het kader van het Deltaplan Fryske Tsjerken de mogelijkheden voor nieuwe functies van leegkomende kerken worden bekeken. In de provinciale uitvoeringspraktijk wordt gewerkt met gebiedsontwikkeling in integrale projecten. Nu al worden de gemeenten door de provincie uitgenodigd om bijvoorbeeld hun fietspadenplannen daar in onder te brengen. De factor leefbare dorpen zal eveneens in de gebiedsontwikkeling mee moeten worden genomen. In de raamplannen of gebiedsvisies verwachten we voortaan ook de opgave voor leefbaarheid als een van de doelen terug te vinden.
9
4.
Wonen Krimp Doel:
Concept uitvoeringsprogramma
Gewenst resultaat:
Plattelandsbewoners zijn zich bewust van de bevolkingsontwikkeling in hun eigen dorp en omgeving In 20 dorpsvisies is rekening gehouden met de bevolkingsontwikkeling ter plaatse, maar ook in relatie tot de directe omgeving. De spreiding van voorzieningen, waar doe je wat voor wie, want niet overal kan alles, is in nauw overleg met de plattelandsbewoners in drie gemeenten tot stand gekomen. Kernen zijn klaar voor de toekomst, zijn in goede staat en goed aangepast aan de gevolgen van de demografische ontwikkelingen. De grotere projecten worden bediend uit ISV, projecten met een omvang kleiner dan 2 miljoen, kunnen onder voorwaarden een beroep doen op pMJPmiddelen.
Dorpsvernieuwing Doel: Gewenst resultaat:
Leven Bereikbare voorzieningen Doel: Dorpen hebben een gevarieerde bevolkingsopbouw, een bereikbaar voorzieningenniveau, voldoende toegang tot werk, een goede woning en woonomgeving, participerende bewoners, een goed organiserend vermogen en de voldoende aandacht van een goed georganiseerd wurkfermidden. Gewenst resultaat: Groepen van dorpen die de leefbaarheid op elkaar afstemmen in het licht van 2020 komen met uitgewerkte samenhangende plannen voor voorzieningen. 10 voorzieningenspreidingsplannen in de komende drie jaar. Dorpshuizen Doel: Gewenst resultaat:
Elk dorp heeft een bereikbaar dorpshuis, dat energieneutraal is en ook in 2020 op de juiste plaats staat, gelet op krimp van de bevolking, in principe worden de dorpshuizen ingebreid in het dorpshart. Er is een handleiding ontwikkeld voor energieneutrale dorpshuizen Er is een model ontwikkeld aan de hand waarvan de gewenste spreiding van dorpshuizen in 2020 bepaald kan worden In het kader van krimp is nagegaan hoe dorpsharten geherstructureerd kunnen worden en plaats kunnen bieden aan dorpshuizen Er zijn 25 projecten met provinciale steun van de grond gekomen met als gemiddeld subsidiebedrag 85.000.
Werken Klein ondernemerschap Doel: Het aantal arbeidsplaatsen en vestigingen in de kleinste dorpen blijft stabiel, waarbij stuwende werkgelegenheid met ICT-toepassingen als aandeel in de Friese kennismaatschappij voorrang heeft. Gewenst resultaat: Er is een stroom van nieuwe vestigingen in de kleine dorpen en op het platteland van nieuwe bedrijfjes met stuwende werkgelegenheid.
10
65 ondernemers hebben middels de Europese en/of provinciale regelgeving steun ontvangen voor vestiging of uitbreiding van hun onderneming. Vrouwelijke en jonge ondernemers krijgen extra aandacht. Er is in beeld in hoeverre ICT bereikbaar is voor de kleine dorpen. Streekproducten Doel: De streekproductensector in Fryslân is versterkt, de producenten zijn innovatief en kunnen op eigen benen staan, streekproducten worden door een breed publiek gebruikt en gewaardeerd. In 2011 is Leeuwarden hoofdstad van de smaak. Er zijn 10 innovatieve projecten gesubsidieerd. Er is een organisatie ontstaan van betrokken producenten, die de Friese streekproductensector ook na het uitstappen van de provincie kan blijven stimuleren en aanjagen. Er is een forse reclamecampagne voor de promotie van streekproducten uitgevoerd. Het gebruik van streekproducten is met 10 % toegenomen t.o.v. 2009. Streekproducten worden door 20 zorginstellingen standaard gebruikt. Streekproducten worden door 50 restaurants standaard gebruikt.
Gewenst resultaat:
Visserijgemeenschappen Doel: De Friese visserijgemeenschappen zijn versterkt, door in te zetten op het bevorderen van de werkgelegenheid, het versterken van de concurrentiekracht van plaatselijke economieën en het versterken van de sociaal-culturele identiteit van vissersdorpen. Gewenst resultaat: Er zijn 10 projecten gesubsidieerd ter versterking van de economische concurrentiekracht en de werkgelegenheid. Er zijn 10 projecten gesubsidieerd die de sociaal-culturele identiteit versterken. Energie Doel: Gewenst resultaat:
Energie en duurzaamheid zijn vast onderdeel van nieuwe initiatieven die door dorps- en plattelandsbewoners worden ontwikkeld. 30 dorpen hebben een duurzaamheidteam Er zijn drie dorpen met een eigen energievoorziening, de ervaringen zijn gedeeld met belangstellenden. Er zijn drie dorpshuizen gebouwd die energieneutraal of leverend zijn, de ervaringen zijn gedeeld met andere belangstellenden. Er is één cradle-to-cradle dorpshuis ontwikkeld, de ervaring is gedeeld met andere belangstellenden. In 20 dorpsvisies zijn duurzaamheids- en energiebeperkingsdoelen opgenomen.
Beleven Ruimtelijke kwaliteit Doel: Gewenst resultaat:
Ruimtelijke kwaliteit vormt een vast onderdeel van visie- en projectontwikkeling in het landelijk gebied. In 20 dorpsvisies wordt expliciet aandacht geschonken aan de eigen identiteit van het dorp en de inpassing van het dorp in z'n omgeving. De opgestelde paragraaf ruimtelijke kwaliteit is leidraad bij herstructurering en ontwikkeling van het dorp.
11
Aandacht voor het platteland in alle beleidsthema's Doel: Gewenst resultaat: Bij het provinciaal beleid in de verschillende beleidprogramma's wordt het platteland als herkenbaar onderdeel meegenomen. In vijf relevante beleidsvelden zijn aantoonbaar specifieke plattelandsthema's opgenomen.
Algemeen Fan ûnderen op Doel: Gewenst resultaat: Leader Doel: Gewenst resultaat:
Het behouden en versterken van de leefbaarheid op het platteland door initiatieven op bovenlokale of regionale schaal te steunen. Er zijn 50 projecten, gericht op een van de genoemde thema's, ondersteund ter versterking van de leefbaarheid op het platteland. De Leader werkwijze heeft ontwikkelingen in de gebieden versterkt en de bottomup werkwijze is breed benut. Met behulp van de Leader werkwijze zijn in de zes Friese Leader gebieden 120 kleinschalige projecten tot stand gekomen. Het heeft ook geleid tot grotere projecten en is zodoende als kraamkamer voor projecten te benoemen.
Monitoring en evaluatie Doel: Inzicht in de prestatie die geleverd is, de multiplier op de financiële bijdrage van de provincie, het proces wat doorlopen is, de wijze van facilitering van het initiatief, leerpunten. Daarnaast zijn aanbevelingen geformuleerd naar diverse actoren, inclusief het beleid. Gewenst resultaat: Een monitoring - en evaluatiemethodiek is ontwikkeld. e Ieder 10 afgerekend project is twee jaar na afrekening geëvalueerd. PR en communicatie: Doel: Binnen Fryslân leren we van elkaar en naar buiten worden de Friese aanpak en resultaten onder de aandacht gebracht. Gewenst restultaat: Op de website is een interactieve projectenkaart beschikbaar. Projecten met interessante uitkomsten worden door persberichten breed onder de aandacht gebracht. Merk Fryslân en Fan Fryslân worden benut. Er zijn dorpsprofielen ontwikkeld. Jaarlijks is een plattelandsdag/-parlement gehouden. Gebiedsontwikkeling Doel: Gewenst resultaat: De `bestuurlijke en ambtelijke drukte' is afgenomen, leefbaarheid is opgenomen in gebiedsgerichte projecten. Er zijn een vijftal streekagenda's opgesteld met en voor grotere samenhangende gebieden. Er wordt meer samengewerkt met andere overheden en organisaties, zowel op het niveau van bestuur als van beleid, dienstverlening en van uitvoering.
12
5.
Financiële vertaling
benodigde midde- benodigde middelen pMJP-doel 25 len pMJP-doel 28 50.000 via productafspraken dw via wonen/sdv: pm isv en pmjp 50.000 700.000 1.000.000 150.000 wanneer Leader+ niet mogelijk blijkt, eveneens via evf eveneens via dzh
Financiële vertaling (NB: kosten op jaarbasis)
Wonen
krimp
dorpsvernieuwing Leven bereikbare voorzieningen dorpshuizen klein ondernemerschap streekproducten
Werken
visserijgemeenschappen energie
150.000 30.000
Beleven
ruimtelijke kwaliteit
via productafspraken dw
Algemeen
ruimte voor bovenlokale/regionale projecten van onderop, aansluitend op één van genoemde thema's proceskosten 100.000 projectkosten 650.000 Leader pm via gebieden monitoring en evaluatie pr 20.000 20.000 eveneens via andere beleidsterreinen
Algemeen
Aandacht platteland in andere beleidsthema's Gebiedsontwikkeling
50.000 50.000 2.020.000 6.060.000 1.000.000 3.000.000
Tot nu toe was er in het pMJP per jaar voor de doelen plattelandsbeleid (in thema G, doel 25 a (dorpshuizen), c.1 (lokale leefbaarheidsprojecten), c.2 (regionale leefbaarheidsprojecten) en d (projecten op provinciale schaal)) per jaar ca. 9 ton beschikbaar voor plattelandsbeleid en eveneens 9 ton voor dorpshuizen, in totaal jaarlijks 1,8 miljoen. M.i.v. 2010 is 3,3 miljoen gekort op deze doelen.
13
Het doel c.1 (lokale leefbaarheidsprojecten) vervalt op het moment dat deze Aginda Leefber Plattelân wordt vastgesteld en is daarom niet meer meegenomen in deze berekening. De provincie wil in de nieuwe beleidsperiode meer inzetten op de bovenlokale, regionale en provinciale schaal en denkt, om een robuust programma te kunnen neerzetten, daarvoor vrijwel dezelfde hoeveelheid middelen nodig te hebben als in de voorgaande periode. Op basis van bovenstaande berekening is voor leefbaarheid algemeen en dorpshuizen jaarlijks ca. 2 miljoen nodig, over drie jaar 6 miljoen. Voor de Visserijgemeenschappen geldt dat de benodigde middelen bedoeld zijn als cofinanciering bij het Europees Visserij Fonds As 4. Hiervoor is in drie jaar 1.073.332 nodig. De beheers- en uitvoeringskosten, een bedrag van maximaal 323.331 komt ten laste van de proceskosten pMJP. De projectkosten zijn maximaal 750.000. Een bedrag van 50.000 komt uit FYLG - plattelandbeleid. As 4 gaat over de duurzame ontwikkeling van visserijgemeenschappen. Dit beschouwen wij als een aparter categorie van het plattelandsbeleid. Verder is voorgesteld de meevaller Leader+ hiervoor in te zetten. Het gaat om een bedrag van 300.000. PS beslissen hierover. Wanneer dit niet mogelijk blijkt, zal dit bedrag eveneens uit FYLG - plattelandbeleid worden gehaald. De resterende 400.000 komt van andere overheden en uit andere provinciale middelen. Naar verwachting zal er eind 2010 in het pMJP voor doel 25 plattelandsbeleid, nog ruim 6 miljoen beschikbaar zijn. De micro-ondernemingen zijn onder doel 28 opgenomen in het pMJP. Hiervoor is eind 2010 naar verwachting nog ca. 3 miljoen beschikbaar. Daarnaast is er nog een klein bedrag aan POP-middelen beschikbaar. Wij verwachten dat deze middelen tot en met 2013 toereikend zullen zijn. In het kader van het Europese programma Interreg IV 2007 2013 wordt ondermeer een project uitgevoerd "Vital Rural Areas" in Noordoost Fryslân. Het gaat om vernieuwende ICT-toepassingen in relatie tot zorg, diensten en het behoud van voorzieningen. Financiële bronnen: EU RIJK POP 2007-2013 ILG EVF-as 4 20072013 Interreg 20072013 PROVINCIE GEMEENTEN OVERIGEN Noodzakelijke cofi- Cofinancier Eigen inbreng ondernenanciering op EU mers en vereniginen Rijks programgen/stichtingen ma's Fondsen Extra inzet eigen provinciale middeInbreng andere partners len
14
6.
6.1.
Onderbouwing van de agenda
Definities
Wat zijn dorpsgemeenschappen? Omschrijving Klasse aantal inwoners Aantal kernen (2008) Totaal aantal inwoners 2008 Aandeel in de Friese bevolking 2008 %
Kleine plattelandskern Middelgrote plattelandskern Grote plattelandskern Totaal platteland Grotere kern Grote kern Totaal Fryslân
15.000 -
224 118 52 394 19 4 417
46.929 108.904 130.309 286.142 164.383 192.956 643.481
7,3 16,9 20,3 44,5 25,5 30 100
Wat is het platteland? De dorpen en het bijbehorend buitengebied tot maximaal 5.000 inwoners, totaal zijn dat 394 kernen. In sommige gevallen rekken we dit op: 1. in verband met de werkingssfeer van bovenlokale/regionale projecten, die vaak een flink deel platteland met een soms iets grotere kern als werkingsgebied hebben. Hiervoor hebben wij de grens gesteld op 10.000 inwoners. 2. in verband met toekenning van Europese middelen, bijvoorbeeld uit het Plattelandsontwikkelingsprogramma (POP): dan gaat het om alle kernen met minder dan 30.000 inwoners. Leeuwarden, Drachten en Sneek vallen dan af. Wat is een dorpshuis ? Het is een gebouw voor een (of meerdere) dorpsgemeenschap(pen) - dat voor iedereen uit het dorp, ongeacht godsdienstige of politieke overtuiging, vrij en onbeperkt toegankelijk is ten behoeve van het verenigingsleven en sociaal-culturele activiteiten - waarbij de zeggenschap over en het gebruik van het gebouw alsook de programmering van activiteiten in handen zijn van vertegenwoordigers van het dorp - waarbij een rechtspersoon is gevormd die minimaal één keer per jaar verantwoording aflegt aan de dorpsgemeenschap en die bovenstaande punten in de statuten heeft opgenomen.
2
2
Hiermee worden dorps-, wijk- en buurtcentra uitgesloten als ze door een ondernemer of een stichting sociaalcultureel werk worden gerund. Daardoor vallen de wijk- en buurtcentra in grotere plaatsen buiten de boot, zoals bijvoorbeeld het Dielshûs in Wommels, de Skâns in Gorredijk en de Skalm in Stiens. Voor het runnen van deze dorpscentra wordt geen verantwoording afgelegd aan het dorp.
15
Wat is een leefbaar dorp? Een dorp is leefbaar wanneer sprake is van: - een gevarieerde bevolking - voldoende geschikte woningen - een bereikbaar voorzieningenniveau - voldoende bereikbare werkgelegenheid - een rijk gemeenschapsleven - grote organisatiekracht - voldoende aandacht van organisaties
6.2.
De staat van het Friese platteland ús waarglês
Het is niet eenvoudig om aan te geven wat een leefbaar dorp is. Het tegendeel is wel gemakkelijk in kaart te brengen. Een dorp is zeker niet leefbaar met enkel één soort inwoners die geen werk hebben, die geen gemeenschapsleven hebben, die in slecht onderhouden huizen wonen, ook buiten het dorp slecht bereikbare voorzieningen kennen, waar niemand zich inzet voor de gemeenschap en waar er niemand is die naar hen om kijkt. We gaan in deze strategie op zoek naar een meetbaar tegendeel: leefbare dorpen. Wij denken dat we uit moeten gaan van een gevarieerde bevolking, die qua leven, werken, wonen en beleven er goed voor staat omdat er interne organisatiekracht is en externe organisatiekracht. Niet alles hoeft in het dorp zelf aanwezig te zijn, de factor bereikbaarheid speelt een grote rol. De factoren die we steeds in beeld houden zijn: de dorpsbewoners zelf, hun wonen, hun werken, hun leven, hun beleven, hun organisatiekracht intern en extern (binnen een structuur van aandacht door organisaties en overheden) en bereikbaarheid. Het gaat bij dit begrip leefbaarheid om meetbare factoren: we noemen dit ons Waarglês, onze plattelandsbarometer. In de kaarten, opgenomen in het Plattelandsrapport, is een nulmeting per dorp opgenomen. Hieronder geven we een samenvatting per categorie. De dorpsbewoners 44% van de Friezen woont in de 394 kleinere kernen, 56% in de 23 grotere kernen. We zijn voor de 394 kernen nagegaan hoe de bevolking zich ontwikkelt. We gebruiken hiervoor twee indicatoren: de ontwikkeling in het aantal inwoners over de periode 20002008 en de mate van vergrijzing, per 1 januari 2008. We hebben per dorp aangegeven of er sprake is van krimp ( 0,2% per jaar) en hoe de ontwikkeling is ten aanzien van jong en oud. Indicator is het aandeel 65+ in de totale bevolking per 1 januari 2008. We maken een verdeling in drieën: vergrijsd (> 16%), matig vergrijsd (12-16%), niet vergrijsd (500 1500 5000 15000 Aantal dorpen 224 118 52 19 4 0,2 % (groei) 34 27 19 6 0 77 48 22 12 4 163
Eindtotaal 417 168 86 Uit de tabel - krimp - blijkt dat vele van de kleinste dorpen in inwonertal dalen.
16
Vergrijzing Aantal 500 1500 5000 15000
Aantal dorpen
> 16% (vergrijzing) 12-16 % (matig ver-
Eindtotaal 417 175 205 37 Uit de tabel - vergrijzing - blijkt dat de dorpen tot 1.500 inwoners relatief veel inwoners boven de 65 jaar tellen. Hun leven Bij de factor leven zijn we voor elk dorp nagegaan in hoeverre ze compleet zijn qua voorzieningen. We werken met zeven indicatoren: is er een basisschool, een supermarkt, een huisarts, een dorpshuis (in het eigen dorp of samen met een ander dorp), een bank en postkantoor, een openbaar vervoer(smogelijkheid met frequentie) en een woonzorgvoorziening voor de doelgroep ouderen of gehandicapten. Hiermee hebben we aansluiting gezocht bij het Streekplan. De eerste vier indicatoren zijn gehanteerd in het Streekplan bij het definiëren van "complete" dorpen. We hebben ervoor gekozen drie aanvullende indicatoren toe te voegen, die wij ook relevant vinden. Ook hier een verdeling in drieën, is het een compleet dorp (heeft 6 of 7 van de 7 voorzieningen), een niet compleet dorp (heeft 3-5 van de 7 voorzieningen) of een dorp met beperkte voorzieningen (heeft 0-2 van de 7 voorzieningen). Voorzieningen Aantal Aantal dorpen 500 1500 5000 15000 224 118 52 19 4 0 2 voorzienin3 5 voorzieningen 6 of 7 voorzieningen (beperkt) (niet compleet) gen (compleet) 165 59 0 23 78 17 1 19 32 0 1 18 0 0 4
Eindtotaal 189 157 71 417 Uit de tabel blijkt dat het aantal voorzieningen in dorpen met een hoger inwonertal, groter is. Toch tellen ook ruim 25% van de dorpen tot 500 inwoners nog 3-5 voorzieningen. Niet alle voorzieningen hoeven in het eigen dorp te zijn: we zijn ook nagegaan hoe ver de afstand is van een dorp naar het dichtstbijzijnde complete dorp (categorie uit het streekplan), een regionaal centrum of stad. Vrijwel alle kleine kernen liggen op een afstand van maximaal 15 autominuten tot het dichtst bijgelegen regionaal of stedelijke centrum. Kernen in Zuidwest en Zuidoost scoren slechter, enige tientallen liggen op meer dan 25 autominuten van een stedelijk centrum. Dit is een belangrijk gegeven omdat in de steden de ziekenhuizen gevestigd zijn. Hierbij moet bedacht worden dat niet iedereen over vervoer per auto beschikt. De openbaar vervoersfunctie hebben we nog niet in beeld. Hun werken Bij de factor werken zijn we nagegaan hoeveel bedrijfsvestigingen en arbeidsplaatsen er zijn in de dorpen. Daarnaast is de mate van werkloosheid een indicator. Deze gegevens zijn echter niet op dorpsniveau beschikbaar. Van oudsher is er in Fryslân veel pendel, het gaat om bereikbaar werk.
17
De ontwikkeling rond werkgelegenheid over de gehele periode 2000-2008 is onderverdeeld in: groei ( > 15%), lichte groei (0,0 15%) of afname( 500 1500 5000 15000 4 0 > 15 % (groei) 20 22 17 10 1 132 64 28 7 3
Eindtotaal 417 113 70 234 Uit de tabel blijkt dat in meer dan de helft van de kleinste kernen, tot 500 inwoners, de werkgelegenheid is gegroeid. Hun wonen Bij wonen gaat het om een goede woningvoorraad. Als indicator hebben we benoemd de ontwikkeling in de woningvoorraad over de periode 2000-2008. We hebben nagegaan of de woningvoorraad stabiel is ( 0,5% per jaar). Woningvoorraad Aantal 500 1500 5000 15000 Aantal dorpen 224 118 52 19 4 0,5 % (groeiend) 53 55 37 17 3
Eindtotaal 141 111 165 417 Uit de tabel blijkt dat de groei van de woningvoorraad met name in de grotere kernen plaats vindt. Hun beleven Bij beleven gaat het wat ons betreft om de mate waarin het dorp een actieve gemeenschap vormt. Wij hebben daarvoor de volgende indicatoren benoemd: is er een vereniging van dorpsbelang, een medium zoals een dorpskrant of een website, een dorpsvisie, een ondernemersvereniging, een sportvereniging, een recreatieve vereniging, een culturele vereniging, een cultuurhistorische vereniging, een kerk, een dorpsfeest of merkevereniging. Een ander factor van beleven is de zorg voor de omgeving, de zorg voor het landschap om de dorpen. Beide factoren moeten we nog onderzoeken. Hun organisatiekracht Hierbij gaat het om het organiserend vermogen van de dorpen zelf. Leefbaarheid, zo blijkt uit de interviews die gehouden zijn naar aanleiding van de besteding van provinciale subsidies plattelandsbeleid in de afgelopen jaren, is voor de dorpsbewoners gewoon "samen dingen doen". Een aanwijzing is het aantal projecten dat in een dorp plaats vindt. Voor de door de provincie gesubsidieerde projecten plattelandsbeleid is dat op kaart beschikbaar. Er vinden echter tal van projecten in dorpen plaats zonder provinciale subsidie. We kunnen nu nog geen uitspraken doen over de mate waarin dorpen actief zijn. Daarnaast geeft het aantal vrijwilligers dat actief is een indicatie van de organisatiekracht. Voor Fryslân hebben we dit in beeld door de vrijwilligersenquête 2005. Toen waren er bij een kleine 7.000 organisaties (de respondenten uit de enquête) bijna 144.000 vrijwilligers actief. Ook op dit terrein is nader onderzoek nodig, o.a. verdeeld over de kernen, om uitspraken te kunnen doen over de organisatiekracht.
18
Hun wurkfermidden Naast het eigen organiserend vermogen is het organiserend vermogen binnen Fryslân voor de dorpen van groot belang. Elk dorp ligt in een gemeente, kent een woningbouwcoöperatie, heeft toegang tot de steunfunctie Doarpswurk, tot Plattelânsprojecten en fondsen voor het uitvoeren van de initiatieven op het dorp. We noemen dit het wurkfermidden, dat goed moet werken. We moeten aandacht schenken aan de verdere ontwikkeling van de dorpen met een goede taakverdeling, zonder bestuurlijke drukte. Indicatoren zijn: heeft de gemeente een dorpencoördinator, een dorpen- en dorpshuizenbeleid, de woningbouwvereniging een leefbaarheidmakelaar en dorpenprogramma, de provincie een gebiedsagenda, afgestemd met gemeenten. Deze gegevens worden momenteel verzameld.
6.3.
Trends vertaald
In het plattelandsrapport hebben we wetenschappers, visionairs, beleidsambtenaren (ook van enkele andere provincies), gebiedsplatforms en ondernemers aan het woord gelaten. Daaruit komt een diffuus beeld met enkele vaste gegevenheden. We geven per onderdeel een korte beschrijving wat deze ontwikkelingen tussen nu en 2020 zouden kunnen zijn. De dorpsbewoners Het aantal mensen dat in de dorpen woont gaat in de komende periode achteruit. Er is een trek naar de stad. In de dorpen zullen steeds minder mensen per huis wonen. De inwoners van de dorpen zullen deels van oudsher afkomstig uit het dorp zijn, deels zullen mensen een deel van hun leven in de dorpen wonen. Dan gaat het vooral ook om mensen met jonge kinderen die de rust van het dorp voor de opvoeding van hun kinderen belangrijk vinden. Deze dorpsbewoners hebben een hogere opleiding dan de huidige generatie op de dorpen. Jongeren zullen de dorpen blijven verlaten, zij die blijven zijn deels jongeren met weinig vooruitzichten. We signaleren dat er meer aandacht komt om jongeren aan het platteland te binden. Jongeren kunnen een bijdrage leveren aan de lokale gemeenschap. Omdat relaties tussen mensen veranderen zullen steeds meer moeders met kinderen op de dorpen wonen. Door de krimp zullen ouderen die het huis willen inruilen voor een oudedagsvoorziening hun huis minder goed kwijt kunnen. Hun leven Het leven van de dorpsbewoners gaat steeds meer lijken op dat van elke wereldburger. Het beeldscherm wordt belangrijker. Men zit op internet, werkt met mobiele telefoons voor contact met een ieder. Echter sommige dorpsbewoners zullen daar niet aan mee kunnen doen. De auto zal een belangrijk vervoersmiddel blijven voor de dorpsbewoners. De prijsontwikkeling van brandstoffen kan een belangrijke factor vormen om wel/niet in dorpen te (blijven) wonen. Voor voorzieningen is men nu bereid om naar een compleet dorp of regionaal centrum te gaan op een acceptabele afstand. Op het dorp zelf heeft men wel een dorpshuis nodig als ontmoetingsplek, ook een ontmoetingsplek buiten (trapveld) is belangrijk. De school in het eigen dorp wordt niet vanzelfsprekend gekozen. Kinderopvang in andere dorpen kan ouders doen kiezen om hun kinderen naar andere scholen te laten gaan. De kwaliteit van de scholen wordt een factor: ouders sturen hun kinderen naar de beste scholen. De binding aan het dorp wordt kleiner, het dorp is er primair als woonomgeving, deels als sociale structuur, maar sociale contacten zoekt men waar men wil. Hun werken De arbeidsparticipatie van vrouwen zal verder toenemen. Veel middelgrote dorpen worden woondorpen, werken doet men in de grotere centra. De werkgelegenheid in de kleinere plaatsen is nu in evenwicht met het aantal inwoners. Er is een constante stroom van kleine nieuwe bedrijfjes van mensen die - met hun kinderen - graag op een dorp willen wonen. Omdat de bereikbaarheid met ICT verbetert, kan men kiezen voor een woon- èn werkomgeving in plaats van een werkomgeving. Ondernemers die zich richten op één dorp zullen het steeds moeilijker krijgen. Ondernemers die iets speciaals te bieden hebben voor een grotere regio zullen kunnen floreren. Samenwerking tussen ondernemers wordt belangrijker. Streekproducten zullen gelet op de tendens tot lokale voedselproductie en voedselzekerheid een vlucht nemen. De agrarische sector wordt breed en divers en verleent maatschappelijke diensten, bijvoorbeeld in de zorgsector, kinderopvang en de natuur. Daardoor kunnen met name vrouwen aan de slag. Sommige boerenbedrijven ontwikkelen zich tot een multifunctionele plattelandsonderneming, waar de agrarische tak maar beperkt van omvang is.
19
Hun wonen De woningvoorraad in de dorpen zal door vergrijzing en krimp niet meer toegesneden zijn op de bevolking. Voldoende kwaliteit en energiezuinigheid van de bestaande woningvoorraad, zowel in huur als particuliere sector verdient aandacht. Hun beleven De dorpsbewoners zullen eenzelfde manier van beleven hebben als alle wereldburgers. Ze gaan naar de musical in Utrecht. Ook op de dorpen bestaat het fenomeen van de achterbankkinderen: de kinderen worden naar de sportvereniging, naar de muziekschool gebracht. Binnen het dorp wordt het steeds moeilijker om toneelverenigingen, muziekverenigingen in stand te houden. Daar staat tegenover dat andere eenmalige activiteiten georganiseerd worden zoals marktjes, Iepenloftspullen. Dorpsbewoners wonen graag op het platteland, het buitengebied (boerenland en natuur) wordt minder toegankelijk, medegebruik door wandelommetjes te creëren wordt belangrijk. Hun organisatiekracht De Friese dorpsgemeenschappen zijn erg actief, vrijwilligerswerk is een stevig fundament voor de organisatiekracht van de dorpen. Omdat veel dorpsbewoners juist met grote nadruk voor het wonen op een dorp kiezen, zullen zij zich inzetten voor de dorpsgemeenschap. Het gaat hen immers om het wonen in een kleine gemeenschap. Een deel van de bewoners zal echter alleen voor de omgeving en de rust komen. De dorpsbewoners zorgen voor goede informatievoorziening door bv. een website in stand te houden. Men onderneemt actie om een dorpshuis vernieuwd te krijgen, men laat zich uitdagen om minder energie te gebruiken. Hun wurkfermidden Het wurkfermidden zal belangrijk veranderen. Er zullen grotere gemeenten komen die minder geld om handen hebben en qua bestuurscentrum verder weg zitten. De gemeenten zullen echter met nadruk juist de verbinding zoeken met het georganiseerde dorp. Dorpsbelangen zullen zelf meer kunnen beslissen binnen afgesproken kaders met de gemeenten. De dorpencoördinator wordt een belangrijke schakel tussen gemeente en dorp. Datzelfde geldt ook voor de leefbaarheidmakelaars bij woningbouwcorporaties.
6.4.
De wrâld om ús hinne feroaret
Trendbreuk, van kwantiteit naar kwaliteit We leven in een tijd van trendbreuken. Ook de dorpen zullen daarvan de invloed ondervinden en mee moeten bewegen. We moeten af van bestaande reflexen bij problemen die optreden zoals: de school verdwijnt, we moeten bijbouwen. Ons dorpshuis wordt te duur, dus we beperken de openingstijden.. Onze gemeente krimpt niet, dus wij bouwen voorzieningen. We moeten ons verder ontwikkelen, dus we bouwen ook als dat ons landschap verrommelt. De komende decennia zullen we met minder mensen de ontwikkeling moeten dragen. Dat moet in een dicht bevolkt land mogelijk zijn, maar zal betekenen dat we omslagen in ons denken moeten maken. Oplossen van problemen die we hebben, geen problemen meer toevoegen, van problemen proberen kansen te maken. Omgevingsfactoren en dorpen (planet) De fossiele energiebronnen raken op, het klimaat verandert. Wanneer 45% van de Friese inwoners in de dorpen woont zullen zij hun aandeel moeten leveren in de teruggang van de energiebehoefte, met name omdat het autogebruik groot is op het platteland. Op het platteland is er ruimte voor energieopwekking. De zorg voor instandhouding van het landschap, de natuur, de kwaliteit van de leefomgeving wordt groter. Globalisering en interesse in het lokale gaan hand in hand. De Friezen doen mee in het wereldgebeuren, maar het Frysk eigene moet gehoed worden. Regio's worden belangrijker in Europa dan de nationale staten, elke regio moet zich onderscheiden en een eigen imago opbouwen waarmee toeristen getrokken kunnen worden. Sociale factoren en dorpen (people) De bevolking krimpt, waarbij meer ouderen afhankelijk worden van werk door jongeren. De zorgsector zal een groot aantal mensen nodig hebben, ander werk zal uit Nederland verdwijnen. De particulier opgebouwde financiële buffers door verwachte waardestijging van woningen komen sterk onder druk te staan. De ouderen hebben meer geld om handen dan de jongeren. Tweeverdienerschap is noodzakelijk en uit-
20
gangspunt voor de jongeren. Daarbij is deeltijdwerk van hoogopgeleide vrouwen een blijvend fenomeen. De verzorging van de wieg tot het graf in de verzorgingsstaat wordt los gelaten, een ieder zal zijn steentje bij moeten dragen aan de maatschappij. Economische factoren en dorpen (profit) De economie, de verdienkracht op het platteland verandert. Was lange tijd de landbouw een dragende factor, we gaan naar een kenniseconomie en een verzorgingseconomie. ICT zal een belangrijke voorwaarde worden om economische activiteiten op het platteland te ontwikkelen. Zorg kan steeds meer op het platteland gestalte krijgen. Zzp-ers, eigengereide kleine ondernemers worden belangrijk op het platteland. Recreatie binnen Fryslân als sterk merk is een uitdaging. Dorpsharten worden hotelletjes in een eigen Frysk concept: "libje efkes mei ús mei"! Boerderijen worden bewaard als kathedralen van het landschap, bijgebouwen worden afgebroken om verrommeling tegen te gaan. Bestuurlijke factoren en dorpen Overheden hebben minder geld om handen en geven minder subsidies voor initiatieven van dorpen. Het zal meer gaan om de kwaliteit van leven en werken op het platteland en het meebewegen met trends zoals krimp en vergrijzing. De planning van kwantiteit naar de planning van kwaliteit. De maatschappij is de afgelopen decennia verjuridificeerd, voor elk probleem een nieuwe regel, waardoor strenge eisen worden gesteld aan initiatieven, voordat er iets van de grond komt, worden alle factoren verkend. De roep om minder regels, meer zelfredzaamheid wordt steeds groter. Invoering van het persoonsgebonden budget voor de zorg is een goed voorbeeld hiervan. Dit schept mogelijkheden voor het platteland om kleinere bedrijven te openen. Grotere gemeenten zullen meer overlaten aan dorpsgemeenschappen. Andere vormen van democratische participatie zullen hun weg moeten vinden, waar nu de inwoners minder naar de stembus gaan. Vanuit Europa wordt doorgegaan met het stimuleren van ontwikkelingen, waarbij basisparticipatie van burgers in Local Action Groups uitgangspunt is. Een manier van werken aan plattelandsontwikkeling die prima bij Fryslân past. De opbouw van het openbaar bestuur zal veranderen. Grotere gemeenten, grotere provincies, die meer uitvoerende taken overnemen van het landsbestuur lijken mogelijk. De taakverdeling tussen overheden wordt stringenter omdat er minder geld beschikbaar is. In Fryslân komt samenwerking tussen provincie en gemeenten als eerste ontwikkeling naar voren. De provincie is aanvullend aan de gemeente en treedt niet in het werkveld van de gemeente. Bovenlokale vraagstukken van verdeling, duiden van ontwikkelingen, zorgen voor soepel lopende schakels in de basiszorg behoren nog tot de provinciale bevoegdheid.
21
---- --
Provincie Friesland