âMigratie is motor voor innovatieâ
De geschiedenis van de migratie kan ons veel leren, meent hoogleraar
Sociale geschiedenis Leo Lucassen. Bijvoorbeeld dat migratie aan de
basis staat van veel innovaties. Op 15 oktober wordt het boek Migration
history in world history gepresenteerd, een vrucht van internationale
samenwerking.
Migratie, waar hebben we het dan eigenlijk over?
Lucassen: 'Hoe lang moet iemand ergens blijven om migrant genoemd te
kunnen worden?'
Lucassen: 'Hoe lang moet iemand ergens blijven om migrant genoemd te
kunnen worden?'
Lucassen: âIk begin er altijd mee mijn studenten te vragen wat zij
onder migratie verstaan en daar komen heel veel verschillende
antwoorden op. Sommige vinden dat je toch wel echt de nationale grens
over moet, andere menen dat alleen intercontinentale migratie telt. En
weer andere beperken zich tot migranten die cultureel anders zijn of
als problematisch worden beschouwd, zoals Marokkanen en Antillianen.
Het blijft een interessante vraag. Hoe lang moet iemand ergens blijven
om migrant genoemd te kunnen worden? Ben je geen migrant meer als je op
je oude dag naar je vaderland terugkeert of toch wel? Zijn slaven
migranten? En hoe zit het met vluchtelingen? Om te begrijpen welke
overeenkomsten en verschillen er tussen verschillende typen migratie
zijn te constateren, moet je de definitie niet op voorhand al gaan
inperken. Dat levert vaak verassende parallellen en inzichten op, zoals
Afrikaanse bootvluchtelingen die vaak om dezelfde redenen en binnen
dezelfde gezins-context migreren als Franse jongeren die van het
platteland naar Parijs trokken.â
U hebt, met collegaâs van het Internationaal? Instituut voor Sociale
Geschiedenis, en van een Engelse en een Franse universiteit tien jaar geleden
het initiatief genomen voor âSetting the Agenda for a Long-term World
Migration History.â Waarom was dat?
Lucassen: âHet beeld bestond dat migratie pas sinds twee eeuwen, mede
door de industriële revolutie, op grote schaal plaatsvindt en dan
vooral van Europa naar Noord-Amerika. Daar gaat ook negentig procent
van de wetenschappelijke literatuur over, met een sterke nadruk op
arbeidsmigratie. Wij vonden dat een eenzijdige blik en meenden dat er
fundamenteler nagedacht kon worden over de rollen en de functie van
migratie in de same nleving. We hebben toen over de hele wereld
wetenschappers benaderd die zich niet primair met migratie bezighielden
maar er door hun expertise van bepaalde niet-Europese gebieden en
periodes wel veel kennis over hadden. We wilden een nieuwe manier van
kijken naar migratie ontwikkelen, verder teruggaan in de geschiedenis,
maar ook andere delen van de wereld er systematisch bij betrekken. Door
kennis op deze manier te mobiliseren zijn we in staat geweest om drie
kleine conferenties te organiseren , een in 2005, een in 2008, en een
dit jaar. De bundel Migration history in world history is de vrucht van
de eerste conferentie. Die stond in het teken van de verbreding van het
thema, in de tijd â het boek gaat tot 80.000 jaar terug - en ook wat
betreft disciplinaire benadering. Er staan bijdragen in vanuit de
geschiedenis, de biologie, genetica, archeologie, de linguïstiek en de
antropologie. De tweede conferentie spitste zich toe op het
vestigingsproces en een kortere periode, ongeveer vanaf het moment dat
steden ontstaan in Mesopotamië, vanaf circa 6000 v. Chr. Het boek
daarover is bijna klaar. De derde conferentie ging over de beweging,
het migreren op zich.â
En heeft dit alles tot nieuwe inzichten geleid?
Lucassen: âMigratie leidt vaak tot innovatie, zeker als mensen
taalkundige en culturele grenzen overschrijden. Door intercultureel
contact ontstaan nieuwe ideeën. De fenomenale economische en culturele
bloei in de Nederlandse Gouden Eeuw hangt onmiskenbaar samen met
toegenomen migratie. Het basisidee is dat mensen vanaf het moment dat
ze zich vanuit Afrika over de rest van de wereld verspreid hebben, zoân
60.000 jaar geleden, in isolatie heel verschillende culturen hebben
ontwikkeld. Taal speelt daarbij een belangrijke rol. Wanneer migranten
in contact komen met andere culturen en zich de nieuwe taal eigen
maken, komen ze ook in aanraking met andere ideeën, technologieën en
wereldbeelden. Met als gevolg het ontstaan van nieuwe ideeën en
ontwikkelingen. Door de intensivering van contacten tussen culturen via
migratie is er vanaf circa 1000 voor Chr. een proces van convergentie
opgetreden, waardoor de wereld langzaam maar zeker weer meer homogeen
is geworden. Neem alleen al de rol van de Engelse taal, van
wereldreligies en de Westerse consumptiecultuur.â
Is dit een boodschap voor onze huidige samenleving?
'De nadruk lag te lang op migratie vanuit Europa naar Amerika'
'De nadruk lag te lang op migratie vanuit Europa naar Amerika'
Lucassen: âIk denk het wel. Kennis van de geschiedenis helpt om het nu
te begrijpen. We moeten af van het denken over migranten in termen van
slachtoffers en bedreiging. Iemand als Bernard Wientjes, voorzitter van
de werkgeversorganisatie VNO-NCW ziet dat ook. India heeft knappe
koppen die graag elders willen gaan werken en Nederland moet in dat
opzicht concurreren met andere geïndustrialiseerde landen. Als je het
deze migranten juridisch erg moeilijk maakt of het imago hebt van een
sterk naar binnen kijkend nationalistisch land, wat de afgelopen jaren
zo is, dan is dat op den duur schadelijk voor de samenleving.â
âAls het gaat om het publieke debat, moeten wetenschappers zich wel
goed realiseren wat hun rol is. Ze moeten zich niet mengen in het koor
van meningen maar zich beperken tot het wetenschappelijk onderbouwde
relaas. En zich zeker niet onnodig zwak maken door de indruk te wekken
dat ze er een politiek punt door willen drukken, dat kan bedreigend
zijn voor de legitimiteit van de wetenschap.â
Beïnvloeden de nieuwe, snelle communicatiemiddelen de migratie op enigerlei
wijze?
Vrouwelijk migranten uit alle windstreken.
Vrouwelijk migranten uit alle windstreken.
Lucassen: âWaar het integratie betreft, zijn daar wel aanwijzingen
voor. Door internet, goedkope vluchten en skype kunnen migranten
makkelijker in contact blijven met de cultuur in het land van herkomst,
dan wel met groepsgenoten in andere delen van de wereld. Een fenomeen
dat we kennen als transnationalisme. Of dat op de langere duur het
integratieproces inderdaad zal veranderen, staat echter nog te bezien.
Dat er nieuwe mogelijkheden zijn, betekent nog niet per se dat
migranten, en met name hun kinderen en kleinkinderen, die ook intensief
zullen gebruiken. Een Marokkaan kàn zijn oma elke dag bellen, maar
doet hij dat ook? En hoe lang blijft hij het volhouden?â
Voelt u zich een migrant, u bent uit Limburg naar Leiden gekomen?
Lucassen: âHet is goed mogelijk bepaalde kenmerken van migratie aan
deze geografische verplaatsing te onderscheiden. Zo ben ik van een
klein dorp naar de stad gegaan, wat een culturele overgang was als
gevolg van die geografische verplaatsing en ben ik tegelijkertijd in
plaats van overwegend dialect, overwegend ABN gaan spreken. Dat is een
taalkundige overgang. Maar door de nationale homogenisering die
natiestaten de afgelopen anderhalve eeuw hebben ondergaan, met name via
het onderwijs, zijn de verschillen natuurlijk kleiner dan wanneer je
uit Afrika of Azië hierheen komt of omgekeerd. Niettemin noemt men mij
op mijn handbalvereniging, waar ik al dertig jaar sport, nog steeds de
Limburger. Patrick Manning, die meeschreef aan Migration history in
world history, noemt migratie als de mijne home community migration, te
onderscheiden van de cross-community migration die de motor van veel
veranderingen is.â
Leo Lucassen is een van de trekkers van het Leidse profileringsgebied
âGlobal interactions of people, cultures and power, dat twee
zwaartepunten heeft: migratie en global heritage.
Universiteit Leiden