ChristenUnie
Rouvoet in reactie op Halsema: politici moeten niet treden in invulling
grondrechten
vrijdag 15 oktober 2010 13:05 `Spreken over godsdienstvrijheid is als
het betreden van een smal, met prikkeldraad omzoomd pad. Je spreekt
over andermans diepste overtuiging: boosheid ligt op de loer en
ergernissen hopen zich snel op.' Zo begon Femke Halsema haar toespraak
tijdens het congres `Godsdienstvrijheid of vrij van godsdienst?' van
GroenLinks.
Zij zette in met de opmerking dat de vrijheid van godsdienst en
levensovertuiging een individueel recht is dat bescherming verdient.
Iedereen mag geloven wat hij of zij wil. Woorden die mij uit het hart
gegrepen zijn. Het verdient waardering dat een politica van een zich
bewust als seculier presenterende politieke partij dit recht op deze
wijze markeert.
Compassie
Femke Halsema spreekt met compassie over moslimvrouwen die in de
huiselijke kring vernederingen ondergaan en over een 13-jarig
moslimmeisje dat onder dwang bepaalde keuzes maakt, zoals het dragen
van een hoofddoek. Deze gedrevenheid om dwang en vernedering tegen te
gaan doet sympathiek aan.
We moeten niet willen zwijgen over de zwarte kant van de islam. Grote
delen van de islam hebben nog altijd onoverkomelijke bezwaren tegen de
meest fundamentele politieke en religieuze vrijheden. Het islamitische
verbod op geloofsafval is daar een voorbeeld van. En dat is geen
constatering waar we ons bij neer mogen leggen, maar vraagt om dialoog,
debat en soms zelfs confrontatie.
Ik ben het ook met Halsema eens dat in een open en plurale samenleving
religies en levensovertuigingen bekritiseerd mogen worden: zij zijn
niet boven kritiek verheven als hun oorsprong religieus is.
Religiekritiek is dus mogelijk. Discussie en kritiek komen overigens
niet alleen `van buiten', maar vinden ook volop plaats binnen de
verschillende geloofsgemeenschappen.
Mijn moeite met het betoog van Halsema zit in de manier waarop zij de
grondrechten inzet in haar strijd tegen wat in haar ogen moet worden
beschouwd als `dwang en vernedering'. Die kanteling in de toespraak
wordt scherp gemarkeerd waar Halsema aangeeft dat zij respecteert `dat
mensen samen, in de uitleg van hun geloof, tot gedragsvoorschriften en
leefregels komen, waaraan zij zich - in vrijheid, zeg ik met nadruk -
willen houden'. Zij vindt het zelfs haar plicht deze fundamentele
vrijheid van mensen te verdedigen.
Recht
Vervolgens verbindt zij daar een `maar' aan: vanuit de gedachte dat
godsdienstvrijheid een individueel recht is, mag zij `er niet toe
leiden dat gelovigen worden bekneld in hun levensstijl of in hun
hoogstpersoonlijke wijze van geloven'.
In de aankondiging van het congres werd dit punt als volgt geagendeerd:
`Wat zijn vruchtbare strategieën voor emancipatie en persoonlijke
ontwikkeling, gegeven de spanningsverhouding tussen religieuze
tradities en vrijzinnigheid? Moeten overheden hierin neutraal of
normatief optreden? Heeft de individuele godsdienstvrijheid voorrang
boven de collectieve godsdienstvrijheid?'
De vraag moet gesteld worden of deze benadering zich wel verdraagt met
het karakter van de in de Grondwet verankerde vrijheden? Hier liggen
enkele zeer wezenlijke en principiële vragen, waaraan Halsema te
gemakkelijk voorbijgaat.
Afbakenen
Grondrechten hebben eerst en vooral als functie om het privédomein van
de burger ten opzichte van de overheid of de staat af te bakenen. Zij
zijn in de Grondwet ook per definitie individueel geformuleerd als
individuele rechten (`Een ieder heeft het recht...'). Tegelijk is er
bij de invulling van de grondwettelijke vrijheden wel degelijk ruimte
voor een collectieve beleving. Heel duidelijk komt dat tot uitdrukking
in het recht van vereniging en vergadering: dat komt aan `een ieder'
individueel toe, maar het heeft ons wel politieke partijen gebracht,
waarin vervolgens vanuit het collectief uitgangspunten en politieke
doelstellingen worden geformuleerd, die tot op zekere hoogte maatgevend
zijn voor de leden, althans de vertegenwoordigers van de partijen.
Vrij
Zij zijn intussen volledig vrij zich daar wel of niet aan te binden,
maar als zij dat eenmaal gedaan hebben, ligt het niet voor de hand dat
de overheid zich daar om wat voor reden ook mee inlaat.
Dat ligt voor de godsdienstvrijheid niet anders. Artikel 6 van de
Grondwet zegt: `Ieder heeft het recht zijn godsdienst of
levensovertuiging, individueel of in gemeenschap met anderen, vrij te
belijden, behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.' Ook
bijvoorbeeld artikel 18 van de Universele Verklaring van de Rechten van
de Mens is daarover heel helder.
Het is dus op zijn minst problematisch als Halsema meent dat zij zich
ertegen moet verzetten dat binnen geloofsgemeenschappen (of specifiek:
in de islam) voorschriften en leefregels aan mensen worden opgelegd.
Dat mag voor haar voortvloeien uit het streven naar emancipatie, maar
is het niet eerst en vooral aan de leden van de betreffende
gemeenschappen om te bepalen of zij zich aan een geloofsleer of aan
bepaalde vormen van geestelijk gezag willen onderwerpen? Dat is toch
niet aan politici of politieke partijen? Waar haalt een politica het
recht vandaan om te stellen dat godsdienst niet vrij is als deze
gepaard gaat met een groot aantal leefregels en voorschriften die
moeten worden nageleefd?
Als een hoofddoek voor een meisje van 13 jaar problematisch is, is een
keppeltje of een besnijdenis dat dan ook voor een Joods jongetje? Of
een kind van christelijke ouders dat wordt gevraagd iedere zondag mee
te gaan naar de kerk? Wie zou moeten bepalen wanneer er sprake is van
vernedering of dwang? Volgens mij zou Halsema als direct betrokkene,
als buurvrouw of als familielid, dat kunnen bepalen, maar niet als
politica.
Het argument van emancipatie, hoe legitiem ook als doelstelling van
politieke partijen of van overheidsbeleid, is onvoldoende legitimatie
om vanuit het politieke domein te interveniëren in het door de
grondrechten afgebakende privédomein.
SGP
Dat kwam duidelijk aan het licht toen tijdens het debat de casus van de
SGP werd opgevoerd: het zit Halsema en andere progressieve politici
dwars dat er kennelijk vrouwen zijn die zich een verbod op actieve
politieke participatie laten welgevallen. Om die reden verzetten zij
zich ertegen, want dat is in hun ogen in strijd met een ander
grondrecht, te weten het recht op gelijke behandeling. Dat de
betreffende vrouwen daar zelf helemaal niet mee zitten in hun
gebruikmaking van hun individuele grondrecht van vereniging en
vergadering, lijkt daarbij niet relevant.
Halsema geeft hiermee blijk van een instrumentele visie op
grondrechten: inbreuken op juridische vrijheden kunnen deel uitmaken
van een strategie gericht op andere doelen, zoals emancipatie.
Ik stel daar een constitutionele visie op grondrechten tegenover:
grondrechten zijn bedoeld om de politiek en de overheid op afstand van
het privédomein te houden; de uitoefening en invulling ervan is aan de
mensen zelf, uiteraard `behoudens ieders verantwoordelijkheid voor de
wet'.
De strategie van emancipatie en bevrijding van Halsema en GroenLinks is
in wezen vatbaar voor dezelfde kritiek als de benadering van Geert
Wilders en de PVV van de islam: gelovige moslims, christenen en
SGP-vrouwen moeten bevrijd worden van onderdrukkende
geloofsvoorschriften, leefregels en ideologieën. Mijn boodschap aan
beiden is dan ook: de scheiding van kerk en staat werkt niet één, maar
twee kanten op.
André Rouvoet was coreferaat op het GroenLinks-congres over
godsdienstvrijheid. In de Volkskrant van vrijdag 15 oktober 2010 is
deze bijdrage opgenomen.
André Rouvoet