âJapanâ â het andere verhaal
Hoogleraren, medewerkers en studenten van de opleiding Japanse taal en
cultuur van de Universiteit Leiden worden sinds de ramp in Japan
regelmatig door de media gevraagd hun mening te geven over de
gebeurtenissen. Ivo Smits en Kasia Cwiertka, hoogleraren Japans, laten
hun licht schijnen over de beeldvorming in de media.
Beeldvorming als bedreiging
Japan is getroffen door de zwaarste ramp in haar naoorlogse
geschiedenis: een combinatie van een zeer zware aardbeving, een enorme
tsunami en grote problemen rondom een reeks kernreactoren. Ironisch
genoeg wordt Japan ook door een ander probleem bedreigd: de
beeldvorming van Japanners en hun cultuur zoals die in de laatste dagen
door de media is neergezet.
âDe Japannerâ
Tenminste twee misvattingen vallen op in de berichtgeving: (1) dat alle
Japanners hetzelfde zijn, of dat er âéén volksaardâ bestaat, en (2)
dat iedereen in de wereld zou moeten reageren zoals âde Nederlanderâ.
Men valt opvallend vaak terug op aannames die teruggaan op lang
achterhaalde antropologische duidingen van âde Japannerâ én op de
gedachte dat het raar is dat mensen niet reageren zoals dat in
Nederland doorgaans wordt verwacht. Denk hierbij aan clichés als:
schaamtecultuur versus schuldcultuur, jezelf wegcijferen voor de groep,
gebrek aan emotie van âde Japannerâ, hoe onbegrijpelijk het is dat de
Japanse keizer pas vijf dagen na de aardbeving het volk toesprak, de
Japanse werknemers in de kernreactoren als âkamikazesâ, enzovoort. Het
is alsof iemand nog met droge ogen durft te beweren dat alle
Nederlanders dagelijks hun stoep schoon schrobben.
Nederland is niet de maatstaf
Geloof het of niet, maar Japan is een complexe maatschappij die
verandert, zoals elke complexe maatschappij. Het idee dat er slechts
één patroon kan zijn waarin âde Japannerâ op de wereld reageert is in
feite een pijnlijke bekentenis van ons onvermogen te aanvaarden dat de
wereld divers is en Nederland niet de maatstaf voor sociaal en
psychologisch gedrag.
Wat de zaak bemoeilijkt is dat Japan een maatschappij is met een lange
geschiedenis als âobject van exotismeâ: ofwel, Japan is vooral een
beeld van anders-zijn. Het opera- en filmsucces van bijvoorbeeld
âMadame Butterflyâ, âde wrede Aziaatâ of âde stoïcijnse Japannerâ
illustreert de langdurige aantrekkelijkheid van een Japan dat vooral
een tegenpool van Westerse codes moet zijn. Daarbij leidt het alleen
maar af wanneer iemand uitlegt dat de werkelijkheid wat ingewikkelder
en genuanceerder is.
Leidse expertise
Dat is precies wat wij met onze collega-Japan-experts aan de
Universiteit Leiden willen doen: uitleggen dat de werkelijkheid van de
reacties in Japan op de ramp die het land nu ondergaat genuanceerder
moeten worden bekeken. Ja, natuurlijk reageren Japanners emotioneel op
deze ramp, maar misschien niet direct zoals Nederlandse media
verwachten; ja, Japanners kennen nog steeds een groter
verantwoordelijkheidsplicht ten opzichte van anderenâwat niet hetzelfde
is als het primaat van de groep; nee, het Japanse keizershuis opereert
anders dan Europese vorstenhuizen en dat weet men ook in Japan,
enzovoort.
Japan is geen exotisch paradijs (zeker nu niet) en ook geen
surrealistische droom. Japan is een complex land, bevolkt door echte
mensen. Om dat te begrijpen helpt het om te praten met mensen die graag
voorbij de clichés kijken.
Ivo Smits, hoogleraar Letteren en Culturen van Japan
Kasia Cwiertka, hoogleraar Modern Japan
Universiteit Leiden