Reaching the self-employed
Meer en meer mensen doen hetzelfde werk als een werknemer maar dan in
een zelfstandigenstatuut. Het traditioneel model, dat uitgaat van twee
duidelijk afgescheiden statuten, namelijk werknemer en zelfstandige
past blijkbaar niet meer zo goed in onze moderne organisatiestructuren.
UNI Europa bracht die evolutie met een onderzoeksopdracht in kaart . De
eerste en voorlopige bevindingen werden met een grote groep Europese
vakbondsvertegenwoordigers besproken op 17 en 18 mei in Ljubljana. Hier
volgt het relaas van een levendig debat.
Vrije keuze
Een juridisch sluitende definiëring bestaat er niet. De begrippen
`ondergeschiktheid', `afhankelijkheid' en `onafhankelijkheid' duiken
vaak op in de debatten. Aan grijze zones en overlappingen geen gebrek.
Wie `self-employed' werkt kan een beroepsactiviteit uitoefenen voor één
of meerdere werkgever(s) zonder verbonden te zijn met een
arbeidsovereenkomst. Andere veel gebruikte begrippen zijn: freelancer,
autonome werknemer, eenmansvennootschap, (schijn) zelfstandige,
zelfstandige zonder personeel, economisch (on)afhankelijke werknemer.
Met een `intrapreneur' bedoelen we een werknemer die via een eigen
ondernemingsstructuur instaat voor zijn eigen jobvoorziening.
De opkomst van deze `atypische' vormen van tewerkstelling sluit aan bij
de nieuwste trends met vlakke organisatiestructuren en een grote
behoefte aan sterke competenties, meer flexibiliteit en autonoom kunnen
denken en handelen. Op zich is daar niets mis mee! Integendeel. Maar
als werknemers in herstructurerende bedrijven enkel kunnen kiezen
tussen afvloeien of als zelfstandige hetzelfde werk verder doen, dan is
de `keuze' snel gemaakt. Het moet duidelijk en onvoorwaardelijk gaan
over een vrije keuze van de betrokkene zelf. Als het over een
verplichting of een opgedrongen beslissing gaat dan spreken we van een
`schijnzelfstandige'. Er bestaat een vrijwel algemene consensus om dat
fenomeen te bestrijden.
Het afwezige beleid
Over het aantal autonome werknemers bestaan geen officiële cijfers.
Trends zijn daarom moeilijk op te sporen. Toch aanvaardt bijna iedereen
dat het fenomeen de laatste 10 jaar en sinds de laatste crisis gevoelig
toenam. Een goed gegevensbestand zou veel info kunnen verschaffen over
de betrokken beroepsprofielen en de sectoren van tewerkstelling.
Verschillende deelnemers aan de bijeenkomst wijzen er op dat hun
beleidsmakers en overheidsdiensten, die het beheer van de arbeidsmarkt
onder hun hoede hebben, deze vorm van tewerkstelling promoten omdat ze
hopen dat een flexibeler arbeidsmarkt de loonkost zal drukken,
buitenlandse investeerders zal aantrekken en uiteindelijk de
werkloosheid zal terugdringen.
Impact
De leef- en werkomstandigheden zijn vaak precair met veel lange
werktijden en hoge werkdruk, vooral op piekmomenten. In periodes van
een krap werkaanbod blijken de banen in deze groep het eerste geschrapt
te worden zodat het totaal werkvolume weinig voorspelbaar is.
Gezien het sociaal zekerheidsstelsel van de zelfstandigen zwakker is
uitgebouwd, zijn ook de uitkeringen beperkter: ziekte,
arbeidsongevallen, werkloosheid, betaalde vakantie, ouderschapsverlof,
ontslagpremies en pensioenen.
De eerste onderzoeksresultaten wijzen er op dat het vaak gaat om hoger
geschoolden en dat er grote sociale verschillen bestaan tussen wie
verplicht wordt te verzelfstandigen of wie het doet uit vrije keuze.
Dit vertaalt zich voor een grote groep in een ondermaatse sociale
situatie en een gebrekkige toegang tot sommige diensten, zoals bv. het
verkrijgen van een banklening, minder vormingskansen, zorg voor welzijn
en veiligheid, geen toegang tot collectief sociaal overleg.
Syndicale uitdagingen?
Het UNI Europa onderzoek richt zich vooral op de dienstensectoren
media, cultuur,distributie, schoonmaak, veiligheid, haar- en
schoonheidsverzorging, informatie en communicatiesector financiën en
sport. Maar ongetwijfeld komt het fenomeen ook in andere sectoren voor.
Uit de debatten blijkt dat veel vakbondsverantwoordelijken door
autonome werknemers worden aangesproken. Met het onderzoeksproject
`Reaching the self employed' wil UNI Europa zich uitnodigend opstellen
en meer doen dan een interessant studiedocument aanbieden. Er wordt
aangedrongen om autonome werknemers, die zelf personeel in dienst
hebben, uit te sluiten van onze syndicale dienstverlening om
belangenvermenging te voorkomen.
Hoe dan ook zal de aanpak van het vraagstuk van de schijnzelfstandigen
vooraan op de syndicale agenda blijven staan omdat zich in deze groep
de meest precaire neveneffecten zich voordoen. De bonden kunnen
daarnaast ook de politieke druk opvoeren om een correct wettelijk kader
te voorzien. In de ondernemingen en sectoren hebben wij een sterk forum
van sociaal overleg om deze mensen aan te spreken en hun verzuchtingen
te integreren in het sociaal overleg. Bovendien worden de autonome
werknemers, waar wenselijk en mogelijk, betrokken bij het bestaande
sociaal overleg op sector en ondernemingsniveau.
Maar vooraleer tot de actie over kan gegaan worden moeten de
betrokkenen zelf een keuze maken. Kunnen en willen ze zich inschrijven
in de maatschappelijke visie van de werknemersorganisaties? Mensen
syndicaal organiseren kan alleen lukken als ze zelf overtuigd zijn en
verantwoordelijkheid willen opnemen om bepaalde voor hen belangrijke
doelstellingen te behalen.
De bonden kunnen overwegen om een goede werking aan te bieden op basis
van een ledenstructuur en een set van aangepaste diensten. In Nederland
is FNV Zelfstandigen zeer actief. Hun ruime ledenaanhang geeft
draagkracht en mogelijkheden voor een op maat aangepaste
dienstverlening. Deze gaat uit van de positieve benadering en neemt
afstand van de problemen van de gedwongen zelfstandigen. Deze dossiers
worden verder opgenomen door de bestaande syndicale werking in de
onderneming.
De specifieke werking naar de specifieke doelgroep van autonome
werknemers kan voor bepaalde aspecten en waar het mogelijk en wenselijk
is, best zo veel mogelijk geïntegreerd in de traditionele syndicale
aanpak. Geen enkele van de deelnemers aan de wokshop meldt dat er hun
land reeds collectieve akkoorden bestaan waarvoor het toepassingsgebied
is uitgebreid tot de groep van de autonome werknemers.
FNV Sport