Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
11 juli 2011
Calvijn minder streng dan gedacht
Calvijns theologie eerder literair dan dogmatisch
Het heersende beeld van Calvijn als een starre, autoritaire figuur verdient mogelijk aanpassing. Dat stelt NWO-onderzoeker Ernst van den Hemel. Hoewel Calvijn in zijn meesterwerk Institutie stellingen beslist en streng formuleert, spreekt hij zichzelf op andere punten in het boek tegen. Die literaire dynamiek is niet los te zien van zijn theologie, volgens Van den Hemel.
Calvijn staat bekend als een ijzeren theoloog, maar tegelijkertijd wordt hij vooral in Frankrijk ook gezien als bloemrijk schrijver en een 'prins van de Renaissance'. Van den Hemel, literatuurwetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam, verbaasde zich over het fantasierijke Frans waarin Calvijn de Institutie schreef en besloot te onderzoeken hoe de twee identiteiten van de theoloog samenkomen in het magnum opus.
Fundamentalist
Calvijn wordt vaak beschreven als een systematisch denker. Dit idee speelt een rol in zowel theologische als politieke interpretaties van zijn werk. Als gevolg daarvan wordt de naamgever van het Calvinisme regelmatig beschouwd als fundamentalistisch. Maar volgens Van den Hemel is juist een van de belangrijkste aspecten van fundamentalisme - strikt vasthouden aan bepaalde grondbeginselen - niet terug te vinden in het boek. Vanuit literair oogpunt is de tekst zelfs op belangrijke momenten dynamisch. Calvijn haalt zekerheid in zijn werk telkens weer onderuit. Dat laat zien dat Calvijn tijdens het schrijven niet zozeer systematisch zijn punt uiteenzette, maar de vorm van zijn tekst inzette om de lezer op het verkeerde been te zetten. Deze literaire dimensie van Calvijns theologie is volgens Van den Hemel verbonden met de inhoud van het werk, waarin de mens gewaarschuwd wordt niet te veel in de eigen capaciteiten te geloven.
Een voorbeeld van de dynamiek in Calvijns werk is zijn uiteenzetting over het bestaan van de aangeboren kennis van god: Calvijn poneert in zijn Institutie uit 1559 eerst dat de aangeboren kennis van god inderdaad bestaat, om deze vervolgens onderuit te halen: 'Zoals echter de ervaring getuigt, dat in allen van Godswege een kiem van godsdienst is gelegd, zo wordt er ternauwernood één op de honderd gevonden, die die ontvangen kiem in zijn hart koestert, niemand echter in wie zij rijpt: laat staan dat te zijner tijd vrucht gezien wordt.' Calvijn zet hiermee lezers in beweging en dwingt ze om zelf na te denken. De gelovige die zelfverzekerd is over zijn eigen geloof wordt bestraffend toegesproken. Op deze manier verzet de tekst zich tegen fundamentalistische interpretaties.
Van den Hemel pleit ervoor om meer vroegmoderne werken vanuit literair oogpunt te bestuderen, om zo tot een nieuwe benadering van historische teksten te komen. Hierbij is het voor Van den Hemel niet van belang of deze teksten religieus zijn of niet, maar of zij dynamiek mogelijk maken, of juist een onbetwijfelbaar fundament geven. Dat kan een bijdrage leveren aan de geschiedschrijving en het definiëren van wortels van belangrijke begrippen zoals secularisme, fundamentalisme en de culturele impact van het Calvinisme in Nederland.
Ernst van den Hemel voerde zijn onderzoek uit met financiering van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Hij promoveerde op 5 juli aan de UvA.
Over NWO
NWO is de onafhankelijke nationale wetenschapsfinancier en heeft tot taak het wetenschappelijk onderzoek in Nederland te laten excelleren via nationale competitie. Jaarlijks investeert NWO ruim 700 miljoen euro in toponderzoek en toponderzoekers, vernieuwende instrumenten en apparatuur en instituten waar toponderzoek wordt bedreven. NWO financiert het onderzoek van ruim 5300 getalenteerde wetenschappers aan universiteiten en instellingen. Selectie door middel van peer review is in handen van onafhankelijke deskundigen. NWO bevordert de overdracht van kennis naar de maatschappij.
---
Meer informatie: