Geroosterd hoofd van roken

Bij toeval stuitte Dorrit van Dalen bij het schrijven van haar masterscriptie op een manuscript van de in zijn tijd invloedrijke Muhammad al-Wali. En die ging over roken. Echte moslims roken niet, betoogde al-Wali. `Roken is des duivels; tabak groeit in de pis van de duivel.' Op de Dag des Oordeels zou bij rokers de rook uit alle uitgangen van het lichaam komen en het hoofd zou worden geroosterd. Aldus de geleerde.

Rond het Tsjaadmeer

Van Dalen deed met het manuscript een gouden vondst, en nog wel in de Leidse Universiteitsbibliotheek. Toen ze promotie-onderzoek ging doen wist ze meteen wat het onderwerp moest zijn: de geschriften van al-Wali en zijn invloed in Midden-Afrika. En dan hebben we het over het gebied rond het Tsjaadmeer, in het westen begrensd door Nigeria en dan met de klok mee door Niger, Tsjaad en Kameroen. Van Dalen kent het gebied goed uit de tijd dat ze daar werkzaam was in de ontwikkelingssamenwerking en als journalist.

Verspreiding naar het platteland

De islam was in Midden-Afrika al vanaf de 11de eeuw aanwezig, aanvankelijk echter alleen onder de stedelijke elite. In de tweede helft van de 17e eeuw begon een snelle verspreiding naar het platteland, waar traditioneel-Afrikaanse godsdiensten nog dominant waren. `Het was voor de Afrikaanse plattelandsbevolking niet eenvoudig om moslim te worden', vertelt Van Dalen, `want dat ging gepaard met een identiteitsverschuiving. Eeuwenoude tradities moesten worden aangepast of opgegeven.' Dat kon men ook niet doen. Maar er zat een lelijke economische adder onder het gras. `Moslims mochten niet-moslims verkopen als slaaf. Daarmee werd het van groot belangrijk dat "echte" moslims zich duidelijk van "nepmoslims" onderscheidden.'

Grenzen trekken

Gewone moslims gebruikten daarom bijvoorbeeld het verhaal dat roken des duivels was: ze vertelden dat je met iemand die rookte niet mocht omgaan. De geleerde autoriteiten van al-Wali's eigen rechtsschool (de Malikieten) in het Midden Oosten en in de rest van Islamitisch Afrika, waren het er over eens dat er geen reden was om roken te verbieden. Maar al-Wali kwam tegemoet aan de behoefte van de gewone man om grenzen te trekken tussen `wij' en `zij' met een juridisch traktaat tegen zijn geleerde collega's. Hetzelfde deed hij in zijn bewerking van een tekst over de eigenschappen van God.

Veel invloed

Dat de trend van verkettering van `nepmoslims' daarna behoorlijk uit de hand liep, blijkt uit het feit de geleerde Uthman dan Fodio ruim een eeuw later meer dan vijftig werken schreef waarin hij die trend veroordeelde. Dat al-Wali veel invloed had in Afrika blijkt uit de vele keren dat vooral zijn geschriften over Gods eigenschappen zijn gekopieerd.

Nog veel te ontdekken over islamitisch Afrika

In wat nu Nigeria is, zijn wel veel geschriften bewaard gebleven, maar ze zijn vaak moeilijk te vinden. Veel van al-Wali's erfenis en ook manuscripten van Dan Fodio, zijn beschikbaar in de bibliotheek van Northwestern University in Evanston (Illinois, VS). `Het is niet zo moeilijk om nieuwe dingen te ontdekken over islamitisch Afrika', zegt Van Dalen. `De focus van Arabisten ligt, ook in Leiden, sterk op het Midden-Oosten.' Zijzelf is nog lang niet uitgekeken op de islam in Afrika.

Promotie Dorrit van Dalen, 22 aprill 2015: There is no doubt; Muslim scholarship and society in 17th central Sudanic Africa

(14 april 2015 / CdH)

Lees meer

* Persoonlijke webpagina Dorrit van Dalen

* Leiden University Institute for Area Studies (LIAS)