Ongeveer twee miljard mensen dragen een slapende vorm van de tbc-bacterie met zich mee, omdat die ons immuunsysteem misbruikt. Hoogleraar Immunobiologie Annemarie Meijer onderzoekt ons afweersysteem, onder meer om aanknopingspunten voor behandeling van tbc te vinden. Oratie op 21 september.

Afweercel als Paard van Troje

Meijer onderzoekt onder meer de werking van macrofagen in het immuunsysteem. De macrofagen zijn gespecialiseerd in het opeten van schadelijke micro-organismen en vormen een belangrijk wapen van het aangeboren immuunsysteem. Sommige ziekteverwekkers gebruiken de macrofagen echter als een Paard van Troje om het lichaam binnen te dringen. Zo is de tuberculosebacterie in staat om in de macrofaag te blijven leven en zich te vermenigvuldigen. Uiteindelijk raakt de macrofaag zo vol met bacterien dat de cel sterft. Andere macrofagen komen de dode cel opruimen en raken zelf geinfecteerd met de tbc-bacterie. Bij mensen met een verzwakt afweersysteem kan de tbc-bacterie zo de overhand krijgen.

Twee miljard mensen met `slapende' tbc-bacterie

Ook als het afweersysteem de tbc-bacterie weet in te dammen, blijft er gevaar dreigen. Het proces van macrofagen die dode cellen eten, gaat door. Hierdoor ontstaat een opeenhoping van immuuncellen, een zogeheten granuloom. Een gezond persoon zal niet onmiddellijk ziek worden van granuloomvorming. Maar binnenin dit granuloom kunnen de tbc-bacterien overleven, slapen, en zelfs na tientallen jaren weer worden wakker geschud. Naar schatting dragen zo'n twee miljard mensen - bijna een derde van de wereldbevolking - deze slapende vorm van de tbc-bacterie met zich mee.

Remmen of stimuleren

Door de wisselwerking tussen de bacterien en de macrofagen beter te begrijpen, wil Meijer uiteindelijk aanknopingspunten bieden aan medicijnontwikkelaars om nieuwe behandelingen te ontwikkelen voor tbc en andere infectieziekten. Er zijn namelijk stammen van de tbc-bacterie in omloop die resistent zijn geworden voor de bestaande antibiotica. `Als je de werking van het immuunsysteem beter begrijpt, kan die kennis gebruikt worden om bepaalde mechanismes van het systeem te remmen of te stimuleren. Samen met het inzetten van antibiotica zou je dan de ontwikkeling van ziektes wellicht kunnen tegenhouden.'

Het immuunsysteem letterlijk in beeld

Om de werking van het immuunsysteem in kaart te brengen, kijkt Meijer met behulp van geavanceerde microscopen naar embryo's en larven van zebravissen. Deze vissen hebben een immuunsysteem dat zeer vergelijkbaar is met dat van de mens. De embryo's en larven van zebravissen zijn bovendien transparant. Dat maakt het ideaal om ze, met behulp van licht uitstralende eiwitten, te onderzoeken. Deze eiwitten zorgen ervoor dat een bepaalde cel een gekleurd licht afgeeft, zodat een specifieke immuuncel goed is te volgen. Onderzoekers kunnen in de larven kijken en ze urenlang door een fluorescentiemicroscoop filmen. Meijer: `Zo breng je de werking van het immuunsysteem letterlijk in beeld.'

Behandelingen ontwikkelen voor tbc is een belangrijk effect van Meijers onderzoek. Maar, zo voegt ze toe, het gaat haar in eerste instantie om het fundamentele onderzoek. `Wetenschap is in de eerste plaats ontdekken, begrijpen hoe iets werkt. Juist de meest onverwachte resultaten kunnen de sleutel zijn tot nieuwe toepassingen.'

(14 september 2015 / JJA)

Zie ook

* Bijwonen oratie Annemarie Meijer

Wetenschapsdossier Efficiente Medicijnontwikkeling