Toespraak burgemeester naar aanleiding van aanslagen Parijs

(uitgesproken bij aanvang raadsvergadering van 16 november 2015)

Vandaag hingen onze vlaggen halfstok en betoonden we ons medeleven aan de slachtoffers van de aanslag te Parijs. Zoals wij deden bij de aanslag in New York, in Madrid, op de MH 17, op Charlie Hebdo en in Kopenhagen.

Ik wil me hier beperken tot een enkele beschouwing vanuit Westers perspectief. Ik doe dat vanuit de wetenschap dat velen in de moslimwereld vol afschuw de gebeurtenissen te Parijs volgden, zoals de moslimwereld ook zelf zucht onder vreselijke terreur. En in de wetenschap dat onze moskeeen in
de meest krachtige termen afstand nemen van deze extremisten.

Er is gezegd dat onze waarden in gevaar zijn. "Alles van waarde is weerloos", schreef Lucebert al. Hoe behouden we onze waardigheid zonder weerloos te zijn? Of zijn we zo weerloos dat onze waarden op het spel staan?

Al duizenden jaren wordt er nagedacht, gesproken en geschreven over de waarde die een mens tot uitdrukking brengt. De mens in zijn betekenis op zich en in relatie tot anderen. In de Westerse beschaving werden de geschriften van filosofen uit de Griekse en Romeinse tijd nauwgezet bestudeerd.

Vanaf de Middeleeuwen ontstond het besef dat elke mens van waarde is en dat onderwerping aan een boven hem gesteld gezag er niet toe mag leiden dat eigen keuzes en verantwoordelijkheden bedreigd of ontkend werden. Men ging nadenken over het begrip 'vrijheid'. Hoe vrij is de mens, hoe vrij moet
hij zijn, waartoe dient de vrijheid, hoe verhoudt zich de individu tot anderen en instituties als een overheid, de godsdienst, de kerk? De verhoudingen werden meer en meer wederkerig: rechten en plichten, vrijheden en verantwoordelijkheden werden met elkaar in verband gebracht. Van een blinde
onderwerping aan gezag is in onze beschaving sindsdien geen sprake meer hoezeer het ook met horten en stoten ging. Altijd weer stonden er individuen op om zich te verzetten als de mens ondergeschikt dreigde te worden aan een dogma, of die nou kerkelijk of politiek was.

Vooral vanaf de zeventiende eeuw verdiepten filosofen, rechtsgeleerden, theologen en vooraanstaande bestuurders ons inzicht in de vraag die ik kortheidshalve samenvat in de vraag: welke waarden streven wij na? Wat brengt een mens tot uitdrukking?

Alleen al het stellen van die vraag is in de ogen van velen bedreigend. Immers, zij veronderstelt een denkende individu die vragen kan stellen en antwoorden kan eisen. Het gegeven dat in onze Westerse beschaving de individu als maat der dingen kan gelden is elders een volkomen onbegrepen idee.
En ook in onze beschaving is er veel bloed vergoten om aan de individuele mens rechten en plichten toe te kennen. Ik hoef maar te verwijzen naar de grove aanslagen op de vrije mens door het nazisme. Altijd weer is er het monster, niet zelden in hermelijnen mantel gehuld, om de mens tot
voertuig te maken van een abstract idee, een dogma. De geschiedenis leerde dat het de mensheid weinig goeds bracht. En de recente gebeurtenissen vormen daarvan weer het bewijs. Een mens aan wie het recht ontzegd wordt zelf na te denken en te handelen, wordt een speelbal van slechtwillendheid.

De vrijheid die zo kenmerkend is geworden voor onze Westerse samenleving ontwikkelt zich voortdurend. Zij is geen vaststaand gegeven. Dat wordt verklaard door de idee er achter: slechts een vrije mens kan tot ontplooiing komen. En om het wat moderner uit te drukken: als iedereen tenminste de
kans heeft zijn talent ten volle tot zijn recht te laten komen wordt de vrijheid het meest gediend. Dat is goed voor iedereen. Vrijheid is geen vastomlijnde waarde en precies dat maakt lijkt haar zo weerloos te maken. Want wat is ze nou precies? Ademt ze mee met de ontwikkelingen in een
samenleving of is ze speelbal die meewaait met alle winden?

Dat vrijheidsideaal heeft nog heel wat ontwikkelingen doorgemaakt. Waar het er aanvankelijk om ging de individu te bevrijden uit de ketens v`an.... waardoor een voorzichtig begin kon worden gemaakt met het formuleren van mensenrechten, ontstond het inzicht dat die invulling theoretisch kon
kloppen maar dat mensen ook vrijheid tot... moesten hebben om werkelijk hun kans te kunnen grijpen. En zo ontstond onze sociale zekerheid, ons onderwijs, onze goede huisvesting enzovoorts. Naast de klassieke grondrechten heeft onze Grondwet sociale grondrechten met dit doel: in vrijheid te
kunnen leven en iedere mens - letterlijk dus - tot zijn recht te laten komen. Vrijheid is dus geen speelbal maar wel een levend begrip dat we dagelijks in ons eigen handelen tot leven moeten brengen, want het ademt op het ritme van de tijd.

Hoe ver we daarin moeten gaan is een permanent debat. En daarmee zeg ik iets belangrijks: tot het wezen van onze beschaving hoort dat iedereen telt en iedere mening ertoe doet. Wie dat negeert, ontkent het wezen en de waarden van onze Westerse beschaving welk sausje hij er ook overheen giet of
welke rechtvaardiging hij ook formuleert. In onze samenleving is de vraag hoe we onze vrijheid vorm geven in democratische instituties vervat. Dat is de kern van onze beschaving.

Wat vrijheid en democratie is, verschilt van mens tot mens. En dat vinden we maar goed ook. We vinden het eigenlijk zo vanzelfsprekend dat we er wel eens achteloos aan voorbij dreigen te gaan. We willen nog wel eens vergeten dat onze beschaving in een traditie staat van vrijheid. En we kijken
om ons heen in de wereld en zien geen beter kompas dan dat. Geen betere staatsvorm dan democratie om die vrijheid inhoud en betekenis te geven. Geen andere methode om mensen een kans te geven het beste uit zichzelf te halen. Geen andere staatsvorm die kan corrigeren als mensenrechten in geding
worden gebracht.

Die vrijheid en die democratie van ons kan ongelooflijk veel absorberen. Humanisten, christenen, moslims kunnen er hun thuis vinden. Linkse mensen en rechtse mensen vinden onderdak. En jouw stem telt even zwaar als die van een ander. Dat alles vinden we zo vanzelfsprekend dat we een beetje uit
het oog verloren dat de meeste mensen dat bedreigend vinden. En dat hun motief dikwijls niet zo zuiver is als ze letterlijk prediken.

We merken opeens dat we, om verder te kunnen, weer moeten begrijpen waar we vandaan komen. Hoe veel strijd het onze voorvader kostte hier en nu te komen.

We dachten dat 'het' wel goed zou komen, dat er van die vrijheid en democratie van ons zo'n overtuigingskracht uitgaat dat het nog even zou duren voordat iedereen het zou zien. Maar we zagen het monster in zijn hermelijnen mantel over het hoofd. We miskenden ook dat velen het als hoogste
waarde beschouwen totaal onderworpen te zijn aan de leerstelligheid die andere mensen formuleerden. Natuurlijk in naam van 'iets'. Ze zijn niet zo dom om niet ergens legitimiteit te claimen.

Vrijheid verdraagt zich niet met onderdrukking. Dat is onze waarde en daarin ligt tegelijkertijd onze kwetsbaarheid en verwarring van dit moment. Pal staan voor de fundamenten van onze beschaving vergt inspanningen die we misschien wat veronachtzaamd hebben. Misschien zijn we een aantal van
onze vrijheden te vanzelfsprekend gaan vinden. Moeten we een aantal dingen weer fundamenteel ter discussie stellen zonder dat het ertoe leidt dat zij die ons op de proef stellen via een omweg alsnog hun zin krijgen. En in die ingewikkelde afweging kan het helpen dat we beseffen dat onze
vrijheid bevochten is evenals onze democratie. Dat maakt ons niet weerloos maar sterk. Daarvoor zijn de hechtheid en stevigheid van ons fundament te sterk. Onze traditie te lang. En is de ideeenrijkdom te groot.

Er zijn de afgelopen dagen grote woorden gesproken maar laten we goed begrijpen dat ieder van ons een keus heeft zich te verdiepen in de grondslagen van onze samenleving. Vrijheid en verantwoordelijkheid komen samen. Verantwoordelijk tonen we ons door onze vrijheid in waardigheid te begrijpen
en te verdedigen.

Het grote verdriet is dat veel mensen die getroffen werden door de aanslagen van Parijs en daarvoor, die keus niet meer hebben. Misschien dat wij hun nagedachtenis het meest koesteren niet door verward te raken, niet door onze schouders op te halen maar door pal te staan. Weerloos is niemand
die zo'n rijke traditie achter zich heeft. In het onderkennen van de waarden die onze beschaving zo uniek maakt tonen we onze kracht en ons vertrouwen dat we alleen zo het beste uit ons halen.

Grote woorden kunnen een schaamkleed zijn om ieders individuele verantwoordelijkheid te maskeren. Dat zwijgen kunnen we ons niet meer permitteren.

dinsdag 17 november 2015